Ajnabi Albert Camus

اجنبی ایلبیئر کامو

پہلا بھاگ
اک:
اج ماں دی موت ہو گئی۔ ہو سکدا اے، کلھ ہوئی ہووے—پکا نہیں کہہ سکدا۔ 'آشرم' والیاں دے تار وچ بس اینا ای لکھیا اے—'تہاڈے ماتا جی دا دہانت ہو گیا۔ انتیشٹی کلھ ہے۔ دکھی ہردے۔' اس مضمون وچ خاصی گنجائش اے۔ ہو سکدا اے موت، کلھ ای ہو گئی ہووے۔
مارینگو دا بردھ-آشرم الجییرس توں کوئی پنجاہ کو میل دور اے۔ دو وجے والی بسّ پھڑھ لواں تاں دن دے چھپاء توں کافی پہلاں پہنچ جاواںگا۔ لاش دے سرہانے 'جگراتے' دی رسم نبھا کے، کلھ شام تیک، آسانی نال واپس وی آیا جا سکدا اے۔ اپنے صاحبَ توں دو دن دی چھٹی منگ لئی اے—ایہو-جہے موقعے 'تے نانہہ وی کنج کردے؟ پھیر وی پتہ نہیں کیوں، مینوں لگیا جویں کجھ ہرکھ گئے ہون۔ میں بناں سوچے ای بول پیا—“معاف کرنا صاحبَ، دوکھو نہ، اس 'چ میرا تاں کوئی قصور نئیں نہ...”
پچھوں خیال آیا کہ ایہہ سبھ مینوں نہیں سی کہنا چاہیدا۔ مینوں معافی منگن دی کی لوڑ پئی سی بھلاں؟ ایہہ تاں خود اوہناں نوں ای چاہیدا سی کہ ہمدردی دکھاؤندے جاں انج ای کوئی پھارمل-جہی گلّ کردے۔ پرسوں غمیں والے کپڑیاں وچ دیکھ کے شاید اجیہا کجھ کہن۔ فلحال تاں لگدا ای نہیں کہ ماں نہیں رہی۔ انتیشٹی پچھوں پکا ہو جاویگا—کہہ لؤ، باقاعدہ سرکاری موہر لگّ جاوے گی۔
میں دو وجے والی بسّ پھڑھ لئی۔ بھخدی، گرم-دوپہر دا سماں سی۔ روز وانگ میں اج وی سیلیستے دے ریستراں وچ کھانا کھادھا سی۔ اج ہر کوئی بے حد مہربان سی۔ سیلیستے بولیا—“ماں دی برابری کوئی نئیں کر سکدا۔” جدوں میں باہر آیا تاں سارے ای مینوں دروازے تیک چھڈن آئے۔ آؤنن ویلے تاں یکدم کھلبلی-جہی مچّ گئی سی۔ این موقعے 'تے مینوں کالی ٹائی تے بانہہ 'تے بنن والا کالا مہرمی پٹا لیاؤن لئی امانئل ولّ نسنا پیا سی۔ اسدا چاچا وی کجھ مہینے پہلاں ای گزریا سی، سو اس کول ایہہ سبھ ہے سی۔
بسّ بھجدے-دوڑدے پھڑھی۔ سڑک تے آسمان 'چ دوڑ رہے لشکارے، پیٹرول دا بدبودار دھوآں، راستے دے ہلورے-جھٹکے تے اپروں ایہہ بھج-نٹھ—شاید اسے لئی بیٹھدا ای اونگھن لگّ پیا سی۔ چلو خیر، ودھیرے رستہ ستے-ستے ای نبڑیا۔ اکھ کھلھی تاں دیکھیا، اک سپاہی اتے لدیا ہویا ہاں۔ اسنے دند کڈھ کے پچھیا، 'کی میں دوروں بیٹھا آ رہا آں؟' گلاں کرن دا میرا من نہیں سی۔ اس لئی صرف سر ہلاء کے گلّ مکاء دتی۔
پنڈ توں آشرم دی دوری کوئی میل کو بھر نالوں ودھ ہوویگی۔ پیدل ای رستہ طے کیتا۔ سدھا ماں نوں دیکھنا چاہیا تاں چوکیدار نے کیہا کہ پہلاں وارڈن نوں ملنا پویگا۔ وارڈن رجھیا ہویا سی، اس لئی تھوڑھی اڈیک کرنی پئی۔ جناں چر بیٹھا میں اڈیکدا رہا، چوکیدار میرے نال گلاں-گپاں ماردا رہا۔ پھیر مینوں دفتر لے گیا۔ وارڈن سفید والاں والا، اک مدھرے قد دا، آدمی سی۔ کوٹ دے کاج وچ 'لیجن آف آنر' دا پرتیک، چھوٹا-جیہا گلاب، لایا ہویا سی۔ (ایہہ تمغہ 1802 وچ نیپولیئن پہلے نے فوجی جاں عامَ جیون وچ کیتی کسے مہتوپورن سیوا لئی جاری کیتا سی) وارڈن اپنیاں نیلیاں-نیلیاں، سجل-اکھاں نال دیر تیک مینوں دیکھدا رہا۔ پھیر اسیں ہتھ ملائے۔ میرے ہتھ نوں اسنے اینی دیر تیک ہتھ وچ پھڑھی رکھیا کہ مینوں بے چینی-جہی محسوس ہون لگّ پئی۔ اس پچھوں میز 'تے رکھے رجسٹر نوں الٹ-پلٹ کے بولیا...:
“مادام میورسول تنّ سال پہلاں اس آشرم 'چ آئے سی۔ کمائی دا اوہناں دا اپنا کوئی سادھن نئیں سی اس لئی اوہناں دا سارا بوجھ تہاڈے 'تے ای سی۔”
مینوں انج محسوس ہون لگیا، جویں مینوں کسے گلّ لئی اپرادھی ٹھہرایا جا رہا ہووے—اس لئی میں صفائی دینی شروع کیتی تاں اسنے مینوں وچکاروں ای ٹوک دتا، “بیٹا، تسیں اپنی صفائی کیوں دے رہے اوں؟ میں تاں خود اوہناں دا سارا پچھلا ریکارڈ دیکھیا اے۔ تسیں تاں خود اس حالت 'چ نئیں سی کہ ٹھیک طرحاں ماں دی سار-سنبھال دا بوجھ سنبھال سکوں۔ اپنی دیکھ-بھال لئی اوہناں نوں ہر ویلے اک آدمی دی لوڑ سی۔...تے میتھوں تاں ایہہ لکیا نئیں ہویا کہ تہاڈے ورگے نوکری-پیشہ لڑکے نوں تنخواہ کنی کو ملدی اے؟ چلو خیر، آشرم 'چ کافی خوش سی اوہ۔”
میں کیہا، “ہاں صاحبَ جی، مینوں وی ایہو یقین ایں۔”
اس 'تے اوہ بولیا، “اپنی عمر دے کئی لوکاں نال اوہناں دی اچھی بندی سی۔ لوک اپنے ہان-پروان والیاں نال ای ودھیرے خوش رہندے نے۔ تسیں تاں خود حالے کافی چھوٹے اوں، اوہناں دے ساتھی دی کمی تھوڑھا ای پوری کر سکدے سی۔”
گلّ صحیح سی۔ جہنیں دنیں اسیں لوک اکٹھے رہندے سی—ماں مینوں بس، دیکھدی ای رہندی سی۔ ساڈے وچکار شاید ای کدے کوئی گل بات ہوئی ہووے۔ آشرم دے پہلے کجھ ہفتے تاں اوہ بڑی روئی-کرلائی—پر ایہہ سبھ رونا-کرلاؤنا جی نہ لگن کرکے سی۔ اک-دو مہینے بعد تاں ایہہ حالَ ہو گیا کہ اسنوں آشرم چھڈن لئی کہو تاں رون لگّ پیندی۔ ایہہ وی اسنوں بھیانک سزا دینا ہندا۔ ایہی کارن سی کہ پچھلے سال میں اسنوں بڑا ای گھٹّ ملن گیا سی۔ دوجا، اتھے جاندا ارتھ ایہہ سی کہ اپنا اک ایتوار خراب کرو...۔ بسّ 'تے جان دی کھیچل جھلو۔ ٹکٹ خریدو۔ شفر وچ دوویں پاسے، بیٹھے-بیٹھے، دو-دو گھنٹے دھوڑ پھکو—جان-آؤن دے پکے دو-دو گھنٹے۔ خیر جی، اس سارے سر-درد دا ذکر چھڈو...
میں دھیان ای نہیں سی دتا کہ وارڈن کی بولی جا رہا اے۔ آخر وچ اسنے کیہا، “اچھا تاں ہن، میرا خیال اے تسیں ماں دے درشن کرونگے؟”
میں کوئی جواب نہ دتا۔ اٹھ کے کھڑھا ہو گیا۔ اگے-اگے اوہ دروازے ولّ ودھیا۔ پوڑیاں اتردیاں ہویاں اسنے سمجھایا، “تہاڈی ماں دا شو مرداگھر 'چ رکھوا دتا اے—جس کرکے دوجے بڈھیاں دا من خراب نہ ہووے۔ میرا مطلب سمجھے نہ؟ اتھے تاں ہر وقت کوئی نہ کوئی مردا ای رہندا اے۔ ہر واری دو-تنّ دن ایہناں لوکاں دی حالت خراب ہو جاندی اے۔ یعنی خاہم-خواہ، ساڈے نوکراں-چاکراں لئی فالتو کم تے فضول پریشانی...”
اسیں اک کھلھی جگہ پار کیتی۔ اتھے چھوٹیاں-چھوٹیاں ڈھانیاں بنائی بیٹھے بڈھے آپو وچ گلاں کر رہے سن—سانوں آؤندے دیکھ کے چپّ ہو گئے۔ اسیں اگے لنگھ گئے تاں پچھے پھیر گلاں-باتاں شروع ہو گئی۔ اوہناں دیاں آوازاں سن کے مینوں پنجریاں وچ بند پہاڑی طوطے یاد آ گئے—ایہناں لوکاں دے سر حالانکہ اونے تکھے نہیں سن۔ اک چھوٹے تے گھٹّ اچے مکان دے دروازے ساہمنے آ کے وارڈن کھڑھا ہو گیا۔
“تو موشئے (شریمان) میورسول، میں ایتھوں ای وداع لوانگا۔ کسے کم لئی لوڑ سمجھوں تاں دفتر 'چ ای آں۔ انتیشٹی کلھ سویرے کرن دا وچار اے۔ تد تک تسیں اپنی ماں دے تابوت کول جگراتا وی کر لؤنگے۔ تہاڈا خود دا وی تاں من ہووےگا ای۔ ہاں، اک گلّ ہور، تہاڈی ماں دے ساتھیاں نے دسیا اے—اوہناں دی کامنا سی کہ اوہناں نوں چرچ دے نیماں انوسار ای دفن کیتا جاوے۔ ویسے تاں میں ایہہ سارے پربندھ کر دتے نے، پر سوچیا تہانوں وی دسّ دیاں...”
میں کیہا، “شکریہ۔” جتھوں تیک مینوں اپنی ماں دا پتہ اے، اوہ خلھم-خلھا ناستک نہیں سی—پر جیوندے جی، اس دھرم-کرم ولّ اوہنے کدی دھیان نہیں سی دتا۔
میں مرداگھر وچ پیر رکھیا۔ کمرہ چانن نال خوب بھریا ہویا تے اینا صاف-ستھرا سی کہ کتے کوئی داغ-دھبہ نظر نہیں سی آ رہا۔ کندھاں 'تے سپھیدی کیتی ہوئی سی۔ اک کافی وڈا روشن دان سی۔ فرنیچر دے ناں 'تے کجھ کرسیاں تے تپائیاں پئیاں سن۔ دو تپائیاں کمرے دے وچکار رکھیاں ہوئیاں سن تے اوہناں اتے تابوت پیا سی۔ ڈھکن اتے رکھیا ہویا سی، پر پیچ بس ذرا-ذرا گھماء کے چھڈّ دتے گئے سن۔ نکل پالش والے پیچاں دے سرے، گوڑھے اخروٹی رنگ دے پھٹے توں اچے نکلے کھڑے سن۔ اک عرب عورت—مینوں لگیا نرس اے—تابوت کول بیٹھی سی۔ اوہ دے نیلے رنگ دی شمیز پائی ہوئی سی تے سر اتے شوخ رنگ دا رومال بدھا سی۔
پچھے-پچھے ای چوکیدار وی آ پہنچیا۔ اسدا ساہ پھلیا ہویا سی، ضرور دوڑدا ہویا آیا ہووےگا۔ “اجے تاں اسیں ڈھکن انج ای رکھ دتا اے۔ وارڈن صاحبَ دا حکم سی کہ تسیں آؤنگے تاں ماں دے درشن کرن لئی پیچ کھولھ دیاں۔”
اوہ تابوت ولّ ودھیا تاں میں اسنوں روک دتا—“نئیں، نئیں—تکلیف کرن دی لوڑ نئیں۔”
“ہیں-اں؟ کی کیہا؟” انتاں دی حیرانی نال اسدے مونہوں نکلیا—“تسیں نہیں چاہندے کہ میں...”
“نئیں...” میں جواب دتا۔
پیچکس اسنے واپس جیب وچ پا لیا، پر اسدیاں فیلیاں ہوئیاں اکھاں میرے 'تے اٹکیاں رہیاں۔ ادوں مینوں لگیا کہ انج منع نہیں سی کرنا چاہیدا۔ اس سوچ کے میں کجھ چھتھا-جیہا پے گیا۔ کجھ پل میرے ولّ دیکھدے رہن پچھوں اسنے پچھیا، “کیوں؟” آواز وچ چوبھ نہیں بلکہ جگیاسا سی۔
“بھرا اس 'کیوں' دا جواب تاں بڑا مشکل اے۔” میں کیہا۔
اوہ اپنیاں کرڑ-برڑیاں مچھاں اتے ہتھ پھیردا رہا۔ پھیر بناں میرے نال اکھ ملائے، نرم آواز وچ بولیا، “اچھا، ہن میں سمجھیا۔”
آدمی دیکھن وچ چنگا لگدا سی—نیلیاں-نیلیاں اکھاں تے پھلیاں-پھلیاں لال گلھاں۔ میرے لئی اسنے تابوت دے کول ای اک کرسی کھچّ دتی تے خود ٹھیک اسدے پچھے بیٹھ گیا۔ نرس اٹھ کے دروازے ولّ تر پئی۔ چوکیدار دے کولوں لنگھی تاں اوہ میرے کنّ وچ بڑبڑایا، “اس وچاری دے پھوڑا ہو گیا اے۔”
ہن میں ذرا ہور گہہ نال اس ولّ دیکھیا۔ اکھاں دے ٹھیک ہیٹھاں، سر دے چارے پاسے، پٹی لپیٹی ہوئی سی۔ نکّ دی اٹھان دے آسے-پاسے دا حصہ دب کے چپٹا ہو گیا سی تے چہرے 'تے اس سفید ترچھی پٹی دے سوائے کجھ نظر نہیں سی آ رہا۔
اسدے جاندیاں ای چوکیدار وی اٹھ کھڑھا ہویا، “ہن تسیں اتھے 'کلے بیٹھو۔”
پتہ نہیں جواب وچ میں کی اشارہ کیتا کہ باہر جان دی بجائے اوہ میری کرسی دے پچھے آ کے کھڑھا ہو گیا۔ اس کربل-کربل نال مینوں پریشانی ہون لگی کہ کوئی میرے پچھے کھڑھا اے۔ دن ڈھل رہا سی تے سارے کمرے وچ سونہدی-سہاونی دھپّ دا ہڑ-جیہا آیا ہویا سی۔ روشن دان دے شیشے اتے دو بھونڈ بھیں-بھیں کر رہے سی۔ مینوں اجیہا نیندرا چڑھیا ہویا سی کہ اکھاں نہیں سی کھلھ رہیاں۔ بناں پچھے مڑے ای میں چوکیدار نوں پچھیا، “اس آشرم 'چ تہانوں کنے دن ہو گئے؟”
“پنج سال” جھٹّ نپیا-تلیا اتر آیا۔ لگیا جویں اوہ میرے سوال نوں ای اڈیک رہا ہووے۔
ہن تاں بس اسدی مشین ای چالو ہو گئی۔ دس سال پہلاں جے کوئی اسنوں کہندا کہ تیری زندگی مارینگو دے آشرم وچ چوکیدارا کردیاں بیتیگی تاں اوہ قطعی وشاوس نہ کردا۔ دسیا، عمر چونہٹ سال اے تے رہن والا پیرس دا اے۔
جویں ای اسنے ایہہ دسیا میں بناں سوچے-وچارے ای پچھ بیٹھا، “اچھا، تاں تسیں اتھوں دے رہن والے نئیں اوں؟”
ادوں یاد آیا، وارڈن کول لے جان توں پہلاں وی اسنے ماں بارے کجھ دسیا سی۔ اوہ بولیا، “اس پردیس دی، خاص کرکے ایہناں ہیٹھلے میداناں دی گرمی ایہو-جہی اے کہ ماں نوں جلدی توں جلدی قبر دے دینی ٹھیک اے۔ پیرس دی گلّ ہور اے۔ اتھے تاں تنّ دن، کدی-کدی تاں چار-چار دن، مردے نوں رکھ لیا جاندے تے کچھ نہیں وگڑدا۔” پھیر اوہ دسدا رہا کہ اپنی زندگی دے سبھ توں چنگے دن اسنے پیرس وچ بتائے نے، ہن تاں اوہ دن بھلیاں وی نہیں بھلدے۔ کہن لگا، “تے اتھے تاں سمجھو، سارے کم ہنیری وانگوں ہندے اے۔ اجے تاں کسے دی موت دی خبر سن کے سمبھلے وی نہیں ہندے کہ چلو صاحبَ، دفناؤن دیاں تیاریاں 'چ جٹ پوو۔”
“بس، بس،” وچکار ای اسدی پتنی بول پئی، “ایہناں وچاریاں نوں ایہہ دسن دی کی لوڑ اے تھونوں؟” کچا-جیہا ہو کے بڈھا معافی منگن لگا۔ میں کیہا، “نئیں، نئیں...کوئی گلّ نئیں۔” مینوں سچ مچّ اسدیاں گلاں بڑیاں دلچسپ لگّ رہیاں سی۔ میں ادھر پہلاں دھیان ای نہیں سی دتا۔
ہن اسنے پھیر دسنا شروع کر دتا کہ 'آشرم وچ اوہ وی سادھارن آشرمواسی وانگوں ای آیا سی۔ کیونکہ کدکاٹھ پکھوں حالے وی چنگا-بھلا سی، سو جدوں چوکیدار دی جگہ خالی ہوئی تاں عرضی دے دتی۔'
میں کیہا، “تاں کی ہویا؟ ہو تاں تسیں ہن وی دوجے آشرم واسیاں وانگوں ای۔” پر اوہ ایہہ گلّ منن لئی تیار نہیں سی۔ اپنے-اپنے نوں اوہ کجھ 'افسرنماں' سمجھدا سی۔ اپنے توں چھوٹی عمر والے آشرم واسیاں دی گلّ ہندی تاں اوہ اوہناں دا ذکر 'اوہ لوک' جاں کدے-کدار 'اوہناں بڑھیا لئی' کہہ کے کردا سی۔ اسدی اس عادت 'تے پہلاں-پہلاں میں تربکیا سی۔ خیر، ہن اسدا درشٹیکون میری سمجھ وچ آ گیا سی۔ چوکیدار دے روپ وچ ای صحیح، اسدی اپنی کجھ حیثیت، تے باقی لوکاں اتے، کجھ دھاک تاں ہے ای سی۔
ادوں ای نرس واپس آ گئی۔ رات کجھ اجیہی تیزی نال آئی کہ لگیا، روشن دان دے پار آسمان اچانک گوڑہا کالا ہو گیا اے۔ چوکیدار نے بتیاں جگا دتیاں۔ اس چمکارے نے کجھ چر لئی تاں یکدم مینوں اننھا ای کر دتا سی۔
اسنے صلاحَ دتی کہ میں آشرم دے لنگر وچ چل کے بھوجن چھک لواں۔ پر مینوں بھکھ نہیں سی۔ اس 'تے اسنے کیہا کہ جے میں کہاں تاں اوہ میرے لئی اک گلاس بناں دودھ دی کافی لے آوے۔ کالی کافی میرا من-بھوندا 'پیء' ہے سو کہہ دتا، “شکریہ۔” کجھ منٹاں وچ اوہ اک مگ لے آیا۔ کافی پین پچھوں مینوں سگرٹ دی طلب لگی۔ پر من وچ دھرم-سنکٹ سی کہ اس موقعے 'تے، ماں دی موجودگی وچ سگرٹ پیواں جاں نہ پیواں۔ جدوں اک واری پھیر سوچیا تاں کوئی خاص حرج نہ لگیا۔ سو اک سگرٹ میں چوکیدار نوں وی پیش کر دتی۔ اسیں دوویں سگرٹ پیندے رہے۔
تھوڑھی دیر بعد اسنے پھیر گلاں کرنیاں شروع کر دتیاں۔
“گلّ ایہہ اے کہ لاش دے کول تہاڈے نال-نال جگراتے لئی تہاڈی ماں دے سنگی-ساتھی وی آؤن والے اے۔ جدوں کسے دی موت ہو جاندی اے تاں اسیں لوک ہمیشہ اتھے جگراتا کٹدے آں۔ اچھا تاں میں جا کے، کجھ ہور کرسیاں تے بناں دودھ والی کافی والا بھانڈا لے آواں۔”
سفید کندھاں اتے پیندی روشنی دی چمک میریاں اکھاں وچ چبھ رہی سی۔ میں پچھیا، “ایہناں 'چوں اک بتی بجھا دیاں؟” اسنے دسیا، “انج نہیں ہو سکدا۔ ساریاں بتیاں اس ڈھنگ نال لائیاں گئیئیں کہ جاں تاں ساریاں دیاں ساریاں جگدیاں ایں جاں سبھ بجھ جاندیئییں۔” اس پچھوں میں اس پاسے دھیان ای نہیں دتا۔ اوہ باہر جا کے کرسیاں لے آیا۔ اوہناں نوں تابوت دے چارے-پاسے لا کے اسنے اک کرسی اتے کافی والا پاٹ تے دس-باراں مگ رکھ دتے۔ اس پچھوں این میرے ساہمنے، ماں دے کول بیٹھ گیا۔ نرس کمرے دی دوجی نکرے، میرے ولّ پٹھّ کری، بیٹھی سی۔ کر کی رہی سی، ایہہ تاں نہیں سی نظر آ رہا...پر اسدیاں باہاں دے ہلن دے ڈھنگ توں اندازہ لایا جا سکدا سی کہ سلائیاں 'تے کجھ بن رہی اے۔ مینوں بڑا آرام مل رہا سی۔ کافی نے تن-من وچ تازگی بھر دتی سی۔ کھلھے دروازے 'چوں پھلاں دی نمھی-نمھی گندھ تے رات دی ٹھنڈھی-ٹھنڈھی ہوا دے بلہے آ رہے سن۔ شاید کجھ پلاں دے لئی میری اکھ وی لگّ گئی سی...
عجیب-جہی سرسراہٹ دی آواز کناں وچ پئی تاں جاگیا۔ بند اکھاں وچ ای مینوں لگیا جویں روشنی پہلاں نالوں ودھ تکھی ہو گئی اے۔ کسے پرچھاویں دا کتے ناں-نشان نہیں ایں تے ہر چیز دا اک-اک کون تے کٹّ، بے رحمی نال اکھاں وچ وڑدا جا رہا اے۔ ماں دے سارے سنگی-ساتھی، بڈھے-بڈھیاں آؤن لگّ پئے سن۔ اس منحوس لشکوراں ماردی سپھیدی وچوں، ترچھے ہو کے، لنگھدیاں ہویاں میں اوہناں نوں گنیاں—اک...دو...تنّ...دس۔ اوہناں لوکاں دے بیٹھن نال کسے کرسی دی چرمراہٹ تیک نہیں سی سنائی دتی۔ اس دن اوہناں لوکاں نوں میں جنا صاف-ساکار دیکھیا، شاید، زندگی وچ کسے چیز نوں اوناں صاف-سپشٹ نہیں سی دیکھیا—اوہناں دے چہرے-موہرے، کپڑے-لتے—اک لوں وی میری نظر توں نہیں سی لکیا۔ تے پھیر وی مزہ ایہہ سی کہ مینوں اوہناں دی اک وی گلّ، اک وی آواز، سنائی نہیں سی دتی۔ وشواس ای نہیں سی ہو رہا کہ اوہ سچ مچّ ہین وی جاں نہیں۔
لگبھگ ساریاں عورتاں نے ساہمنے ایپرن بنھے ہوئے سن۔ ڈوریاں لکّ نال انج کسیاں ہوئیاں سن کہ اوہناں دے وڈے-وڈے ڈھڈّ ہور وی باہر نوں نکل آئے سن۔ کنے وڈے-وڈے ہندے نے ایہناں عورتاں دے ڈھڈّ—اس ولّ میں کدی دھیان نہیں سی دتا۔ ہاں...تاں ودھیرے مرد افیمیاں تے چرسیاں ورگے سکے-مریئل جہے سن تے اوہناں دے ہتھاں وچ کھونڈیاں پھڑھیاں ہوئیاں سن۔ اوہناں دے چہرے دی سبھ توں خاص گلّ مینوں ایہہ لگی کہ اوہناں دیاں اکھاں دکھائی ای نہیں سی دندیاں—جھرڑیاں دے جھرمٹ وچ بس چمکہین تے نرجند-جہی روشنی دی تریڑ نظر آؤندی سی۔
بیٹھ جان پچھوں، اوہناں لوکاں نے میرے ولّ دیکھنا شروع کر دتا۔ کتے دی پوچھ وانگ اوہناں دیاں دھوناں کوجھے ڈھنگ نال ہلّ رہیاں رہیاں سن تے اپنے دندہین مسوڑھیاں نال بیٹھے-بیٹھے اوہ بلھ چبولی جا رہے سن۔ میں فیصلہ نہیں کر سکیا سی کہ مینوں پہلی-وار دیکھ کے اوہ لوک میرے سواگت وچ کجھ کہنا چاہندے نے جاں اوہناں دی ایہہ حرکت صرف بڈھاپے دی کمزوری کرکے سی۔ میں تاں ایہہ وی منّ لین نوں تیار سی کہ اوہ لوک آپو-اپنے ڈھنگ نال میرا سواگت ای کر رہے نے—پر چوکیدار نوں گھیر کے اوہناں دا انج بیٹھنا، سنجیدگی نال مینوں گھوری جانا تے سر مٹکاؤنا دیکھ کے من نوں بڑا عجیب-عجیب لگّ رہا سی۔ پل بھر لئی دماغ وچ اک بے تکی-جہی گلّ آئی—جویں ایہہ سارے دے سارے ای میرا انصاف کرن لئی بیٹھے ہون۔
کجھ منٹاں پچھوں، عورتاں وچوں اک نے رونا شروع کر دتا۔ اوہ دوجی لائن وچ سی تے اسدے اگے اک ہور عورت بیٹھی سی، اس لئی مینوں اسدا چہرہ دکھائی نہیں دتا۔ ٹھیک وقفے بعد اسدے مونہوں رک-رک کے اک گھٹی-گھٹی تے ہلکی-جہی سسکی نکلدی۔ لگدا، جویں ایہہ سسکیاں کدی بند نہیں ہونگیاں۔ پر دوجیاں نوں جویں اس گلّ دی کوئی پرواہ ای نہیں سی۔ سارے آپو-اپنیاں کرسیاں وچ کونگڑے-دھسے، گمسمّ-جہے بیٹھے—تابوت جاں آپو-اپنیاں کھونڈیاں جاں جو وی چیز ساہمنے پیندی—بس، اسنوں اکٹکّ دیکھی جا رہے سن۔ عورت دا رونا جاری رہا۔ مینوں بڑی حیرانی وی ہوئی، اس عورت نوں تاں میں جاندا وی نہیں۔ من وچ آیا کہ چپّ کروا دیاں، پر اسنوں کجھ کہن دی ہمت نہ پئی۔ کجھ چر بعد چوکیدار نے اس ولّ جھک کے کنّ وچ کجھ کھسر-پھسر کیتی۔ جواب وچ عورت نے سر ہلایا تے منہ وچ ای کجھ بولی—جہڑا سنائی نہیں دتا۔ پر رونا اپنی اسے گتی نال چلدا رہا۔
چوکیدار اٹھ کے اپنی کرسی نوں میرے کول سرکا لیایا۔ پہلاں تاں اوہ چپ چاپ بیٹھا رہا، پھیر بناں میرے ولّ دیکھے دسن لگا، “اس دا تہاڈی ماں نال بڑا پریم سی۔ کہندی اے، دنیاں 'چ اکلی تہاڈی ماں ای اسدی سہیلی سی۔ ہن کوئی وی نہیں رہا۔”
میں کی کہندا؟ اس پچھوں کافی دیر تیک چپّ واپری رہی۔ ہن اس عورت دا رونا-ڈسکنا کافی گھٹّ ہو گیا سی—کجھ چر نکّ سنکن تے شوں-سوں کرن پچھوں، اوہ وی شانت ہو گیا۔
نیند تاں نہیں، ہاں، تھکان زبردست محسوس ہو رہی سی۔ لتاں بری طرحاں دکھ رہیاں سن۔ مینوں کجھ انج محسوس ہو رہا سی جویں ایہناں لوکاں دی چپّ مینوں پیڑ رہی اے۔ بالکل سناٹا سی تے جے کجھ سنائی دندا سی تاں کافی دیر رک-رک کے آؤندی اک عجیب-جہی آواز۔ پہلاں تاں میں چکر وچ پے گیا کہ ایہہ کیہی آواز ہوئی، پر دھیان نال سنیاں تاں سمجھ وچ آ گیا۔ بیٹھے-بیٹھے بڈھے اپنیاں پوپل گلھاں نوں چوپدے سن تاں اس نال چسر-چسر دی عجیب-جہی آواز ہندی سی۔ پہلاں جس توں میں ڈر گیا سی۔ سارے دے سارے اپنے-اپنے وچ اینے ڈبے ہوئے سن تے اوہناں نوں شاید اس گلّ دا دھیان وی نہیں سی رہا کہ اوہ کجھ اجیہا وی کر رہے نے۔ مینوں تاں لگیا سی کہ وچکار رکھے شو دا وی اوہناں لئی کوئی ارتھ نہیں اے—پر ہن سوچدا ہاں، اوہ میرا بھرم سی۔
چوکیدار نے اک-اک کرکے سانوں ساریاں نوں کافی دتی تے اسیں کافی پیتی۔ اس پچھوں کی-کی ہویا مینوں یاد نہیں آؤندا۔ جویں-تویں رات بیت گئی۔ بس، اکو گلّ دا چیتا اے۔ وچکار اکھ کھلھی تاں دیکھیا اک نوں چھڈّ کے باقی سارے دے سارے بڈھے اپنیاں کرسیاں وچ گٹھڑی -جہی بن کے ستے ہوئے نے۔ اوہ اکلا بڈھا اپنی کھونڈی نوں دوواں ہتھاں وچ پھڑی، اوہناں اتے اپنی ٹھوڈی ٹکائی، مینوں اکٹکّ گھور رہا سی جویں میرے جاگن دی اڈیک ای کر رہا ہووے۔ پر پھیر فوراً ای دوبارہ میری اکھ لگّ گئی سی۔ کجھ دیر بعد اک واری پھیر نیند ٹٹی۔ لتاں دا درد ودھ کے ہن پیر سنّ ہون ورگی جھرناہٹ پیدا کرن لگّ پیا سی۔
اتے روشن دان دے پار پہُ-پھٹالے دا چانن ہون لگا۔ اک-دو منٹاں بعد اک ہور بڈھے دی اکھ وی کھلھ گئی تے اسنے کھوں-کھوں کرکے واری-واری کھنگھنا شروع کر دتا۔ چارکھانے وڈے سارے رومال وچ اوہ کھنگھار تھکّ لیندا سی...تے اسدے اس طرحاں ہر واری تھکن دے نال ای لگدا سی جویں ہنے کے وی کریگا۔ اس کھنگھ تے کھنگھاراں کارن ہورناں دی نیند وی کھلھ گئی۔ چوکیدار نے آ کے سوچنا دتی کہ چلن دا سماں ہو گیا اے۔ رات بھر دے اوکھے جگراتے کارن ساریاں دے چہرے بھوسلی سواہ وانگ بجھے-بجھے جہے ہو گئے سن۔ انج تاں اسیں آپس وچ اک وی گلّ نہیں سی کیتی، پر جدوں اک-اک کرکے سبھ نے ہتھ ملائے تاں اک گلّ دی بڑی حیرانی ہوئی—لگیا، جویں ساری رات نال بیٹھ کے کٹن دی اس کریا نے ساڈے لوکاں وچ نیڑتا تے آپنیپن دا احساس جگا دتا اے۔
میرا تاں برا حالَ سی۔ چوکیدار مینوں اپنے کمرے وچ لے آیا۔ اتھے میں ہتھ-منہ دھو کے ذرا کپڑے ٹھیک-ٹھاک کیتے۔ اسدی دتی ہوئی تھوڑھی-جہی سفید کافی پی کے لگیا، جان وچ جان آ گئی اے۔ باہر آیا تاں دیکھیا کہ سورج چڑھ آیا اے تے مارینگو تے سمندر دے وچکارلیاں پہاڑیاں اتے آکاش وچ سندھور کھلریا ہویا اے۔ سویر دی ٹھنڈھی-ٹھنڈھی کھاری گندھ والی سہاونی ہوا توں لگدا سی کہ اج دن کافی چنگا لگیگا۔ پنڈ تے کھیتاں ولّ آیاں تاں مینوں جگڑے ہو گئے سی۔ سوچن لگا کہ ماں دا جھمیلا نہ ہندا تاں اس سمیں اتھے گھمن دا کیسا مزہ آؤندا۔ اس وچار دے نال ای پرستھتی دا گیان ہو گیا۔
خیر، اس سمیں تاں میں کھلھے چوک وچ، اک درمیانے رکھ ہیٹھ، کھڑھا-کھڑھا اڈیک کر رہا سی۔ ٹھنڈھی-ٹھنڈھی دھرتی 'چوں نکل رہی سونہدھی-سونہدھی گندھ نوں لمے-لمے ساہاں نال پیندیاں ہویاں انج لگیا...ہن انیندرے دا ناں-نشان تیک نہیں۔ ہن میں دفتر دے لوکاں بارے سوچنا شروع کر دتا۔ اس سمیں تاں لوک سوں کے اٹھے ہونگے تے کم 'تے جان دی تیاری کر رہے ہونگے۔ میرے لئی ایہہ چھن دن دا سبھ توں ماڑا سماں ہندے نے۔ دس-باراں منٹ میں انج سوچدا رہا کہ بلڈنگ وچ وجدی گھنٹی نے دھیان توڑیا۔ کھڑکیاں وچ لوک تردے-پھردے دکھائی دتے۔ پر اسدے ترنت بعد پھیر شانتی چھا گئی۔ سورج کجھ ہور اچا ہو گیا سی تے میرے تلئے گرم ہون لگّ پئے سن۔ چوکیدار کھلھا چوک پار کرکے میرے کول آیا تے بولیا، “وارڈن صاحبَ تہانوں ملنا چاہندے اے۔” میں دفتر وچ گیا تاں وارڈن نے کجھ ہور کاغذاں اتے دستخط کروائے۔ دیکھیا، ہن اسدے کپڑے کالے رنگ دے سن۔ پتلون دا کپڑا باریک دھاریدار سی۔ ٹیلیفون دا چوغا ہتھ وچ پھڑھی اسنے میرے ولّ دیکھیا، “ہنے-ہنے انڈرٹیکر (سنسکار کرن والا پربندھکی محکمہ) والے لوک آ گئے نے۔ تابوت بند کرن لئی مرداگھر جان والے نے—تسیں کہوں تاں اوہناں نوں ذرا دیر لئی روک دیاں؟ ماں دے انتم درشن تاں کرونگے نہ؟”
“جی نئیں۔”
آواز دھیمی کردے اسنے چوغے وچ کجھ کیہا—“تو ٹھیک اے پھگیے، تسیں آدمیاں نوں سدھے اتھے بھیج دیو۔”
پھیر اسنے دسیا کے انتم-کریاواں سمیں اوہ وی اوہناں وچ شامل ہووےگا۔ میں دھنواد کیتا۔ ڈیسک دے ساہمنے بیٹھے-بیٹھے اسنے اپنی لتّ اتے لتّ رکھی تے پٹھّ پچھے ٹکاء لئی۔ کیہا، “ڈیوٹی والی نرس دے علاوہ سوگ مناؤن والیاں وچ ہور اوہ صرف دو جانے ای ہونگے۔ ایہہ اتھوں دا نیم ایں کہ آشرم واسی انتم-کریا 'چ شامل نہ ہون۔ ہاں، جے اوہناں وچوں کچھ چاہن تاں جگراتے لئی پہلی رات میت کول بیٹھ سکدے نے۔ اس دی کوئی گلّ نئیں۔”
اسنے سمجھایا، “ایہہ، ایہناں لوکاں دی بھلائی لئی اے۔ مانسک پیڑ توں بچ جاندے نے۔ پر اس واری میں تہاڈی ماں دے اک پرانے ساتھی نوں نال چلن دی اجازت دے دتی اے۔ ناں اے اسدا تومس پیرے۔” وارڈن دے چہرے 'تے ہلکی-جہی مسکراہٹ آ گئی، “ایہہ پرسنگ وی اک طرحاں نال بڑا کرنا-بھرپور اے۔ تہاڈی ماں تے ایہہ صاحبَ بڑے نیڑے ہو گئے سی۔ اپنی اس نویں 'ساتھن' لئی دوجے بڈھے لوک پیرے نوں چھیڑدے وی ہندے سی۔ پچھدے 'شادی کدوں کر رہے اوں؟' پیرے ہاسی وچ اڈاء دیندا۔ سو اک طرحاں نال ایہہ اتھوں دا ستھائی مذاق سی۔ سوچ ای سکدے اوں، تہاڈی ماں دے نہ رہن 'تے ایہناں دے دل 'تے کی گزر رہی ہوویگی۔ مینوں خود لگیا، کہ انتم-کریا وچ شامل ہون دی اوہناں دی پرارتھنا نوں نہ مننا زیادتی ہوویگی۔ ہاں، ڈاکٹر دی صلاحَ منّ کے میں پچھلی رات ایہناں نوں شو دے سرہانے جگراتا نئیں سی کرن دتا۔”
کجھ چر بناں کجھ بولے اسیں لوک انج ای بیٹھے رہے۔ پھیر وارڈن اٹھ کے کھڑکی کول گیا تے بولیا، “اہُ! مارینگو دے پادری صاحبَ تاں اوہ آ رہے نے! سمیں توں کجھ پہلاں ای آ گئے...۔” چرچ پنڈ وچ اے تے اتھوں تک پہنچدیاں گھنٹہ، پونا گھنٹہ لگّ جاویگا—ایہہ دسّ کے وارڈن ہیٹھاں چلا گیا۔
پادری مرداگھر دے ساہمنے کھولو کے اڈیک کرن رہا سی۔ نال دو 'سہائک' وی سن۔ اک دے ہتھ وچ دھوپھدان سی۔ اس اتے جھک کے پادری اسنوں لٹکاؤن والی چاندی دی زنجیر ٹھیک کرن لگا۔ سانوں دیکھیا تاں تن کے سدھا کھڑھا ہو گیا۔ میرے نال 'بیٹے-بیٹے' کہہ کے دو-چار گلاں کیتیاں۔ پھیر اگے-اگے مرداگھر وچ وڑ گیا۔
وڑدیاں ای میں دیکھیا تابوت دے پچھے چار آدمی کالے کپڑے پائی کھڑے نے۔ پیچ کسے جا چکے سی۔ این اسے ویلے وارڈن نوں کہندیاں سنیاں کہ 'تابوت لے جان والی گڈی آ گئی اے۔' پادری نے پرارتھناواں شروع کر دتیاں۔ اس پچھوں سارے لوک تر پئے۔ کالے رنگ دی اک پٹی نوں پھڑھی اوہ چارے جنے تابوت کول آ گئے۔ اوہناں دے پچھے-پچھے لائن وچ پادری، پرارتھنا گاؤن والے منڈے تے پھیر میں۔ اک عورت دروازے نال لگی کھڑی سی۔ اس نوں میں پہلاں نہیں سی دیکھیا۔ وارڈن نے اسنوں دسیا، “ایہی موشیؤ میورسول نے۔” اسدا ناں میرے پلے نہیں پیا۔ پر ایہہ سمجھ گیا کہ اوہ اسے آشرم دی پرچارک سسٹر اے۔ میری جان-پچھان دے نال اسدے لمیں، سکڑ-جہے چہرے اتے مسکراہٹ دی اک لکیر وی نہیں آئی۔ بس، اوہ ذرا جنا ساہمنے ولّ جھک کے رہِ گئی۔ تابوت نوں لنگھ جان دین لئی اسیں لوک دروازے 'چوں ہٹ کے کھڑے ہو گئے۔ تابوت نکل گیا تاں لے جان والیاں دے پچھے-پچھے ہو لئے تے لما سارا ورانڈا پار کرکے ساہمنے والے پھاٹک 'تے آ گئے۔ اتھے تابوت دے لئی گڈی تیار کھڑی سی۔ لمیں چمچم کردی کالی وارنشپچی اس گڈی نوں دیکھ کے مینوں دفتر دے قلمدان دا دھندلا-جیہا خیال آیا۔
گڈی دے کول ای عجیب وغریب کپڑے پائی اک چھوٹا-جیہا آدمی کھڑھا سی۔ پچھوں مینوں پتہ لگا کہ ایہہ صاحبَ انتم-کریاواں دے نگران نے—اک طرحاں نال پروہت ای سمجھو۔ اسدے کول ای، بڑے لاچار تے سنگدے-سنگڑے جہے دسن والے میری ماں دے خاصالخاص متر شریمان پیرے کھڑے سن۔ سر 'تے فلیٹ ہیٹ سی، جسدی ٹوپی فرنی والے بھانڈے ورگی تے کنارے بڑے چوڑے سن۔ بوٹاں اتے ہارمونیئم دے پردے وانگ تال-لے دکھاؤندی پتلون تے چوڑے-چوڑے اچے سفید کالراں 'تے بڑی پدی-جہی لگدی کالی ٹائی۔ جویں ای تابوت دروازے 'چوں باہر نکلیا—آپ جی نے جھٹکے نال ٹوپ لاہ دتا۔ پکوڑے ورگے پھلے، پھنسیاں بھرے نکّ ہیٹھ بلھ پھڑک رہے سن۔ پر سبھ توں ودھ دھیان اوہناں دے کناں نے کھچیا۔ پڑپڑیاں دی سپھیدی پچھے لاکھ دیاں گیندا وانگ دسدے باہر ولّ نوں نکلے لال-لال کنّ تے اوہناں دے چارے پاسے، سریاں اتے، سفید-سفید ریشمی والاں دے گچھیاں دی جھالر۔
انڈرٹیکر دے سیوکاں نے سانوں حق کے آپو-اپنی جگہ 'تے کر دتا۔ بھاوَ گڈی دے ساہمنے پادری تے ادھر-ادھر کالے کپڑے پائی چارے آدمی تے گڈی دے پچھے-پچھے میں تے وارڈن۔ سبھ نالوں پچھے شریمان پیرے تے نرس۔
دھپّ آسمان وچ لپٹاں مارن لگّ پئی سی تے جھلسا تیزی نال ودھ رہا سی۔ تاپ دیاں پہلیاں لپٹاں اپنی پٹھّ 'تے مینوں انج لگیاں جویں گرم جیبھ نال کوئی چٹّ رہا ہووے۔ کالے سوٹ نے حالت ہور وی خراب کر دتی سی۔ پتہ نہیں روانہ ہون وچ اینی دیر کرن دا کی کارن سی؟ شریمان پیرے نے ہن پھیر ٹوپ لاہ کے ہتھ وچ پھڑھ لیا۔ وارڈن نے جدوں اوہناں بارے ہور وی دسنا شروع کیتا تاں میں اوہناں ولّ ذرا ترچھا مڑ-مڑ کے دیکھن لگا۔ مینوں یاد اے، وارڈن آکھی جا رہا سی، “شام دی ٹھنڈھک سمیں ماں تے ایہہ شریمان پیرے، کافی دور-دور تک، اکٹھے ٹہلن جاندے ہندے سی۔ کدی-کدی ایہہ پنڈ تک ہو آؤندے۔ ہاں-ہاں، نرس تاں ایہناں دے نال ای ہندی سی۔”
ہن میں اس خشک واتاورن تے اس پنڈ ولّ نگاہ ماری۔ دیکھیا، مورپنکھی دے رکھ دھرتی دی اٹھان دے نال ہیٹھوں سنگھنے تے دور ولّ نوں بھیڑی ہندی دسحدے دی لکیر دے نال-نال پہاڑیاں تیک چلے گئے نے۔ تپی لال دھرتی جگہ-جگہ ہریالی نال بھری اے تے اتھے-اتھے کوئی-کوئی، ٹاواں-ٹاواں مکان ای کھڑھا اے۔ تیز دھپّ وچ اسدا اک-اک کونا تے موڑ دا ابھار صاف دس رہا اے۔ اس سارے درش نوں دیکھ کے ماں دے من دی گلّ میری سمجھ 'چ آؤن لگی۔ اس پردیس وچ شام دے سمیں ضرور ای بڑی منحوس تے نیرس قسم دی شانتی چھائی رہندی ہوویگی۔ اس سمیں سویر دی اس کھلھی صاف دھپّ وچ وی جدوں سبھ کجھ لو-لپٹاں وچ لپٹیا لش-لش چمک رہا اے تاں وی تاں اس کھلھے فیلے وستھار نوں دیکھ کے انج محسوس ہندا اے جویں اتھے کجھ انمنکھی اے—کجھ ہے، جہڑا من نوں بجھا دندا اے۔
آخرکار قافلہ تر پیا۔ ادوں میں پہلی وار دیکھیا کہ پیرے تھوڑھا پیر کھچّ کے تردے نے۔ گڈی دی چال ذرا تیز ہوئی تاں وچارے شریمان پیرے قدم-قدم پچھڑن لگے۔ گڈی دے نال-نال ترن والا اک آدمی وی پچھے رہندا-رہندا، میرے نال آ رلیا۔ دیکھ کے حیرانی ہندی سی کہ آسمان وچ سورج نوں کھنبھ لگّ گئے نے—ہنے اتھے تے ہنے اتھے۔ ادوں میں دھیان دتا، کافی دیر توں ہوا وچ جھلسی گھاہ دی سرسراہٹ تے بھنگاں (پھلاں تے پھلاں اتے اڈن والے کیڑے) دی بھیں-بھیں گونج رہی اے۔ پسینہ میرے چہرے 'تے چوء آیا سی۔ ٹوپ نہیں سی، اس لئی میں رومال نال ای ہوا کرن لگّ پیا۔
انڈرٹیکر دے آدمی نے میرے ولّ بھوں کے کجھ کیہا۔ میں اسدی گلّ نہیں سمجھ سکیا۔ سجے ہتھ نال ٹوپ نوں ترچھا چکدے ہوئے اسنے کھبے ہتھ نال اپنی گنجی ٹنڈ پونجھی۔ میں پچھیا، “تسیں کچھ کہہ رہے سی نہ؟” اسنے آسمان ولّ اشارہ کرکے کیہا، “اج غضب دی دھپّ اے۔ کیوں، ہے نہ؟”
“جی ہاں۔” میں کیہا۔
کجھ چر بعد اسنے پچھیا، “اسیں لوک تہاڈی ماں نوں ای تاں دفن کرن لے جا رہے آں نہ؟”
“جی ہاں۔” میں پھیر بولیا۔
“کنی عمر سی؟”
“ایہی...سمجھو کہ کسے طرحاں چل رہی سی۔ پر سچ تاں ایہہ اے کہ اوہناں دی صحیح-صحیح عمر دا مینوں وی چیتا نئیں۔”
اس پچھوں اوہ چپّ ہو گیا۔ بھوں کے دیکھیا، شریمان پیرے صاحبَ پنجاہ کو گز پچھے، لنگڑاؤندے ہوئے، گھسٹدے آ رہے سن۔ نال رلے رہن دی کوشش وچ اپنے وڈے سارے پھیلٹ ہیٹ نوں، ہتھ بھر اگے کرکے، جھلاؤندے آ رہے سن۔ میں اک نگاہ وارڈن 'تے وی ماری۔ اوہ بناں چہرے 'تے کوئی بھاوَ لیائے بڑے چست تے نپے-تلے قدماں نال تر رہا سی۔ متھے اتے پسینے دے گھرالے وہِ رہے سن—اوہناں نوں وی اسنے نہیں سی پونجھیا۔
مینوں لگیا، ساڈا ایہہ چھوٹا-جیہا قافلہ ذرا زیادہ ای تیز چل رہا اے۔ جتھوں تیک نگاہ جاندی سی اتھے ای دھپّ 'چ نہاؤندے کھیت دکھائی دندے سن۔ آسمان وچ اجیہا چمکارا سی کہ اتے جھاکیا نہیں سی جا رہا۔ ہن اسیں لوک تارکول دی نویں بنی سڑک اتے تر رہے سی۔ اتھے دھرتی 'تے گرمی دی لہر، بھبھکاں مار رہی سی۔ پیر رکھدیاں ای پیر پھچّ کرکے چپک جاندا تے چکدیاں ای ٹوئے ورگا کالا چمکدار نشان پچھے رہِ جاندا۔ گڈی دے اپروں اچا نکلیا گڈی والے دا چم-چم کردا کالا ٹوپ وی اسے چپچپے تارکول نال پچیا جاپدا سی۔ اپرلی آسمانیں سپھیدی دا چمکارا، تے ہیٹھاں چارے-پاسے دا ایہہ کالاپن، بھاوَ گڈی دا چمچم کردا کالاپن، سیوکاں دے کپڑیاں دا چمکہین کالاپن تے سڑک اتے بنیاں پیڑاں دا ایہہ سندر کالاپن—اس سبھ کجھ دیکھ کے بڑا عجیب-جیہا احساس ہندا سی—جویں ایہہ سبھ سچ نہ ہووے، کوئی سپنا ہووے۔ اس سبھ دے نال-نال ماحول اتے چھائی ہوئی سی، طرحاں-طرحاں دی گندھ—گڈی دے چمڑے تے لدّ دی گندھ دے نال رلی-ملی لوبان تے اگرُ (اگربتی دی لکڑ) دی گندھ دے بھبھوکے! رات دی اکھڑی-اکھڑی نیند دی خماری تے اس سارے ماحول صدقہ مینوں لگدا سی جویں میری نظر تے وچار-شکتی دھندلی ہندی جا رہی اے۔
میں دوبارہ پچھے مڑ کے دیکھیا۔ اس واری پیرے صاحبَ بہت ای پچھے رہِ گئے دکھائی دتے۔ گرمی دی دھند وچ بند دا بند نظر آئے تے اچانک مڑ غائب ہو گئے۔ آخر گئے کتھے؟ کجھ چر دی متھا ماری پچھوں میں اندازہ لایا کہ سڑک چھڈّ کے کھیتاں وچ دی ہو لئے ہونگے۔ اچھا، تاں پیرے صاحبَ نے سانوں پھڑن لئی کوئی پگڈنڈی پھڑی اے! اوہ اتھوں دے آسے-پاسے دے سارے رستیاں دے خوب سیانوں نے۔ سڑک اتے اسیں لوک جویں ای گھمے کہ اوہ ساڈے نال آ رلے۔ پر ہولی-ہولی پھیر پچھڑن لگے۔ اگے جا کے اوہناں نے پھیر اک پگڈنڈی پھڑھی۔ ادھے گھنٹے وچ انج کئی واری ہویا تاں چھیتی ای اوہناں دی اس حرکت وچ میری دلچسپی سماپت ہو گئی۔ پڑپڑیاں وچ ساں-ساں ہون لگّ پئی تے میں جویں-تویں اپنے-اپنے نوں گھسیٹا رہا۔
اس پچھوں دا سارا کم کجھ اجیہی ہبڑ-دبڑ تے کجھ اجیہے نپے-تلے مشینی ڈھنگ نال ہویا کہ مینوں ہن کوئی وی گلّ یاد نہیں۔ ہاں، یاد اے تاں بس اینا کہ جدوں اسیں پنڈ دے سرے 'تے پہنچے تاں نرس نے مینوں کجھ کیہا سی۔ اسدی آواز سن کے میں تربک گیا سی۔ چہرے نال اس آواز دا کوئی میل نہیں سی۔ آواز بڑی مٹھی تے سریلی سی۔ اوہ کہہ رہی سی، “جے ہولی-ہولی چلیئے تاں لو لگن دا خطرہ تے جے تیز-تیز چلیئے تاں پسینے نال برا حالَ ہو جاندا اے! تے چرچ دی ٹھنڈھی ہوا لگدیاں ای زکام دا حملہ!” اسدی گلّ میں سمجھ گیا۔ مطلب ایہہ سی کہ آدمی نوں دوواں وچوں اک چیز تاں بھوگتنیں ای پویگی۔
انتیشٹی سمیں دیاں کجھ ہور گلاں وی ہن تیک یاد رہِ گئیاں نے۔ جویں پنڈ دے این باہر جدوں آخری واری بڈھے نے سانوں پھڑھیا سی—اس چھن والا اسدا چہرہ۔ شاید تھکان جاں دکھ کرکے جاں دوواں کرکے اکھاں 'چوں اتھرواں دیاں دھاراں وہِ رہیاں سی۔ پر کھلّ دیاں جھرڑیاں کرکے اتھرو ہیٹھاں نہیں سی ڈگدے—اوہناں جھرڑیاں وچ ای ٹیڈھے-ونگے ہو کے کھپ جاندے سی۔ اس نال اوہ تھکیا-ہاریا بڈھا چہرہ—سلھا-گلہ، چمکدا دکھائی دندا سی۔
چرچ دی شکل تے آسے-پاسے دا واتاورن۔ سڑک 'تے ترے پھردے پنڈ والے لوک۔ قبراں اتے کھڑے ہوئے لال-لال جرینیئم دے پھلّ۔ کپڑے دے گڈے وانگ پیرے دا بے ہوشی دے دورے وچ لڑک جانا۔ ماں دے تابوت اتے مٹھاں بھر-بھر پائی جا رہی مٹمیلی-مٹی دے ڈگن دی آواز۔ اس مٹی وچ رلے سفید-سفید جڑاں دے ڈکے۔ پھیر ہور لوکاں دی بھیڑ۔ آوازاں، کیفے دے باہر کھلو کے بسّ دی اڈیک کرنا۔ انجن دی کھڑکھڑ۔ الجییرس دیاں جگمگ کردیاں سڑکاں اتے اپنی بسّ دے پرویش دے نال ای خوشی دی جھرجھری محسوس کردیاں، گھر پہنچ کے سبھ توں پہلاں بسترے وچ جا پینا تے باراں گھنٹے لمی تان کے سون دی کلپنا کرنا! ایہہ سبھ مینوں ہن وی یاد اے۔

دو :
نیند ٹٹن 'تے سمجھ 'چ آیا کہ کیوں میرے دو دناں دی چھٹی منگن 'تے صاحبَ دا منہ لتھّ گیا سی۔ اج شنیوار سی۔ اس ویلے تاں ایہہ گلّ میرے دماغ وچ ای نہیں سی۔ ایہہ تاں ہن بسترا چھڈن لگیاں میرے دھیان وچ آیا اے۔ ضرور صاحبَ نے سوچیا ہووےگا کہ اس طرحاں تاں میں پورے چار دناں دیاں چھٹیاں مانٹھ رہا ہاں۔ ایہہ گلّ اوہناں دے سنگھوں لتھدی وی کنج؟ خیر، پہلی گلّ تاں ایہہ کہ ماں نوں اج دی بجائے کلھ دفن کیتا گیا—اس وچ میرا کی دوش؟ دوجی، شنیوار تے ایتوار دی چھٹی تاں ہر حالَ وچ ہندی ای سی۔ چلو خیر، اس 'چ میں اپنے صاحبَ دے درشٹیکون نوں نہ سمجھیا ہووے، اجیہی کوئی گلّ نہیں۔
پچھلے دن جو ہویا سی، اسنے سچ مچّ مینوں اینا نڈھال کر دتا سی کہ اٹھنا مصیبت لگّ رہا سی۔ حجامت کردا ہویا سوچن لگا کہ اج سارا دن کنج کٹیا جاوے۔ طے کیتا کہ تیرن نال طبیعت کجھ نہ کجھ تاں سدھریگی ای...سو بندرگاہ جان والی سدھی ٹرام پھڑھ لئی۔
اوہی پرانی رفتار سی۔ سنترن-کنڈ (سویمنگ-پول) وچ گبھروآں-مٹیاراں دا میلہ لگا ہویا سی۔ اوہناں وچ ساڈے دفتر دی بھوت-پوروَ ٹائیپسٹ میری کارڈونا وی دکھائی دتی۔ میرا جھکاء وی اوہنیں دنیں اس ولّ خاصہ ہندا سی تے میں سمجھدا ہاں، اوہ وی مینوں پسند کردی سی۔ پر ساڈے اتھے اوہ رہی ای اینی گھٹّ سی کہ کوئی گلّ نہیں سی بن سکی۔
تیرن والے تختے 'تے چڑھن وچ سہارا دندیاں ہویاں میں اسدیاں چھاتیاں 'تے ہتھ پھیر دتا۔ اوہ تختے 'تے چتّ لیٹ گئی تے میں کھڑھا-کھڑھا پانی وچ تیرن لگا۔ پل کو بعد اوہ پاسہ پرط کے میرے ولّ دیکھن لگی۔ میں وی چھاتی بھار گھسڑ کے اسدے نال جا لیٹیا۔ ہوا بڑی سہاونی-نگھی سی۔ کھیڈ-کھیڈ وچ میں اپنا سر اسدی گودی وچ رکھ دتا۔ لگیا، اسنے برا نہیں منیاں تاں سر اتھے ای رکھی رکھیا۔ سارا نیلا تے سنہرا آکاش میریاں اکھاں وچ لتھّ آیا سی تے میری دے پیٹ دا میرے سر ہیٹھ ہولی-ہولی اٹھنا-ڈگنا میرے تن-من نوں نشیا رہا سی۔ اسیں دوویں ای اس نشیلی اوستھا وچ گھٹوگھٹّ ادھا گھنٹہ تاں اس تختے 'تے تیردے ای رہے ہووانگے۔ دھپّ جدوں خاصی تیز ہو گئی تاں اسنے بڑھک کے پانی وچ کدی لا دتی۔ میں وی اسدے پچھے-پچھے کدّ پیا تے کس کے اپنیاں باہاں اسدے لکّ دوآلے ول لئیاں۔ اسیں انج ای نالو-نالو لیٹے تیرن لگے۔ اوہ لگاتار ہسی جا رہی سی۔
پھیر سنترن-کنڈ دے کنارے کھڑے اسیں لوک اپنے سریر سکا رہے سی تاں اوہ بولی، “تیرا رنگ میتھوں صاف اے۔” میں پچھیا، “شام نوں میرے نال سنیمے چلینگی؟” اوہ پھیر ہسن لگی۔ بولی، “ہاں-ہاں۔” پر اسنے شرط ایہہ رکھی کہ اوہ مذاقیہ کھیلھ دیکھن چلانگے جس وچ پھرناندیل نے کم کیتا اے۔ اج-کلھ بچے-بچے دی زبان 'تے اوہدی چرچہ اے۔
اسیں کپڑے پا لئے تاں اوہ اکھاں ٹڈّ-ٹڈّ میری کالی ٹائی نوں دیکھدی ہوئی پچھن لگی، “کی گلّ اے؟ کوئی غمی ہو گئی کہ؟” میں ماں دے نہ رہن دی گلّ دسی۔ پچھیا، “کدوں؟” “کلھ۔” میں کیہا۔ اوہ مونہوں تاں کجھ نہیں بولی پر لگیا، جویں سنکوچ وسّ-پرھے سرک گئی اے۔ دنداں تیک آئی گلّ میں دب لئی کہ 'اس وچ میرا تاں کوئی قصور نئیں نہ...'۔ یاد آیا، ایہی گلّ میں صاحبَ نوں وی کہی سی۔ اس ویلے کیڈی مورکھتا-بھری لگی سی۔ انج مورکھتا-بھری لگے جاں نہ لگے، پر اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ اجہیاں گلاں نال من وچ اپرادھ-بھاونا ضرور محسوس ہون لگّ پیندی اے۔
چلو خیر، شام تیک میری ساریاں گلاں بھلّ-بھلاء گئی۔ کتے-کتے فلم مذاقیہ ضرور سی، پر کل-ملا کے سی سولاں آنے بکواس ای۔ اوہ میرے پیراں نال پیر رگڑدی رہی تے میں اسدی اپنے پاسے والی چھاتی نال چھیڑخانی کردا رہا۔ فلم جدوں ختم ہون والی سی، میں اسنوں چمّ لیا۔ پر اوہ چماں بڑے بے ہودہ ڈھنگ دا سی۔ پھیر اوہ میرے نال ای گھر آ گئی سی۔
میری اکھ کھلھن توں پہلاں ای اوہ چلی گئی سی۔ اوہ دسدی سی کہ ماسی گھرے سبھ توں پہلاں اسنوں ای لبھدی اے۔ یاد آیا، اج تاں ایتوار اے۔ من خراب ہو گیا۔ اس کم بخت ایتوار دا مینوں کدی چیتا ای نہیں رہندا۔ میں سرہانے ہیٹھاں سر واڑ کے میری دے کیساں توں لگی کھاری-کھاری گندھ نوں، السائے بھاوَ نال، ساہاں راہیں پین لگا۔ دس وجے تیک لتاں پسار کے ستا تے اس پچھوں وی سگرٹ تے سگرٹ پھوکدا، دوپہر تیک، بسترے 'تے پیا پاسے پرتدا رہا۔ طے کیتا کہ اج ہور دناں وانگ سیلیستے دے ریستراں وچ کھانا کھان نہیں جاواںگا۔ اتھے لوک دنیاں بھر دے سوال-جواب کرکے نکّ 'چ دم کر دندے نے۔ مینوں ایہہ جرہبازی پسند نہیں۔ سو کجھ آنڈے ابالے تے اسے بھانڈے وچ رکھ کے کھادھے۔ ڈبلروٹی بچی نہیں سی تے ہیٹھوں خرید لیاؤن دی کھیچل منجور نہیں سی۔ سوچیا، بناں ڈبلروٹی دے ای صحیح۔
کھانے پچھوں سمجھ نہیں آیا کہ ہن کراں تاں کی کراں! بس اپنے اس چھوٹے-جہے فلیٹ وچ ای ادھر-ادھر چکر کٹدا رہا۔ ماں نال ہندی سی تاں ایہہ فلیٹ ساڈی رہائش لئی کافی سی۔ ہن میرے اکلے لئی بڑا وڈا ہو گیا سی...سو میں کھانے والی میز نوں سون-کمرے وچ ای کھچّ لیاندا سی۔ میرے کم دا بس ایہی کمرہ رہِ گیا سی۔ سارا لوڑیدا فرنیچر اس وچ سی—پتل دا پلنگھ، اک شنگار میز، بینت دیاں کجھ کرسیاں، جہناں وچ بیٹھن والی تھاں ڈونگھے-ڈونگھے ڈونگھ پے گئے سن۔ داگی-دھبیائے شیشیاں والی کپڑے ٹنگن دی الماری۔ باقی دے فلیٹ وچ کیونکہ کم ای نہیں سی پیندا، اس لئی میں اسدی صاف-صفائی دی سر-دردی وی چھڈّ دتی سی۔
جدوں دیکھیا کہ کجھ کرن نوں ہے ای نہیں تاں فرش 'تے پتہ نہیں کدوں دا پیا پرانا اخبار چکّ کے پڑھن لگّ پیا۔ اس وچ 'کرشین سالٹ' دا اک اشتہار سی، میں اسنوں کٹّ کے اپنی ایلبم وچ چپکا لیا۔ اخبار وچ جہڑیاں چیزاں مینوں مزیدار لگدیاں سن، اوہناں نوں میں اسے ایلبم وچ چپکا لیندا سی۔ مل-مل کے ہتھ دھوتے تے لاچاری وسّ باہر بالکونی وچ نکل آیا۔ جدوں کتے من نہیں سی لگدا—میں اتھے ای آ جاندا سی۔
سون-کمرہ محلے دی خاص سڑک ولّ پیندا سی۔ حالانکہ موسم بڑا کھلھا تے سہاونا سی، پر سڑک دے کالے-کالے پتھر حالے وی چمکرے مار رہے سن۔ سڑک 'تے بھیڑ نہیں سی تے جہڑے دو-چار آدمی سن، اوہ بناں-مقصد بے ارتھ-جہی بھجّ-نسّ کر رہے جاپدے سن۔ سبھ توں پہلاں چھٹی دی شام نوں سیر کرن جاندا ہویا اک پریوار آؤندا دکھائی دتا۔ اگے-اگے ملاحاں ورگے سوٹ پائی دو چھوٹے-چھوٹے نیانے سن، اوہناں دیاں پتلوناں مشکل نال گوڈیاں تیک پہنچدیاں سن تے ایتوار دے اپنے سبھ توں چنگے کپڑیاں وچ وی اوہ اجبیکاں ورگے دسدے سن۔ پھیر وڈی ساری 'بو' لائی کالے پیٹینٹ چمڑے دے بوٹ پائی چھوٹی-جہی کڑی، پچھے-پچھے بادامی رنگ دے ریشمی کپڑیاں وچ اوہناں دی موٹی-تھلتھل ماں تے چست-درست کپڑیاں وچ اوہناں دا پیو۔ اس بندے نوں میں شکل توں پچھاندا سی۔ سر 'تے چٹائی دا ٹوپ، ہتھ وچ کھونڈی تے بٹرپھلائی-ٹائی۔ اس نوں پتنی نال تردیاں دیکھیا تاں سمجھ وچ آ گیا کہ لوک کیوں اس بارے کہندے نے—'خود چنگے اچے خاندان دا اے پر شادی اسنے اپنے توں نینوی جات وچ کر لئی اے۔'
اس پچھوں نوجواناں دی ڈھانی لنگھی۔ ایہہ محلے دے 'مشٹنڈے' سن—تیل چوپڑے وال، لال-لال ٹائیاں، بڑے بھیڑے لکّ والے کوٹ، ویل-بوٹیاں دی کڈھائی والیاں جیباں تے چکور پنجے والے بوٹ! اندازہ لایا کہ ضرور ایہہ لوک شہر دے وچکار والے کسے سنیما-گھر 'تے دھاوا بولن چلے نے۔ تدے تاں گھروں اینی جلدی نکل پئے نے تے سنگھ پاڑ-پاڑ کے ہسدے تے گلاں کردے ٹرام-سٹاپ 'تے کھڑمستیاں کر رہے نے۔
اوہناں دے جان پچھوں سڑک ہولی-ہولی سنی ہو گئی۔ ہن تیک سارے میٹنی شوٕ شروع ہو چکے ہونگے۔ ٹاویں-ٹاویں دوکاندار تے اک-ادھی بلی ای سڑک اتے نظر آؤندی سی۔ سڑک دے کنارے لگے انجیر دے رکھاں دی قطار اتے آسمان صاف سی، پر دھپّ نہیں سی۔ ساہمنی پٹری دا تماکو والا اندروں اک کرسی کڈھ لیایا تے اپنے دروازے دے ساہمنے پھٹپاتھ اتے دوویں لتاں ادھر-ادھر کرکے، کرسی دی پٹھّ 'تے باہاں ٹکا کے، بیٹھ گیا۔ کجھ چھن پہلاں ٹراماں بھریاں جا رہیاں سن، ہن اک دم خالی ہو گئیاں۔ تماکو والے دے نال والے چھوٹے-جہے خالی ریستراں 'شے پییرو' وچوں، بیرا برادا جھاڑ کے باہر نکل رہا سی۔ ہو-بہو ایتوار دی شام سی...۔
میں وی اپنی کرسی گھمائی تے ساہمنے تماکو والے ولّ لتاں ادھر-ادھر کرکے بیٹھ گیا۔ ایہہ زیادہ آرام دیہہ سی۔ دو سگرٹ پھوک چکن پچھوں اٹھیا تے اندر کمرے وچ جا کے چاکلیٹ دی ٹکی چکّ لیایا۔ سوچیا، کھڑکی کول کھڑھا ہو کے کھاوانگا۔ دیکھدے-دیکھدے آسمان وچ بدل گھر آئے تاں لگن لگا، ہنے جھکھڑ آؤن والا اے۔ خیر، بدل تاں ہولی-ہولی سرک گئے، پر جاندے-جاندے سڑک اتے مینہہ دا خطرہ ضرور پیدا کر گئے، یعنی گوڑہا ہنیرا تے نمی چھا گئی۔ دیر تیک کھڑھا-کھڑھا میں آسمان ولّ ونہدا رہا۔
پنج وجے پھیر ٹراماں دی ٹن-ٹن گونجن لگی۔ ساڈے شہر دی باہرلی بستی وچ فٹ بال میچ سی۔ ٹراماں اتھوں ای بھریاں-بھرائیاں آئیاں سن۔ پچھے پھٹے تیک بھیڑ سی، لوک پوڑیاں 'تے چڑھے کھڑے سن۔ پھیر اک ٹرام کھڈاریاں دی ٹولی نوں لے کے آئی۔ جہناں-جہناں دے ہتھ وچ سوٹکیس سن، اوہناں نوں میں دیکھدا ای پچھان گیا سی کہ کھڈاری ایہی نے۔ ایہہ لوک سنگھ پاڑ-پاڑ اپنی ٹولی دا گیت گا رہے سی—“یارو گیند ودھائی جاؤ...” اک میرے ولّ دیکھ کے کوکیا، “چھکے چھڈاء 'تے سالیاں دے۔” میں وی جواب وچ ہتھ ہلایا تے چیک کے بولیا، “شاباش۔” اس پچھوں نجی کاراں دی کار-قطار شروع ہو گئی۔
آسمان دے طیور پھیر بدلے۔ چھتاں دے پار سندھوری چانن فیلن لگا۔ جویں-جویں آتھن-ویلا ہو رہا سی، سڑکاں دی بھیڑ وی ودھدی جا رہی سی۔ لوکی سیر-سپاٹے کرکے پرط رہے سن۔ آؤن والیاں وچ اوہی چست-درست نکچو-جیہا آدمی تے اسدی موٹی-تازی پتنی دکھائی دتے۔ تھکے-ہمبھے نیانے ماں-پیو دے مگرے-مگر ٹھنکدے-گھسٹدے آ رہے سن۔ کجھ چر بعد محلے دے سنیمیاں دی بھیڑ نکلی۔ میں دیکھیا، سنیما دیکھ کے آؤن والے نوجوان بڑے جوش نال ہتھ-پیر ہلاؤندے، لمیاں-لمیاں پلانگھاں پٹدے ترے آ رہے نے۔ عامَ طور 'تے ایہہ لوک انج نہیں تردے۔ جس سنیمیں 'چوں آ رہے نے اتھے لازمی پچھمی طرز دی کوئی مار-دھاڑ والی فلم لگی ہوویگی۔ شہر دے وچکارلے سنیمیاں وچوں آؤن والے کجھ ٹھہر کے آئے۔ ایہہ ودھیرے سنجیدہ سن۔ انج کجھ ہسّ وی رہے سن، پر کل ملا کے بڑے پرست تے تھکے-ہارے جہے دسدے سن۔ کجھ حالے وی میری کھڑکی دے پچھے مٹر-گشتی کردے رہِ گئے سن۔ ادوں ای باہاں وچ باہاں پائی کڑیاں دا اک جھنڈ آیا۔ کھڑکی دے ہیٹھاں والے نوجوان اک پاسے جھک کے کجھ اس اداء نال ترن لگے کہ اوہناں دے سریر رگڑدے ہوئے نکلن۔ اوہناں نے کجھ واکباری وی کیتی، جس نوں سن کے کڑیاں سر گھما-گھما کے کھڑ-کھڑ ہسن لگیاں۔ ایہناں کڑیاں نوں میں پچھاندا سی، اوہ ادھرلے حصے دیاں رہن والیاں ای سی۔ جان-پچھان والیاں دو-تناں نے اتے دیکھ کے میرے ولّ ہتھ وی ہلائے۔
ادوں ای سڑک دیاں بتیاں 'بھکّ' کرکے اکٹھیاں جگ پئیاں تے ہنیرے آسمان وچ جہڑے تارے ٹمٹماؤن لگے سن، اوہ سارے دے سارے یکدم فکے پے گئے۔ اینی دیر توں سڑک دی ہل چل تے طرحاں-طرحاں دیاں بدلدیاں روشنیاں نوں دیکھ-دیکھ کے میریاں اکھاں پیڑ کرن لگّ پئیاں سن۔ بتیاں ہیٹھ چانن دے جھرنے جھر رہے سن۔ رہِ-رہِ کے کوئی ٹرام لنگھ جاندی تے اسدے چانن وچ کسے کڑی دے وال، مسکراہٹ جاں چاندی دیاں چوڑیاں لشکور مار جاندیاں...
اس پچھوں ہولی-ہولی ٹراماں گھٹّ ہندیاں گئیاں، رکھاں تے بتیاں دے اتلے آسمان دا ہنیرا سنگھنا، گوڑہا تے مخملی ہندا گیا، تے ہولی-ہولی سڑک خود-بہ-خود سنی ہندی گئی۔ آخر چارے-پاسے نرول سناٹا چھا گیا۔ دیکھیا، شام والی اوہی بلی بڑے آرام نال ٹہلدی ہوئی سنی سڑک پار کر رہی اے۔
ہن مینوں خیال آیا کہ کھان-پین دا کجھ جگاڑ کرنا چاہیدا اے۔ نیویں پا کے ہیٹھاں دیکھدا-دیکھدا میں اپنی کرسی دی پٹھّ اتے اینی دیر دا لدیا ہویا سی کہ انگڑائی لئی تاں گردن دکھن لگّ پئی۔ ہیٹھاں جا کے ڈبل-روٹی تے کجھ سینویاں خریدیاں۔ کھانا پکایا تے کھڑے-کھڑے ای کھا لیا۔ من سی کہ کھڑکی کول کھڑھا-کھڑھا ای اک سگرٹ ہور پھوک لواں، پر باہر کافی ٹھنڈھ پین لگّ پئی سی، سو وچار چھڈّ دتا۔ کھڑکی بند کرکے اندر آیا، تاں نگاہ شیشے 'تے پئی۔ دیکھیا، اس وچ میز دا اک کونا دکھائی دے رہا اے، اس اتے سپرٹ لیمپ تے نال ای ڈبل-روٹی دے کجھ ٹکڑے پئے ہوئے نے۔ ادوں مینوں یکدم لگیا کہ چلو، اک ایتوار تاں جویں-تویں کرکے پار ہویا۔ ماں دا انتم-سنسکار ہو گیا۔ ہن کلھ توں پھیر اوہی دفتر دا راگ شروع ہو جاویگا۔ سچ مچّ، میری زندگی وچ تاں کجھ وی نہیں بدلیا، سبھ کجھ جویں دا تویں ای اے۔

تنّ :
سویرے دفتر وچ بڑا کم سی۔ صاحبَ دا مجاز خوش سی۔ اوہناں نے پچھیا، “بہتے تھکّ تاں نئیں گئے؟” اس پچھوں ماں دی عمر پچھی۔ میں کجھ چر سوچدا رہا۔ غلطی نہ کر بہاں اس لئی دسیا، “ہوویگی، ایہو کوئی سٹھّ دے آس-پاس۔” اس نال پتہ نہیں کیوں اوہناں دے چہرے 'تے ذرا بیفکری-جہی آ گئی تے لگیا جویں سوچاں وچ ڈبّ گئے نے۔ گلّ ختم ہو گئی۔
میری ڈیسک اتے جہازی بلٹیاں دا تھبہ رکھیا ہویا سی—سبھ نال نجٹھنا پیا۔ دوپیہرے، کھان جان توں پہلاں، میں ہتھ دھوتے۔ دوپیہرے ہتھ دھون وچ مینوں بڑا مزہ آؤندا اے۔ انیک لوکاں دے استعمال نال واش-بیسن اتے ٹنگیا تولیاں پانی نال تر-بتر ہو جاندا اے۔ اس لئی شام نوں اوناں چنگا نہیں لگدا۔ اک واری میں صاحبَ نوں وی اس گلّ دی شکایت کیتی سی، پر اوہناں لئی ایہہ کوئی مہتوپورن گلّ نہیں سی۔ ہاں، بس ایہہ کہہ کے سار دتا سی کہ بڑے افسوس دی گلّ اے۔ ہور دناں دے مقابلے اج کجھ دیر نال یعنی ساڈھے باراں وجے دفتر 'چوں نکلیا۔ چالان-وبھاگ وچ کم کرن والا امانئل وی نال سی۔ دفتر دی بلڈنگ دا منہ سمندر ولّ سی۔ اسیں لوک کجھ چر پوڑیاں 'تے کھڑے جہازاں دی لدائی-لہائی دیکھدے رہے۔ دھپّ بڑی تیز سی۔ ادوں ای زنجیراں دی کھنن-کھنن تے انجن 'چوں پھٹّ-پھٹّ دیاں آوازاں کڈھدا ہویا اک وڈا سارا ٹرکّ ساہمنیوں آؤندا دکھائی دتا۔ امانئل نے سجھاء دتا، 'آ، اہل کے اس ٹرکّ 'تے چڑھ جائیے۔' میں دوڑ لائی۔ ٹرکّ کافی اگے نکل گیا سی سو سانوں خاصی دور تیک اسدے پچھے-پچھے دوڑنا پیا۔ انجن دے شور-شرابے تے گرمی کارن میریاں اکھاں اگے ہنیرا چھا گیا۔ ہوش سی تاں بس اینا کہ اسیں لوک سمندر دے کنارے-کنارے کریناں تے چرخیاں دے وچکار انہیواہ بھجے جا رہے ہاں۔ میں ٹرکّ نوں پہلاں پھڑھیا۔ چھلانگ مار کے جدوں صحیح سلامت اتے پہنچ گیا تاں امانئل نوں وی اتے کھچّ لیا۔ اک تاں دوواں نوں ویسے ای ساہ چڑھیا ہویا سی، اپروں سڑک تے وچھے موٹے کریشر کرکے ٹرکّ دی اچھل-کدّ نے حالت ہور وی خراب کر دتی۔ امانئل دند کڈھدا، خوشی نال ہسن لگا۔
ہفدا-ہفدا کنّ وچ بولیا، “آخر قلعہ فتح کر ای لیا۔”
سیلیستے دے ریستراں تیک پہنچدے-پہنچدے اسیں لوک پسینے نال لتھپتھ ہوئے-ہوئے سی۔ ساہمنے ولّ نوں کھڑھیاں کیتیاں مچھاں والا سیلیستے اپنے پھلے ہوئے ڈھڈّ اتے چوغا (ایپرن) چڑھائی، دروازے دے نال والی اپنی متھی جگہ اتے ڈٹیا ہویا سی۔ مینوں دیکھ کے اسنے ہمدردی دکھائی، “بہتا دکھ تاں نئیں ہو رہا؟” میں کیہا، “نئیں، ایسی کوئی گلّ نئیں۔” پر بھکھ دے مارے میرا دم نکلیا جا رہا سی۔ جھٹپٹ کھانا کھادھا تے اپروں کافی دی طے جما لئی۔ سدھا گھر پہنچیا۔ اک-ادھا گلاس شراب زیادہ چڑھا لئی سی، اس لئی ہلکی-جہی جھپکی لئی۔ جاگ کے، بسترا چھڈن توں پہلاں اک سگرٹ پھوکی۔ دیر ہو گئی سی، اس لئی پھرتی نال دوڑ کے ٹرام پھڑھنی پئی۔ دفتر وچ وی کافی گھٹن سی۔ اپروں ساری شام بری طرحاں کھپنا پیا۔ دفتر بند ہویا تاں جان وچ جان آئی۔ مال لدواؤن والے سمندری گھاٹ اتے جا کے شیتل-ٹھنڈے واتاورن وچ دیر تیک چہل-قدمی کردا رہا۔ آسمان ہرا-ہرا ہویا-ہویا سی۔ دفتر دے دمگھوٹو ماحول 'چوں نکل کے اتھے بڑا سکھالا-سہاوناں لگیا۔ خیر، آلو ابلنے رکھنے سن، سو سدھا گھر آیا۔
حالَ وچ ہنیرا سی۔ جویں ای پوڑیاں چڑھن لگا، بڈھے سلامانو نال ٹکر ہو گئی۔ اوہ ساڈے ہیٹھ ای رہندا اے۔ روز وانگ کتا نال سی۔ پچھلے اٹھ سالاں توں دوویں جوٹیداراں وانگ رہندے نے۔ دیکھن وچ اسدا ایہہ سپینیئل کتا کافی بڈروپ تے جنگلی-جیہا لگدا اے۔ میرا خیال اے، کھرک ورگی کوئی بیماری وی اے اسدے سریر نوں۔ تدے تاں وال اڈّ گئے نے تے سارا سریر کتھئی چٹاکاں نال بھریا پیا اے۔ شاید اپنے چھوٹے-جہے کمرے وچ ہمیشہ کتے نال تڑے رہن کارن سلامانو وچ وی اسدے بہت سارے گن آ گئے نے—اسدے منج ورگے وال بڑے گھٹّ رہِ گئے نے تے چہرے 'تے لال-لال چٹاک پے گئے نے۔ ادھر کتے نے اپنے مالک دی موڈھے چھنڈن دی تے رتا جھک کے ترن دی عادت سکھ لئی اے تے اوہ ہمیشہ بوتھی اگانھ ولّ نوں کڈھ کے، نکّ نال زمین سنگھدا ہویا، تردا اے۔ پر اک گلّ بڑی مزیدار اے، دوویں اک دوجے نال نبھ بھاویں رہے سن—پر اک نوں دوجا پھٹی اکھ نہیں سہاؤندا۔
دن وچ دو وار بڈھا کتے نوں گھماؤن لے جاندا اے—گیاراں تے چھ وجے۔ پچھلے چھ سال دا اس سیر وچ کوئی ناغہ نہیں پیا۔ تسیں جدوں چاہوں ادوں 'ریو-ڈی-لیوں' وچ دوواں نوں دیکھ سکدے ہو۔ سارا زور لا کے کتا مالک نوں اس بری طرحاں گھسیٹدا لے جا رہا ہووےگا کہ لگیگا، بڈھا ہن وی ڈگیا، ہن وی ڈگیا۔ پھیر ایہہ کتے دی مرمت کریگا، گندیاں-گندیاں گالھاں کڈھیگا۔ ڈر کے کتا پچھے نوں کھچیگا تے مالک صاحبَ کتے نوں گھسیٹدے ہوئے لے جا رہے ہونگے۔ پر پل بھر بعد ای کتا ایہہ مار بھلّ-وسر جاویگا تے پھیر زنجیر کھچدا ہویا اگے-اگے ترن لگّ پویگا۔ بدلے وچ پھیر ٹھکائی ہوویگی تے پہلاں نالوں وی ودھ گالھاں ملنگیاں۔ پھیر دوویں ای رک کے اچانک پٹڑی 'تے کھڑے ہو جانگے تے کھا جان والیاں نظراں نال اک دوجے نوں گھورنگے—کتے دیاں اکھاں وچ خوف ہووےگا تے مالک دیاں نظراں وچ نفرت۔ جدوں وی اوہ دوویں نکلدے نے ہمیشہ اویں ہندا اے۔ کتا جے بجلی دے پول کول رکنا چاہے تاں بڈھا اسنوں رکن نہیں دویگا، گھسیٹدا ای تریا جاویگا تے ایہہ کم بخت تردا-تردا ای بندا-باندی کردا جاویگا۔ پر جے کدی کتا اندر کمرے وچ پیشاب کر دوے تاں ہور وی ٹھکائی ہوویگی۔
اٹھ سال توں ایہو ہندا آ رہا اے۔ سیلیستے تاں ہمیشہ ایہی کہندا اے، “شرم نال چولی بھر پانی 'چ ڈبّ مرن والی گلّ اے۔ اسدا کچھ نہ کچھ علاج ہونا ضروری اے۔” پر علاج کی ہووے؟
حالَ وچ ساڈی بھڑنت سمیں سلامانو کتے 'تے ورھ رہا سی تے 'بیرڑا، لیچڑ، لٹر کتا...' ورگیاں گالھاں کڈھ رہا سی۔ میں کیہا، “نمسکار” پر اتھے سنن دی فرصت کس کول سی؟ اتھے تاں گالھاں دی جھڑی لگی ہوئی سی۔ سوچیا، لؤ، ایہی پچھ لؤ کہ کتے نے اس وار کی کر دتا اے؟ پر پھیر وی جواب نہیں ملیا۔ ہاں، اوہ گالھاں دی جھڑی جاری رہی، 'سالا، لٹر...' وغیرہ وغیرہ، اوہی سبھ۔ صاف-صاف تاں نہیں دیکھیا، پر لگیا سلامانو کتے دے گلے دے پٹے وچ کجھ ٹھیک کر رہا سی۔ میں اس واری ذرا ہور زور نال پچھیا۔ بناں پرتے ای، اوہ کھجھدا-کرجھدا ہویا بڑبڑایا، “سالا، کم بخت...ہمیشہ وچکار لتّ آڑاؤندا اے۔” اس پچھوں جویں ای اسنے پوڑیاں چڑھنیاں شروع کیتیاں، کتا سارا زور لا کے پچھے کھچن لگا، تے فرش 'تے پسر گیا۔ ہن بڈھے نوں کتے دی زنجیر پھڑھ کے اسنوں اک-اک پوڑی اتے کھچنا، چڑھاؤنا پیا۔
اسے سمیں ساڈی منزل 'تے رہن والا اک ہور آدمی وی سڑک والے پاسیوں اندر آیا۔ اس بارے اتھے عامَ دھارنا اے کہ عورتاں دا دلال اے اوہ۔ پر اسنوں پچھو کہ کی کم کردے اوں، تاں دسدا اے کہ اوہ مالگودام وچ نوکر اے۔ ہاں، ایہہ ضرور اے کہ اپنی سڑک 'تے اسنوں بہتے لوک نہیں جاندے۔ میرے نال اکثر اسدی دعا-سلام ہو جاندی اے۔ میں ای اک اجیہا آدمی ہاں جہڑا دھیان نال اس دیاں گلاں سن لیندا ہاں، سو کدی-کدی اک-ادھی گلّ کرن لئی میرے کمرے وچ وی آ جاندا اے، تے سچ پچھوں تاں مینوں اس دیاں گلاں کافی روچک لگدیاں نے۔ شاید اسے لئی مینوں اس توں کنی بچاؤن دا کوئی کارن دکھائی نہیں دندا۔ ناں ایں، سنتے—ریمنڈ سنتے۔ گٹھیلا سریر، مدھرا قد، مکیبازاں ورگی نکّ تے ہمیشہ چست-درست کپڑیاں وچ لیس۔ اک واری سلامانو نوں لے کے اسنے وی مینوں کیہا سی، “بے شرمی دی حد اے۔” پھیر پچھیا سی، “جس ڈھنگ نال ایہہ بڈھا کتے نال پیش آؤندا اے، اس توں تہانوں نفرت تے چڑچڑاہٹ نئیں ہندی؟” میں جواب دتا، “نئیں بئی۔”
اسیں دوواں نے—سنتے نے تے میں—نالو-نالو پوڑیاں چڑھیاں۔ میں اپنے کمرے ولّ مڑن لگا تاں بولیا، “دیکھو، اج تسیں کھانا میرے نال ای کھاؤں تاں کیسا رہے؟ حلوہ تے شراب اے اپنے گھر اج۔”
سوچیا، چلو اپنا کھانا بناؤن توں جان چھٹی۔ کیہا، “بہت-بہت شکریہ”
کمرہ اسدے کول وی اک ای اے۔ بناں جنگلے والی چھوٹی-جہی رسوئی اے۔ دیکھیا، پلنگھ اتلی ٹانڈ 'تے گلابی تے سفید پلستر دی بنی دیودوت دی مورتی رکھی ہوئی اے۔ ساہمنے والی کندھ 'تے نامی کھڈاریاں تے ننگیاں عورتاں دیاں تصویراں میکھاں نال ٹھوکیاں ہوئیاں نے۔ بسترا وچھایا نہیں سی ہویا تے کمرے وچ چارے-پاسے گندگی سی۔ وڑدیاں ای اسنے جا کے مومبتی والا لیمپ جگا دتا۔ پھیر جیب وچ ہتھ پا کے کپڑے دی چکڑ ہوئی پٹی کڈھی تے اسنوں سدھے ہتھ 'تے لپیٹ لیا۔ میں پچھیا، “کوئی تکلیف اے؟” بولیا، “اک آدمی نے بڑا تنگ کیتا ہویا سی، سو اسے نال ذرا ہتھوپئی ہو گئی۔”
دسن لگیا، “مصیبت ملّ لیندا پھراں، میں اجیہا آدمی نئیں...ہاں، ایہہ ہور گلّ اے کہ غصہ ذرا جلدی آ جاندا اے۔ اس آدمی نے للکرا ماریا 'مرد بچہ ایں تاں ٹرام 'چوں ذرا ہیٹھاں اتر۔' میں کیہا، 'بک-بک نہ کر۔ میں تیرا کچھ نئیں وگاڑیا۔' اس 'تے اوہ بولیا، پتہ ای کی—'سالے 'چ ہمت ای نئیں۔' میں کیہا، 'زبان بند کردا ایں جاں آ کے میں بند کراں؟' تاں جواب دیندا اے، 'ذرا کرکے تاں دیکھ...' میرے 'چ اینی تاب کتھے؟ جھٹّ مکا اسدے منہ 'تے جڑ دتا تاں چارے خانے چت! میں کجھ چر رکیا کہ ہن اٹھے، ہن اٹھے۔ پھیر اسنوں سہارا دے کے کھڑھا کرن لگا۔ پر جدوں کوئی ہور وسّ نہ چلیا تاں جناب نے پئے-پئے ای لتّ چلا دتی۔ ہن میں گوڈیاں ہیٹھ لے لیا تے دو-چار تھپڑ جڑ دتے کہ سور وانگ خون تھکن لگا۔ میں پچھیا، 'کیوں، ہن تاں تسلی ہو-گی نہ؟' بولیا، 'ہاں-جیں—'”
گلاں کردا-ہویا سنتے اپنی پٹی ٹھیک کردا رہا سی۔ میں بسترے 'تے بیٹھ گیا سی۔
اوہ بولیا، “سو بھائی صاحبَ، تسیں اوں دسو، اس 'چ میرا کی قصور؟ اوہ تاں خود چاہندا سی۔ میں ٹھیک کہہ رہاں نہ؟”
میں سر ہلاء کے ہامیں بھری۔ اوہ بولدا رہا، “پر گلّ ایہہ اے کہ میں اک دوجے معاملے 'چ تہاڈی صلاحَ چاہندا آں۔ انج اسدا سنبندھ اس گلّ نال وی اے۔ تسیں میتھوں زیادہ دنیاں دیکھی اے۔ مینوں پتہ اے، تسیں میری مدد کر سکدے اوں۔ جے تسیں اینا کر دیوں تاں میں زندگی بھر تہاڈا ساتھ دیاںگا۔ بھائی صاحبَ میں کدی کسے دا احسان نئیں بھلدا۔”
جدوں اس 'تے وی میں کجھ نہ بولیا تاں اسنے پچھیا، “تسیں چاہوں تاں اسیں لوک پکے دوست بن جائیے...؟” میں کیہا، “مینوں کی اعتراز اے...” لگیا، اس نال اسدی تسلی ہو گئی۔ اسنے بھنیاں ہویا پڑنگ کڈھ کے بھانڈے وچ گرم کیتا تے شراب دیاں دو بوتلاں میز 'تے رکھ کے کھانا سزا دتا۔ اس دوران اوہ بالکل چپّ رہا۔
جدوں اسیں کھان بیٹھے تاں اسنے اپنی رام-کہانی شروع کر دتی۔ شروع وچ ذرا-جہی جھجک سی، بعد وچ نہیں رہی۔
“ایہہ سارا جھگڑا وی اسے اک کڑی دے پچھے اے۔ گلّ ایہہ اے کہ کافی دناں توں میرے تے اس کڑی دے سریرک سنبندھ نے۔ تے تہاتھوں کی لکونا بئی میں اسنوں رکھیل وانگ رکھ لیا سی۔ چنگی-خاصی رقم مینوں اس 'تے خرچ کرنی پئی سی۔ جس آدمی دی میں ٹھکائی کیتی اے، اوہ اسدا بھرا اے۔”
جدوں دیکھیا کہ میں کجھ نہیں بول رہا تاں اوہ دسن لگا کہ اسنوں پتہ اے کہ آنڈھ-گوانڈھ دے لوک سالے اس بارے کی-کی گلاں کہندے نے۔ پر ایہہ سولاں آنے بکواس نے۔ ہوراں وانگ اسدے وی اپنے سدھانت نے۔ اوہ وی مالگدام وچ کم کردا اے۔
“ہاں، تاں میں تہانوں دسّ رہا سی کہ...” اوہ کہن لگا، “اک دن مینوں پتہ لگیا کہ کم بخت میرے نال دغا کر رہی اے۔ جے پھزلکھرچی نہ کرے تاں اینا پیسہ میں اسنوں دے دندا سی کہ آسانی نال اپنا کم چلاؤندی رہے۔ تنّ سو پھرانک کمرے دا کرایہ دیندا سی، چھ سو پھرانک اسدے کھان-پین لئی دیندا سی۔ پھیر کدی جراباں-دستانے—کدی کچھ، کدی کچھ—دنیاں بھر دے تحفے تاں سبھ چلدے ای رہندے سی۔ اک طرحاں نال ہزار پھرانک مہینے دا چکر سی۔ پر نوابزادی دا اس نال پورا نئیں سی پیندا۔ ہمیشہ اوہی رونا کہ جو میں دندا آں اس وچ خرچہ نئیں چلدا۔ سو بھائی صاحبَ اک دن میں تاں کہہ دتا 'سن، دن دے کچھ گھنٹے کوئی کم-کاج کیوں نئیں کر لیندی؟ اس نال میں ذرا سکھالا ہو جاواںگا۔ دیکھ، اس مہینے میں تینوں اک نواں فراق لیا کے دتا اے۔ تیرا کرایہ دیندا آں، کھان-پین دے ویہہ پھرانک روز دے دیندا آں۔ پر توں تاں کیفے، ریستراں وچ جا-جا کے پتہ نئیں کہناں-کہناں کڑیاں 'چ پیسہ پھوکدی رہندی ایں، اوہناں نوں دنیاں بھر دی چاہ-کافی پیاؤنیں ایں۔ پیسہ تاں سارا میری او جیب 'چوں جاندا اے نہ؟ میں تاں تیرے نال شرافت دا وہار کرداں، تے توں ایں کہ ایہہ بدلہ دینیں ایں۔' پر کم کرن والی گلّ اوہ بھلاں کیوں سنن لگی؟ اپنیاں ای ماری گئی، 'توں جو کچھ دیناں ایں، اس نال میرا کم نئیں چلدا۔' پھیر اک دن پتہ لگیا کہ میرے نال چال کھیڈ رہی اے۔”
اگے سنتے مینوں دسدا رہا کہ کویں کڑی دے بٹوئے وچوں اسنوں لاٹری دا اک ٹکٹ ملیا۔ جدوں پچھیا کہ ایہہ خریدن لئی پیسے کتھوں آئے؟ تاں دسّ ای نہیں سکی۔ اک دن پھیر سنتے نوں گہنے-رکھے دو کنگناں دی رسید ملی۔ ایہناں کنگناں دے پہلاں کدی اسنے درشن ای نہیں سن کیتے۔
“تاں ہن جا کے سمجھ 'چ ایا کہ میرے نال چال کھیڈی جا رہی اے۔ پہلاں تاں میں اسدی چنگی طرحاں کھڑکائی کیتی، خوب کھریاں-کھوٹیاں سنائیاں، صاف کہہ دتا کہ 'تینوں تاں بس، اکو چیز چاہیدا اے کہ کدوں موقع ملے تے کدوں کسے نال منہ کالا کریں۔' بھائی صاحبَ، میں تاں اسدے منہ 'تے سنا دتا، 'میری جان، اک دن اپنے کیتے 'تے پچھتاوینگی تے میرے کول واپس آؤنن لئی رووینگی۔ سڑکاں 'تے جتیاں گھساؤن والیاں ایہہ جنیاں کڑیاں ایں نہ، اج اوہناں ساریاں نوں تیری قسمت 'تے رشک اے کہ میرے ورگے آدمی نے تینوں رکھیا ہوئٔے...۔'”
اس پچھوں سنتے نے اسدی اینی تکڑی مرمت کیتی کہ خون تھکن لگّ پئی۔ “اس توں پہلاں اسنوں کدی نئیں سی ماریا۔ او بئی، انج ای کدی پیار نال اک ادھی لا دتی ہووے تاں کی ہویا؟ تے اس 'تے جدوں روندی-چیکدی سی تاں اٹھ کے کھڑکی بند کر لیندا ساں۔ بعد وچ سبھ ٹھیک-ٹھاک ہو جاندا سی۔ پر اس واری تاں میں معاملہ ای جڑوں اکھاڑ دتا۔ بس، کسک ایہو رہِ گئی کہ چنگی طرحاں دماغ درست نئیں کر سکیا۔ میرا مطلب سمجھے نہ؟”
ہن اسنے دسیا کہ بس اسے بارے اسنوں صلاحَ چاہیدی اے۔ لیمپ دھوآں چھڈّ رہا سی۔ کمرے وچ اس سرے توں لے کے اس سرے تیک چہل-قدمی کرنا چھڈّ کے اسنے بتی نیویں کر دتی۔ میں بناں کجھ بولے اسدیاں گلاں سندا رہا۔ پوری دی پوری بوتل میں اکلے نے ای چڑھائی سی، سر بھوں رہا سی۔ اپنیاں ساریاں سگرٹاں پھوک چکا سی تے ہن ریمنڈ دیاں سگرٹاں اتے دھاوا بولیا ہویا سی۔ ہیٹھاں، دیر نال آؤن والی اک ادھی ٹرام لنگھی تے اسدے نال-نال سڑک دی آخری چہل-پہل وی ختم ہو گئی۔ ریمنڈ بولی جا رہا سی۔ اسنوں سبھ توں ودھ کھجھ اس گلّ دی سی کہ دل وچ اس کم بخت کڑی نال 'لگائ' وی سی۔ پر اس واری ٹھان لیا سی کہ سبق سکھا کے ای رہے گا۔
اسنے کیہا، “پہلاں تاں دماغ 'چ آیا کہ اسنوں کسے ہوٹل 'چ لے جاواں تے اتھے جا کے سپیشل پولیس نوں بلا لواں۔ پھیر جویں وی ہووے پولیس والیاں نوں کہہ سن کے اسدا ناں 'بازارو-رنڈیاں' وچ درج کروا دیاں۔ بس، اینے نال اوہدی عقل ٹھکانے آ جاوے گی۔” بعد وچ اسنے اپنے کجھ اجیہے دوستاں دی صلاحَ لئی سی، جہناں دا پیشہ ای گنڈاگردی دا سی۔ اوہ لوک اپنے دنیاں بھر دے کم کڈھن لئی رنڈیاں رکھدے سن۔ پر اوہ وی کوئی کارگار رستہ نہیں سی کڈھ سکے۔ خیر میں کیہا، “اس دے سوائے اسدا دماغ درست کرن دا کی ہور کوئی طریقہ نئیں؟ بئی اک کڑی نے میرے نال دغا کیتا اے تے تسیں لوک اوں کہ اسنوں سبق سکھاؤن دا کوئی طریقہ ای نئیں جاندے...لعنت اے...تہاڈے اجیہے پیشے 'چ رہن 'تے...۔” جدوں سنتے نے جا کے ایہہ گلّ اوہناں نوں کہی تاں اوہناں نے صلاحَ دتی کہ توں اس اتے 'بازارو رنڈی' ہون دا ٹھپا لا دے۔ اپنے-اپنے ٹھیک ہو جاوے گی۔ پر سنتے نوں ایہہ وی منجور نہیں سی۔ ہن سمسیا ایہہ سی کہ سوچ-وچار کے کہڑا رستہ کڈھیا جاوے۔ “اچھا پہلی گلّ تاں ایہہ کہ میں تہاتھوں اک ہور ای چیز چاہنا۔ چلو خیر، سبھ توں پہلاں تاں ایہہ دسو کہ میری اس کہانی 'تے کل ملا کے تہاڈی کی رائے اے؟”
میں کیہا، “رائے-وائے تاں کچھ نئیں۔ ہاں، کہانی مینوں دلچسپ لگی اے۔”
“کی تہاڈا وی ایہو خیال اے کہ کڑی نے سچ مچّ میرے نال چال کھیڈی اے؟”
مینوں مننا پیا کہ لگدا تاں کچھ-کچھ انج ای اے۔ اس 'تے اسنے پچھیا کہ جے انج اے تاں کی میں نہیں مندا کہ سزا ملنی چاہیدی اے؟ جاں منّ لؤ، میں اسدی تھاں ہندا تاں کی کردا؟ میں کیہا، “بھرا، ایہو-جہے معاملیاں 'چ کون کی کر بیٹھیگا، ایہدا کوئی تھہو اے؟ پر اوہنوں مزہ چکھاؤن دی تیری اچھا نوں میں چنگی طرحاں سمجھ رہا آں۔”
میں ہور شراب ڈھالی۔ ریمنڈ نے دوجی سگرٹ لا لئی تے اپنا اگلا ارادہ سمجھاؤندا رہا۔ خوب کھریاں-کھوٹیاں سناؤندا ہویا اوہ اسنوں اک اجیہی چبھویں چٹھی لکھنی چاہندا سی کہ کڑی سڑ-بھجّ جاوے تے نال ای اسنوں اپنی کرتوت 'تے پچھتاوا وی ہووے۔ پھیر جدوں واپس ریمنڈ کول آ جاوے تاں ایہہ اسنوں سمبھوگ لئی بسترے 'تے لے جاوے۔ ہن اسنوں ایہہ اینا اتیجت کرے...اینا اتیجت کرے کہ واسنا دے آویش وچ اوہ پاگل ہو جاوے۔ تے تد اٹھ کے اسدے منہ 'تے تھکّ دوے تے دھکہ مار کے کمرے 'چوں باہر سٹّ دوے۔ میں وی منّ گیا کہ سکیم بری نہیں۔ اس نال ضرور اسدا دماغ درست ہو جاویگا۔
ریمنڈ کہن لگا، “سمسیا ایہہ اے کہ اس طرحاں دی چٹھی لکھن دا میرا بوتا نئیں۔ اتھے مینوں تہاڈی مدد چاہیدی اے۔” جواب وچ جد میں کجھ نہ بولیا تاں اسنے پچھیا، “ہنے یکدم لکھ سکوگے؟” میں کیہا، “نئیں...پر خیر، لیاؤ، لکھ ای دیاں۔”
اسنے پھرتی نال گلاس دی شراب منہ وچ الدّ لئی تے اٹھ کھڑھا ہویا۔ تشتریاں تے جوٹھے بچے پڈنگ نوں ادھر-ادھر سرکا کے میز اتے جگہ بنائی۔ مومجامے نوں چنگی طرحاں جھاڑ-پونجھ کے منجے دے نال والی میز دی دراز وچوں اک چارخانہ کاغذ کڈھیا، پھیر اک لفافہ، کاٹھ دا لال ہولڈر تے لال سیاہی بھری چورس دوات لیا کے رکھی۔ کڑی دا ناں سندیاں ای میں سمجھ گیا کہ 'مور' (حبشی) جات دی اے۔
بناں بہتا متھا-پچی کیتے جلدی جلدی چٹھی گھسیٹ دتی۔ ہاں، ایہہ ضرور چاہندا سی کہ ریمنڈ دی تسلی ہو جاوے۔ آخر اسدی منشا پوری نہ کرن دا کوئی کارن وی نہیں سی۔ لکھ چکا تاں پڑھ کے سنایا۔ اوہ سگرٹ دے سوٹے لاؤندا ہویا وچ-وچ سہمتی سوچک سر ہلاؤندا تے سندا رہا۔ پھیر بولیا، “ذرا اک واری پھیر پڑھ دیو۔” لگیا، اوہ بڑا خوش ہو گیا اے۔ بتیسی دکھا کے ہسیا، “ہن بنی نہ گلّ! میں تاں یار، پہلاں ای جاندا سی کہ آدمی شکل توں ای عقل مند لگدے، توں تاں سبھ کجھ جاندیں...پورا ہنڈھیا ویا ایں۔”
اس 'یار' شبد 'تے تاں میرا دھیان ای نہیں سی گیا، پر جدوں اسنے موڈھے 'تے ہتھ مار کے کیہا، “تاں ہن اسیں لوک دوست بن گئے نہ؟” تد مینوں یاد آیا کہ اسنے 'یار' کیہا سی۔ اس 'تے وی میں جدوں چپّ رہا تاں اسنے اپنی گلّ پھیر دہرائی۔ انج دوست ہون، نہ ہون نال مینوں کی فرق پیندا سی۔ پر اسدی اتیجنا نوں دیکھ کے سر ہلا کے منّ لیا—“ہاں بھرا، ہاں۔”
چٹھی نوں لفافے وچ بند کیتا تے دوواں نے مل کے باقی شراب ختم کر دتی۔ اس پچھوں گمسمّ بیٹھے دوویں جنے سگرٹاں پھوکدے رہے۔ سڑک اتے بالکل سناٹا سی۔ بس، کدی-کدی کوئی کار لنگھ جاندی سی۔ آخر میں ای کیہا کہ ہن کافی رات ہو گئی اے۔ ریمنڈ نے وی سویکار کرکے کیہا، “اج تاں رات جاندی دا پتہ ای نئیں لگیا...” اسدی گلّ صحیح سی۔ دل کر رہا سی کہ سدھا بسترے 'تے جا پواں، پر تر کے اتھوں تیک جانا پہاڑ لگّ رہا سی۔ ضرور میرے چہرے توں بڑی پستی تے تھکان ظاہر ہو رہی ہوویگی، کیونکہ ریمنڈ بولیا، “مصیبت 'چ انج ہمت نئیں ہارنی چاہیدی۔” پہلاں تاں گلّ میری سمجھ 'چ نہ آئی، پر اوہ خود ای بولیا، “تیری ماں دے دہانت دی خبر سنیں سی۔ خیر بھرا، ایہہ تاں اک نہ اک دن ہونا ای اے ساریاں نال۔” اسدے اس کتھن نال مینوں حوصلہ ملیا۔ میں اسنوں دسّ وی دتا۔
کھڑھا ہویا، تاں ریمنڈ نے بڑی اپنتّ نال ہتھ ملایا۔ کیہا، آدمی ہمیشہ اک دوجے دے من نوں سمجھدے نے۔ باہر نکل کے میں اسدے کمرے دا دروازہ بھیڑیا تے کجھ چر پوڑیاں دے ساہمنے انج ای خالی-خالی جیہا کھڑھا رہا۔ ساری بلڈنگ وچ قبر ورگا سناٹا چھایا ہویا سی۔ پوڑیاں وچوں بڑی سلحی تے بھاری-بھاری جہی ہواڑ آ رہی سی۔ مینوں اپنیاں نساں وچ پھڑکدے لہو دے سوائے کجھ وی سنائی نہیں دے رہا سی۔ کجھ چر کھڑھا-کھڑھا اس نوں سندا رہا۔ ادوں ای سلامانو دے کمرے وچ کتے نے کراہنا شروع کر دتا—تے اسدی ایہہ دکھ-پرچی ہلکی-جہی کرلاہٹ ستے گھر دی چپّ نوں جھریٹن لگی—جویں ہنیرے تے سناٹے دا جال توڑ کے کوئی پھلّ ہولی-ہولی سر چکّ رہا ہووے...۔

چار :
سارا ہفتہ دفتر وچ سر کھرکن دی وہل نہیں ملی۔ ریمنڈ اک واری آ کے دسّ گیا کہ اسنے چٹھی پا دتی اے۔ امانئل دے نال میں دو واری سنما وی دیکھ آیا۔ ساہمنے پردے 'تے کی-کی چل رہا اے، ایہہ پوری طرحاں اسدے پلے نہیں پیندا—اس لئی واری-واری پچھدا رہندا اے۔
کلھ شنیوار سی۔ پہلاں متھے ہوئے پروگرام انوسار میری آ گئی۔ لال-چٹیاں دھاریاں والے سندر کپڑے، پیراں وچ چمڑے دے سینڈل! میریاں تاں اس اتوں اکھاں ای نہیں سی ہٹ رہیاں۔ چھوٹیاں-چھوٹیاں سڈول چھاتیاں دے ابھار وکھرے ای دکھائی دندے سی۔ دھپّ سکیا چہرہ بادامی رنگ دے مخملی گیندے دے پھلّ ورگا لگّ رہا سی۔ بسّ وچ اسیں لوک الجییرس توں کجھ میل دور اک جانے-پچھانے سمندری تٹ 'تے جا پہنچے۔ اتھے دو ابھریاں ہوئیاں چٹاناں وچکار ریت صرف اک پگڈنڈی وانگ فیلی اے۔ جوار سمیں پانی اتھوں تیک آ جاندا اے، اس پگڈنڈی دے کنارے-کنارے پچھے دور تیک جھاؤ دے رکھاں کی قطار اے۔ چار وجے دے لگبھگ دھپّ اینی تیز نہیں سی—ہاں، پانی ضرور سونہدا-گنگنا لگیا سی۔ چھوٹیاں-چھوٹیاں لہراں المست بھاوَ نال ریت نال کلولاں کر رہیاں سی۔
میری نے مینوں اک نویں کھیڈ سکھائی—پہلاں تیردے-تیردے لہراں دی اچھالی ہوئی جھگّ نوں منہ وچ بھر لؤ تے جدوں خوب جھگّ منہ وچ بھر جاوے تاں چت لیٹ کے آسمان ولّ پھوارے وانگ سٹو۔ اس نال جھگّ دی اک دھند-جہی بن جاندی اے۔ ایہہ دھند جاں تاں اپرلی ہوا وچ گھل جاندی اے جاں گنگنی پھوار وانگ واپس گلھاں 'تے آ ڈگدی اے۔ پر اس کھیڈ وچ جدوں نمک منہ وچ گیا تاں چھیتی ای منہ چملاؤنن لگّ پیا۔ تد میری نے آ کے پانی دے اندر ای مینوں کس کے باہاں وچ جکڑ لیا تے اپنے بلھ میرے بلھاں 'تے کسی رکھے۔ اسدی جیبھ نال میرے بلھاں دی جلن شانت ہو گئی۔ دو-تنّ پلاں لئی اسیں اپنے-اپنے نوں لہراں دے ہتھاں وچ سونپ دتا—جدھر مرضی وہاء لے جان۔ پھیر تیردے ہوئے واپس کنارے 'تے آ گئے۔
اسیں کپڑے پا لئے تاں میں دیکھیا کہ میری اکٹک میرے ولّ دیکھی جا رہی اے۔ اسدیاں اکھاں وچ تارے جھلملا رہے نے۔ میں دوواں باہاں وچ بھر کے اسنوں چمّ لیا۔ اس پچھوں ساڈے دوواں وچوں کوئی کجھ نہ بولیا۔ اک دوجے نال ہوڑ لا کے، اسیں، ڈگدے-ڈھہندے ساہمنے اچے سرے ولّ دوڑ پئے۔ ساری راہ میں اسنوں اپنی وکھی نال گھٹی رکھیا۔ دوواں نوں لگی سی کہ جلدی توں جلدی بسّ پھڑھ لئیے، کمرے وچ پہنچیئے تے سدھے بسترے 'چ وڑ جائیے۔ جان ویلے میں کمرے دی کھڑکی کھلھی چھڈّ گیا سی، سو رات نوں آؤندی ٹھنڈھی منھی-منھی ہوا ساڈے دھپّ جھلسائے سریراں نوں بڑی چنگی لگّ رہی سی۔
میری نے دسیا کہ اگلے دن وی اسنوں کوئی کم نہیں۔ میں کیہا، “پھیر کلھ میرے نال ای دوپہر دا کھانا کیوں نئیں کھاندی؟” اسنے ہامیں بھر لئی۔ میں گوشت خریدن ہیٹھاں چلا گیا۔ واپس آؤندیاں ہویاں سنیاں، ریمنڈ دے کمرے 'چوں کسے عورت دے بولن دی آواز آ رہی اے۔ کجھ چر بعد دوجے پاسے بڈھے سلامانو تے اسدے کتے دا رونا شروع ہو گیا۔ جلدی ای پوڑیاں 'تے پنجیاں تے بوٹاں دی تھپتھپ سنائی دتی۔ پھیر اوہی 'گندے کتے، سالیا، اگانھ مر۔' اس پچھوں دوویں سڑک 'تے اتر گئے۔ میری نوں میں اس بڈھے تے کتے دیاں عادتاں بارے دسیا تاں کھڑکھڑ کرکے ہسن لگی۔ اسنے میرا پاجاما قمیض پا لیا سی تے باہاں اتے ٹنگ لئیاں سن۔ اسنوں ہسدیاں دیکھ کے من ہویا کہ ایہہ اویں ای ہسدی رہے۔ پل کو بعد اسنے پچھیا، “توں مینوں پیار کردا ایں نہ؟” جواب وچ میں کیہا کہ اصل وچ اس طرحاں دے سوال دی کوئی تک ای نہیں ایں۔ پر جتھوں تیک میں سمجھدا ہاں، میں اسنوں پیار-پیور نہیں کردا۔ سن کے اوہ ذرا دکھی-جہی دکھائی دتی، پر جدوں کھانا تیار ہو گیا تاں پھیر ٹہکن لگّ پئی۔ گلّ-گلّ 'تے ہسن لگی۔ جدوں وی اوہ انج ہسدی اے، میرا من ہندا اے اسنوں چمّ لواں۔ این اسے چھن ریمنڈ دے کمرے وچ کوہرام مچّ گیا—چیکا-رولی شروع ہو گئی۔
پہلاں سنیاں کہ کوئی عورت خوب اچی-اچی چیکویں آواز وچ کجھ کہہ رہی اے۔ پھیر ریمنڈ دی دہاڑ سنائی دتی، “توں میرے نال دغا کیتا...کتیئے، کمینیئیں! اج دسانگا کہ میرے نال دغا کرن دا کی نتیجہ ہندا اے۔” دھیں-دھیں کٹن دی آواز! پھیر دل کمباؤُ چیکاں کہ سن کے تن-من رومانچت ہو اٹھے۔ دیکھدے-دیکھدے پوڑیاں 'چ لوکاں دی بھیڑ جڑ گئی۔ میری تے میں وی باہر نکل آئے۔ عورت اجے تیک چیکی-کوکی جا رہی سی تے ریمنڈ لتاں-مکیاں نال اسنوں انہیواہ کٹّ رہا سی۔ میری بولی، “اف، کیسی بے ہودگی اے؟” میں کجھ نہ بولیا۔ اس پچھوں میری بولی، “جا کے کسے سپاہی نوں بلا لیاؤ۔” میں کیہا، “ میں سپاہی-وپاہی توں کی لینا-دینے۔” خیر، دیکھدے-دیکھدے اک سپاہی وی آ حاضر ہویا۔ دوجی منزل دا اک نلکا مستری اسدے نال آیا سی۔ جویں ای سپاہی نے دھڑا-دھڑا دروازے 'تے مکے مارے—اندرلیاں آوازاں بند ہو گئیاں۔ اسنے پھیر دروازہ کھڑکایا۔ پل کو بعد اندرلی عورت نے پھیر رونا شروع کر دتا۔ ریمنڈ نے دروازہ کھولھیا۔ اسدے ہیٹھلے بلھ 'تے ٹکی سگرٹ تھرتھر کمب رہی سی تے چہرے اتے روندڑ-جہی مسکان سی۔ “تیرا ناں؟” ریمنڈ نے ناں دسّ دتا۔ سپاہی نے کٹھور غیر-ملاہجا سر وچ کیہا، “میرے نال گلّ کرن ویلے سگرٹ منہ 'چوں کڈھ لے۔” ریمنڈ تھوڑھا-جیہا تھڑکیا، پر میرے ولّ دیکھ کے سگرٹ منہ وچ ای لئی رکھی۔ سپاہی نے اہل کے ہتھ گھمایا تے پھٹاک کرکے اسدی کھبی گلھ اتے اک کرارا تھپڑ جڑ دتا۔ بلھاں 'چوں چھٹّ کے سگرٹ کئی گز دور جا ڈگی۔ سٹّ نال ریمنڈ دا چہرہ تنیاں گیا، پر اک چھن اوہ مونہوں کجھ نہیں بولیا۔ پھیر بڑے ای ملائم لہجے وچ پچھیا، “ہن سگرٹ دا بچیا حصہ چکّ لواں نہ؟”
“چکّ لے،” سپاہی نے کیہا، “پر اگوں توں چیتے رکھیں، اسیں بدتمیزی برداشت نئیں کردے، نالے تیرے ورگے حبشیاں دی تاں کسے وی حالت 'چ نئیں کردے۔”
اس دوران کڑی روندی-ڈسکدی تے واری-واری اکو گلّ کہندی رہی—“اس مردود نے مینوں ماریا...دلال کتوں دا...”
ریمنڈ نے وچکار ای پچھیا، “معاف کرنا جمعدار صاحبَ، اینے چشمدید گواہاں ساہمنے کسے بھلے آدمی نوں دلال کہنا کس قانون 'چ آؤندے...؟”
سپاہی بولیا، “اپنی چالاکی بند کر۔”
اس 'تے ریمنڈ نے کڑی ولّ بھوں کے کیہا، “فکر نہ کر جانے-من، اسیں لوک پھیر ملانگے۔”
“بس-بس،” سپاہی گڑھکیا تے کڑی ولّ بھوں کے بولیا، “چل، دوڑ جا ایتھوں۔” تے ریمنڈ نوں کیہا، “تھانے 'چوں جد تک بلاوہ نہ آئے، توں اپنے کمرے 'چوں باہر نئیں جائینگا۔ ذرا تاں شرم کر۔ نشے وچ اینا دھتّ ہویا ہوئییں کہ سدھا کھڑھا وی نئیں ہویا جاندا۔ ایہہ تیرا سریر کمب کس لئی رہے؟”
“دھتّ نئیں آں، جمعدار صاحبَ!” ریمنڈ نے دسیا، “میں تاں جدے-جدے تہانوں انج کھڑے ہو کے اپنے ولّ گھوردیاں دیکھداں تاں خود-بہ-خود کانبا چھٹّ پیندے۔ اچھا، جھوٹھ کہہ رہا آں کہ؟”
پھٹاک کرکے اسنے دروازہ بند کر لیا تاں اسیں سارے لوک واپس آ گئے۔ میں تے میری نے رل کے کھانا بنایا۔ اسنوں بھکھ نہیں سی، لگبھگ سارا ای مینوں کھانا پیا۔ اک وجے اوہ چلی گئی تاں میں اک جھپکی لے لئی۔
تنّ دے لگبھگ دروازے 'تے کھٹ-کھٹ ہوئی تے ریمنڈ اندر آیا۔ چپ چاپ آ کے باہی 'تے بیٹھ گیا۔ اک منٹ ساڈے دوواں وچوں کوئی نہ بولیا۔ پھیر میں پچھیا، “کی ہویا سی؟” اسنے دسیا کہ شروع وچ تاں سارا کم ویونت انوسار ای ہندا رہا، پر جس ویلے کڑی نے ریمنڈ دے منہ 'تے تھپڑ جڑ دتا تے اسنے خون دیکھیا تاں اوہ آپے 'چوں باہر ہو گیا تے پرط کے اسدی دھنائی شروع کر دتی۔ بعد وچ جو کجھ ہویا، اسنوں دسن دی لوڑ ای نئیں سی۔ میں خود سی اتھے۔
“چلو، توں اسنوں چنگا سبق سکھا دتا۔ کیوں، ایہو تاں تیری کھواہش سی نہ؟”
“ہاں، ایہو ای۔” اوہ منّ گیا۔ بولیا، “ہن پولیس، جو من آئے سو کردی رہے۔ اسنوں اپنے کیتے دی سزا مل گئی! تے رہی پولیس، اس نال بھگتن دا گر ریمنڈ جاندے...۔” پر جاننا اوہ ایہہ چاہندا اے کہ جدوں سپاہی نے اسدے ماریا، تاں کی میں چاہندا سی کہ اوہ وی پلٹواں اسدے مارے!
میں کیہا کہ میں تاں کجھ وی نہیں چاہندا سی۔ سچ تاں ایہہ سی کہ پولیس-ولس نال کدی میرا واسطہ ای نہیں سی پیا۔ اس گلّ 'تے ریمنڈ خوش ہو گیا تے بولیا، “اٹھ، ذرا ٹہل آئیے۔” میں بسترا چھڈّ کے وال واہن لگّ پیا۔ ہن ریمنڈ نے کیہا، “تیتھوں تاں میں بس، اینا چاہنداں بئی میری گواہی دے دویں۔” میں کیہا کہ مینوں اس وچ کوئی اعتراز نہیں۔ پر مینوں ایہہ وی تاں پتہ لگے کہ اتھے کہنا کی پویگا؟
“بئی، کہنا-کہنا کی اے!” اسنے جواب دتا، “توں تاں بس ایہہ دسّ دویں کہ کڑی نے واکئیّ میرے نال دغا کیتا اے۔”
میں گواہ بنن لئی راضی ہو گیا۔
اسیں نالو-نالو باہر نکلے۔ ریمنڈ نے اک کیفے وچ لے جا کے مینوں اک پیگ برانڈی پیائی۔ پھیر اسیں بلیئرڈ دی اک بازی لائی۔ اسنے کسے چکلے وچ چلن دا سجھاء دتا، پر میں منع کر دتا۔ میرا من نہیں سی۔ ہولی-ہولی چہل-قدمی کردے ہوئے جدوں اسیں واپس آئے تاں اوہ دسن لگا کہ اپنی 'محبوبہ' توں جی بھر کے بدلہ لین دی اسنوں کنی خوشی ہو رہی اے۔ طرحاں-طرحاں دیاں گلاں کر-کر اسنے میرا من پرچائی رکھیا۔ اس سیر وچ مینوں وی مزہ آیا۔
گھر کول پہنچدے ای، ڈؤڈھی وچ سلامانو دکھائی دتا۔ بڑا بوندلیا-جیہا لگّ رہا سی۔ دھیان آیا کہ نال کتا نہیں ایں۔ چارے-پاسے دیکھدا ہویا سلامانو پھرکی وانگ گھم رہا سی۔ کدی اپنیاں چھوٹیاں-چھوٹیاں سرخ اکھاں ہنیرے 'تے گڈّ کے اتھے کجھ لبھدا، پھیر آپ ای بڑبڑ کردا ہویا کدی سڑک دے ادھر تے کدی ادھر دیکھن لگّ پیندا۔
ریمنڈ نے پچھیا، “کی ہویا؟” تاں جواب وچ یکدم کجھ نہیں بولیا۔ پھیر سنیاں، سور ورگی گھرگھری آواز وچ کہہ رہا سی، “دوغلا، سالا، لینڈی، کتا...۔” میں پچھیا، “کتا کتھے چلا گیا؟” اس 'تے پہلاں تاں اسنے تیوڑی پا کے میرے ولّ دیکھیا، پھیر جھٹّ کیہا، “جہنم 'چ!” کجھ چر بعد اچانک اسنے کتا-پران شروع کر دتا...:
“بئی، جویں ہور دنیں لے جاندا سی، اج وی پریڈ گراؤنڈ 'چ لے گیا۔ اتھے کوئی میلہ لگیا سی، سو تل سٹن دی جگہ نئیں سی۔ میں اک تنبو ساہویں کھڑھا ہو کے 'ہتھکڑی بادشاہ' دا تماشہ دیکھن لگّ پیا۔ چلن لئی مڑیا تاں کتا غائب...۔ روز سوچدا سی کہ چھوٹا پٹا لیاوانگا، پر ایہہ تاں سپنے 'چ وی خیال نئیں سی کہ سالا جنگلی اس 'چوں اؤں سر سرکاء کے نوں دو گیاراں ہو جاویگا۔”
ریمنڈ نے دلاسا دتا کہ کتا اپنے-اپنے گھر لبھّ کے آ جاویگا۔ فکر کرن والی کوئی گلّ نہیں۔ اسنے اجیہے انیکاں کتیاں دے قصے سنا دتے، جہڑے میلاں رستہ طے کرکے واپس آ گئے سن۔ پر لگیا، اس نال بڈھے دی پریشانی دگنی ہو گئی اے۔
“اچھا، انج تاں نئیں ہوئےگا کہ اوہ لوک اسنوں مار-مور دینگے—میرا مطلب پولیس-پلس والے؟ اسدی کھاج دیکھ کے ہر کوئی بھجدا اے، اس لئی ایہہ وی نئیں کہ کوئی اسنوں اپنے رکھ کے پال ای لئے۔”
میں دسیا، “تھانے دے کول ای اک پشوواڑا اے۔ گواچے ہوئے جاں لاوارث کتے اتھے ای رکھے جاندے نے۔ تہاڈا کتا ضرور اتھے ای ہووےگا۔ تھوڑھا-بہت جرمانہ دے کے واپس مل جاویگا۔” اسنے پچھیا، “اندازاً کنے کو لے لینگے؟” اسدا مینوں پتہ نہیں سی۔ اس پچھوں اوہ پھیر غصے وچ رجھن لگا۔
“میں، تے اس سالے کتے 'تے، پیسہ خرچ کراں؟ اسدی ایسی دی تیسی! مار دین اسنوں، میری بلا نال!” تے اسنے کتے نوں اپنیاں رٹیاں-رٹائیاں گالھاں کڈھنیاں شروع کر دتیاں۔
ریمنڈ ٹھٹھا مار کے ہسیا تے حالَ وچ آ گیا۔ میں اسدے پچھے-پچھے پوڑیاں چڑھن لگا۔ اتے اسیں اک دوجے توں وداع لئی۔ اک دو منٹ بعد ای سلامانو دے پیراں دا کھڑاک سنائی دتا، نال ای میرا دروازہ کھڑکیا۔
میں اسنوں اندر بلایا تاں سر ہلا کے انکار کر دتا، نگاہ بوٹاں دے پنجیاں 'تے ٹکی سی تے گنڈھل، خردرے ہتھ تھرتھر کمب رہے سن۔ بناں اکھ نال اکھ ملایاں اسنے کہنا شروع کیتا—
“کیوں موشیؤ میورسول، پولیس والے اسنوں میتھوں انج کھوہ لینگے کہ؟ نئیں کھوہنگے نہ؟...نئیں، نئیں اجیہا کم نئیں کرنگے اوہ لوک...پر...پر منّ لؤ اوہناں نے کچھ کر-کرا دتا تاں میں کتوں دا نئیں رہنا...۔”
میں دسیا کہ جتھوں تیک میری جانکاری اے، پشوواڑے وچ لاوارث جاں گواچے کتیاں دے مالکاں دے آؤن دی تنّ دناں تیک اڈیک کیتی جاندی اے۔ اس پچھوں جویں اوہ ٹھیک سمجھدے نے، کردے نے۔
اوہ اکھاں اڈّ-اڈّ میرے ولّ دیکھدا رہا۔ منہ 'چوں اک شبد نہیں سی نکلیا۔ پھیر 'نمسکار' کہہ کے چلا گیا۔ بعد وچ کافی دیر تیک کمرے وچ اسدے ادھر-ادھر گھمن دی آہٹ آؤندی رہی۔ کندھ دے اس پاسیوں دھیمی سوں-سوں دی آواز آئی تاں میں اندازہ لایا کہ بڈھا رو رہا اے۔ ادوں پتہ نہیں کیوں...میرے من وچ ماں دیاں گلاں اگھڑ-اگھڑ آؤن لگیاں۔ اگلے دن تڑکے ای اٹھنا سی۔ بھکھ بالکل نہیں سی، اس لئی بناں کھادھے-پیتے ای، سدھا بسترے 'تے جا پیا۔

پنج :
ریمنڈ نے مینوں دفتر وچ فون کیتا۔ کیہا، اک واری جس دوست بارے اسنے مینوں دسیا سی، اسنے مینوں اگلے ایتوار دی چھٹی اکٹھے بتاؤن دا سدا دتا اے۔ الجییرس نگر دے باہر ای سمندر کنارے اسدا چھوٹا-جیہا اپنا بنگلا اے۔ میں بولیا کہ سدا سویکار کر لین وچ مینوں بڑی خوشی ہندی—پر دقت صرف ایہہ سی کہ، ایہہ ایتوار تاں میں کسے کڑی دے نال بتاؤن دا وعدہ کری بیٹھا ہاں۔ ریمنڈ نے جھٹّ کیہا، “تاں اوہ وی آ جاوے۔ دوست دی پتنی نوں تاں اک طرحاں نال اسدی خوشی او ہوویگی۔ اینے مرداں وچ اوہ بالکل اکلی نئیں رہیگی۔”
اپنے گھریلو کماں لئی دفتر دا فون استعمال کیتا جاوے، ایہہ میرے صاحبَ نوں پسند نہیں۔ اس لئی میں جنی چھیتی ہو سکے فون رکھ دینا چاہندا سی۔ پر ریمنڈ نے کیہا، “لائن نہ کٹیں۔” فون اسے نے اس لئی کیتا سی کہ اسنے کجھ ہور وی کہنا سی۔ اس سدے دی تاں کوئی وشیش گلّ نہیں سی، اوہ شام نوں وی دے دندا۔
“گلّ ایہہ اے کہ،” اوہ کہن لگا، “کجھ عرب سویر دے میرا پچھا کر رہے اے۔ جس کڑی نال جھگڑا ہویا سی نہ، اک تاں اسدا بھرا ای اے۔ گھر آؤندیاں ہویاں جے نیڑے-تیڑے کتے کوئی چکر کٹدا دسے تاں مینوں اطلاع کر دویں۔”
میں کیہا، “ضرور...ضرور”
اسے شام صاحبَ دا بلاوہ آ گیا۔ پل کو لئی تاں کھجھ گیا۔ ہن کہنگے کہ اپنا کم کریا کرو، انج فون 'تے دوستاں نال گپاں لڑاؤن 'چ سماں برباد نہ کریا کرو۔ پر شکر اے، اجیہا کجھ نہیں نکلیا۔ اوہناں دے دماغ وچ کوئی سکیم سی، اسے بارے گل بات کرنی چاہندے سن۔ اجے تیک خود کجھ طے نہیں سی کر سکے۔ گلّ ایہہ سی کہ پیرس وچ کمپنی دی اک شاخ کھولھنی سی، تاکِ چٹھی-پتر وچ سماں برباد نہ کرکے وڈیاں-وڈیاں کمپنیاں دا کم اوتھے دا اوتھے ای کیتا جا سکے۔ صاحبَ جاننا چاہندے سن کہ کی میں اتھے جانا چاہانگا جاں نہیں؟
صاحبَ بولے، “تسیں نوجوان آدمی اوں۔ مینوں پتہ اے، پیرس وچ جا کے مزے لٹن نوں تہاڈا وی جی کردا ہووےگا۔ تے ہاں، سال دے کچھ مہینیاں وچ فرانس وچ ادھر-ادھر وی گھم-گھماء لؤنگے۔”
میں کہہ دتا کہ جے اوہ کہندے نے تاں چلا جاواںگا۔ انج اتھے رہاں جاں اتھے، میرے لئی اکو گلّ اے۔
اوہناں نے پھیر سوال کیتا، “تیری اچھا نئیں ہندی کہ زندگی دے رویئے وچ کچھ نواں ہووے، پرانا جاوے؟”
میں بولیا، “صاحبَ، اپنی اصلی زندگی نوں کی کدی کوئی بدل سکیا اے؟ جیسا اک گیڑ، تیسا ای دوجا۔ زندگی دا ہن جو رویہ جاں گیڑ اے، مینوں تاں اس 'تے وی کوئی شکایت نئیں۔”
لگیا، میریاں گلاں نال اوہناں نوں دکھ ہویا۔ دسدے رہے کہ میں ہر کم وچ ہمیشہ ٹال-مٹول کردا ہاں—کہ میرے 'چ اچھا، اتساہ ای نہیں۔ تے صاحبَ دے وچار انوسار دھندے وچ اچھا تے اتساہ دا نہ ہونا زبردست کمزوری اے۔
میں واپس اپنی میز 'تے آ بیٹھا۔ سوچیا، چھڈو کہڑا بحث کرے۔ اس نال اوہناں دا مجاز ای وگڑیگا۔ پر اپنی زندگی دا رویہ بدلن دی مینوں کوئی خاص وجاہ دکھائی نہیں سی دتی۔ بری-بھلی جہو-جہی وی اے، ٹھیک ای اے۔ جس اچھا-اتساہ جاں حوصلے-ولولے دی گلّ اوہ کردے نے، اپنے ودیارتھی جیون وچ اوہ میرے وچ بھرے پئے سن۔ پر پڑ ھائی-لکھائی چھڈن دے نال ای ایہہ وی سمجھ وچ آ گیا کہ ایہہ سبھ کوری بکواس اے۔
اسے شام دی گلّ اے، میری نے آن کے پچھیا، “میری نال شادی کرینگا؟”
میں کیہا کہ مینوں کوئی فرق نہیں پیندا—جے اوہ اینی ای اتسک اے تاں اسیں شادی کر لوانگے۔
اس پچھوں اسنے سوال کیتا، “مینوں پیار کردا ایں؟” جہڑا جواب میں پہلاں دتا سی، اوہی اس واری وی دے دتا، کہ 'پچھنا ای بے کار اے۔ کم-سے-کم اس طرحاں دے سوال دا کوئی ارتھ نہیں۔ پھیر وی لگدا اے میرے من وچ تیرے لئی پیار-پیور کچھ نہیں ایں۔'
اسنے پچھیا، “جے انج اے تاں شادی کس لئی کرینگا؟”
میں اسنوں سمجھایا کہ 'اصل وچ اس نال کی ودھدا-گھٹدا اے؟ ہاں، جے شادی کرن نال تینوں سکھ ملدا اے، تاں چلو، ہنے اسے ویلے کر لیندے ہاں۔ چلو خیر گلّ توں ای چلائی سی—میں تاں صرف ہاں کہن دا گناہ گار آں۔'
اس 'تے اوہ دسن لگی کہ شادی دا معاملہ گمبھیر ہندا اے—بالاں دی کھیڈ نہیں ہندا۔ میں بولیا، “نئیں، ایہو-جہی گلّ تاں نئیں لگدی۔”
پہلاں تاں اوہ بڑے عجیب ڈھنگ نال مینوں گھوردی رہی، پھیر چپّ ہو گئی۔ کجھ چر بعد پچھن لگی، “اچھا منّ لؤ، میری جگہ کوئی دوجی کڑی ہندی تے جنا کچھ توں میتھوں چاہندا ایں، اونا ای اس توں چاہندا تے اوہ جدوں شادی کرن نوں کہندی تاں کی توں اسنوں وی انج ای، ہاں کہہ دندا؟”
“بے شکّ!”
ہن اوہ بولی، “میں وی اجے تک اس دھرم سنکٹ وچ آں کہ تینوں پیار وی کردی آں جاں نئیں۔” اس بارے میں اسنوں دسّ ای کی سکدا سی؟ بعد وچ کجھ چر چپّ واپری رہی۔ اس دوران اوہ منہ وچ ای میرے 'عجیب-آدمی' ہون نوں لے کے کجھ کہندی رہی۔ “سچ دساں تیریاں ایہناں گلاں کرکے ای تاں میں تینوں پیار کردی آں۔” اوہ بولی، “ہاں، ہو سکدا اے کسے دن، ایہناں گلاں کرکے ای نفرت وی کرن لگاں۔”
اس اتے وی میں کی کہندا؟ چپّ ای رہا۔
کجھ چر اوہ سوچ-ساگر وچ غوطے لاوندی رہی تے پھیر اسدے چہرے 'تے مسکراہٹ آ گئی۔ میری بانہہ پھڑھ کے پھیر دہرایا، “میں تینوں اپنے دل دی گلّ دسدی آں...سچ مچّ تیرے نال شادی کرنا چاہندی آں۔”
میں بولیا، “ بڑی چنگی گلّ اے! جدوں چاہینگی، اسیں لوک شادی کر لوانگے۔ ایہو-جہی کوئی گلّ نئیں۔” پھیر جدوں میں اپنے صاحبَ والے سجھاء دا ذکر کیتا تاں للک کے بولی، “پیرس...پیرس جان نوں تاں میرا وی بڑا من کردا اے۔”
اس 'تے جدوں میں دسیا کہ میں کجھ سماں پیرس وچ وی رہا ہاں، تاں پچھن لگی کہ پیرس شہر کیسا اے!
“مینوں تاں بڑا کچر-مچر تے بے جان-جیہا شہر لگیا سی۔ کبوتراں دے جھنڈ۔ ہنیرے، گھٹے-گھٹے جہے چوک تے ویہڑے! نچڑے ہوئے لوک! پھکے-پھکے چہرے...۔”
پھیر اسیں لوک باہر گھمن نکل آئے۔ مکھ سڑکاں توں ہندے ہوئے شہر دے دوجے سرے تیک چلے گئے۔ اج عورتاں بڑیاں سندر دکھائی دندیاں سن۔ میں میری نوں پچھیا کہ اسنوں وی لگیاں کہ نہیں...بولی، “ہاں، توں جس مطلب نال پچھ رہا ایں، اوہ مینوں پتہ اے۔” اس پچھوں ساڈے وچوں کوئی کجھ نہیں سی بولیا۔ پر میں اسنوں اجے نہیں سی جان دینا چاہندا، اس لئی سجھاء رکھیا کہ چل، چل کے سیلیستے دے ریستراں وچ اکٹھے کھانا کھاندے آں۔ اوہ کہن لگی، “تیرے نال بیٹھ کے کھان وچ مینوں بڑا چنگا لگدا اے، پر اج میں کسے ہور نوں آکھیا ہویا اے۔” ہن اسیں لوک گھر کول آ گئے سی۔ میں کیہا، “چنگا پھیر، پھیر ملانگے...”
اوہ میریاں اکھاں وچ اکھاں پائی دیکھدی رہی۔
“ایہہ وی نئیں جاننا چاہندا کہ اج رات مینوں کی کم ایں؟”
جاننا تاں ضرور چاہندا سی، پر اسنوں پچھن دی گلّ ای نہیں سی سجھی۔ لگیا جویں اوہ میری اس گلّ دی شکایت کر رہی ہووے۔ اسدی اس گلّ 'تے میں ضرور بوندل گیا ہووانگا، کیونکہ میری کھڑکھڑ کرکے ہسّ پئی تے میرے ولّ جھک کے اپنے چمن اتیجک ہونٹھ میرے ولّ کر دتے۔
میں اکلا ای سیلیستے دے ریستراں وچ آیا۔ اجے کھانا شروع کیتا سی کہ اک ٹھنگنی-جہی عورت نے آ کے پچھیا، “تہاڈی میز 'تے بیٹھ سکدی آں نہ؟” “ضرور...ضرور” میں کیہا۔ عورت دیکھن وچ کجھ ولکھن ای سی—پکے سیو ورگا پھلیا چہرہ، چمکدیاں اکھاں تے کجھ عجیب ڈھنگ نال جھٹکے دندی ہوئی چال، جویں تار 'تے تر رہی ہووے۔ اپنی تنگ جاکٹ لاہ کے اوہ کرسی 'تے جچ گئی تے یکدم سبھ کاسے ولوں اویسلی ہو کے کھانے دی سوچی نوں گہہ نال واچن لگی۔ پھیر سیلیستے نوں بلا کے اپنا آرڈر دتا۔ بولدی بڑی کاہلی سی، پر اک-اک شبد سپشٹ۔ سنن والا اک شبد نہیں سی اکدا۔ جدوں تیک کھانا پروسنا شروع ہویا، اسنے اپنا بیگ کھولھیا، کاغذ دا ٹکڑا تے پینسل کڈھی تے بلّ دے سارے پیسے پہلاں ای جوڑ لئے۔ پھیر بیگ وچ ہتھ پا کے بٹوآ کڈھیا، بلّ کے پورے پیسے تے نال کجھ بخشیس دے پیسے کڈھ کے ساہمنے میز پوش 'تے رکھ لئے۔
ادوں ای بیرے نے کورس دے حساب نال پہلی چیز لیا کے ساہمنے رکھی۔ عورت بھکھی بگھیاڑی وانگوں اس اتے ٹٹّ پئی۔ ہن جدوں تیک اگلی چیز آوے، اسنے اس واری بیگ وچوں دوجی نیلے رنگ دی پینسل تے آؤن والے ہفتے دی ریڈیو-پترکا کڈھی تے قریب-قریب دن دے ہر پروگرام دے ساہمنے پینسل نال نشان لاؤنے شروع کر دتے۔ پترکا کل باراں پنیاں دی سی۔ پر سارے کھانے دوران اوہ اک-اک پنے نوں بڑے گہہ نال گھوٹدی رہی۔ میرا کھانا ختم ہو گیا، پر اسدا، اسے اکھنڈ دھیان مدرا وچ پروگراماں 'تے نشانیاں لاؤنا جاری رہا۔ کھانے پچھوں اوہ اٹھی، اپنے اسے جھٹکیدار مشینی انداز وچ جاکٹ پائی تے کھٹ-کھٹ کردی پھرتی نال ریستراں وچوں باہر نکل گئی۔
کرن لئی کجھ نہیں سی، اس لئی میں کجھ دور تیک اسے دے پچھو-پچھے تریا گیا۔ پٹڑی دے کنارے-کنارے بناں ادھر-ادھر مڑے جاں پچھے دیکھے اوہ نکّ دی سیدھ وچ تری جا رہی سی۔ جس تیزی نال اوہ فاصلہ طے کر رہی سی، اوہ اسدے چھوٹے-جہے قد نوں دیکھدیاں ہویاں نہایت نویں گلّ لگدی سی۔ سچ پچھو تاں اسدا ساتھ بنائی رکھنا میرے لئی ٹیڈھی کھیر بن گیا تے دیکھدے-دیکھدے اوہ اکھاں توں اوہلے ہو گئی۔ ہار کے میں گھر ولّ مڑ پیا۔ کجھ دیر تیک تاں اوہ چابی بھری کٹھپتلی (گھٹوگھٹّ مینوں تاں انج ای لگی سی) مینوں کافی پربھاوت کردی رہی، پر چھیتی ای گلّ آئی-گئی ہو گئی۔
جویں ای میں اپنے دروازے ولّ مڑیا، بڈھے سلامانو نال مٹھبھیڑ ہو گئی۔ میں اسنوں اندر کمرے وچ چلن لئی کیہا۔ اسنے دسیا، “کتا سچ مچّ ای گواچ-گووچ گیئے۔ پتہ کرن لئی میں پشوواڑے گیا ساں، اتھے تاں سی نئیں۔ اتھوں والیاں نے ایہو-کیہا کہ کسے گڈی-شڈی ہیٹھ آ گیا لگدے۔ میں پچھیا کہ تھانے جا کے اس گلّ دا پتہ کرن دا کوئی فائدہ ہوؤُ؟ اوہ بولے، 'کہڑا لاوارث کتا کتھے کچلیا گیا، ایہناں گلاں دا لیکھا رکھ نالوں ودھ ضروری کم پولیس نوں ہور بتھیرے ہندے اے۔'” میں صلاحَ دتی، “تسیں دوجا کتا لے آؤ۔” تاں کہن لگا کہ 'مینوں اس نال موہ ہو گیا سی۔ ہن کسے دوجے کتے نال اوہ گلّ تھوڑھا ای ہو سکدی اے...۔'
میں اپنیاں لتاں اکٹھیاں کری منجے اتے بیٹھا سی تے سلامانو میرے ساہمنے میز کول پئی کرسی اتے گوڈیاں اتے ہتھ رکھی بیٹھا سی۔ گھسیا-مچڑیا فلیٹ ہیٹ سر اتے براجمان سی۔ اوہ اپنیاں پیلیاں-پیلیاں گندیاں مچھاں دی اوٹ وچ پتہ نہیں کی بڑبڑ کری جا رہا سی! مینوں اسدی موجودگی خاصی اکاؤ-جہی لگی، پر نہ تاں نیند آ رہی سی تے نہ ای کجھ کرن لئی ای سی، سو کچھ نہ کچھ گل بات چلائی رکھن لئی میں کتے بارے ای پٹھے-سدھے سوال پچھدا رہا—کنے دناں توں کتا اسدے کول سی، آدی۔ دسیا، 'گھروالی دے مرن پچھوں ایہہ کتا ای اسدا ساتھی رہا گیا سی۔ شادی کافی دیر نال کیتی۔ جوانی دے دناں وچ ناٹکاں وچ جان دی بڑی اچھا سی۔ اپنی فوجی نوکری دوران وی ریجمینٹ دے ناٹکاں وچ اکثر حصہ لیا۔ کہنا تاں سبھ دا ایہو سی کہ کافی چنگا کم کر لیندا سی۔ خیر، اخیر وچ ریلوے وچ نوکری کر لئی۔ ہن اسنوں کسے نال کوئی شکایت نہیں، کیونکہ بدھی-ردھی، تھوڑھی-بہت پینشن آ جاندی اے۔ پتنی نال کدی من نہیں مچیا، پر ہاں، دوویں اک دوجے دے حساب نال ڈھل ضرور گئے سی۔ اسدے مرن پچھوں بڑا سنا-سنا وی لگیا۔ ریلوے دے اک ساتھی دی کتی نے اوہنیں دنیں ای بچے دتے سی...اسے نے ایہہ کتا لیا دتا۔ ایہی سوچ کے رکھ لیا کہ چلو، اک ساتھ ہو جاویگا۔ شروع وچ تاں بچیاں نوں دودھ پیاؤن والی بوتل نال پالنا پیا۔ کیونکہ کتے دی عمر آدمی نالوں تھوڑھی ہندی اے، اس لئی دوواں 'تے بڈھیپا نالو-نالو آیا۔
“بڑے شکی سبھاء دا جانور سی!” سلامانو نے دسیا، “اکثر ای ساڈے 'چ باقاعدہ جھگڑا ہو جاندا سی۔ پر سی کتا چنگا۔”
میں وی کیہا، “شکل توں تاں کسے چنگی نسل دا لگدا سی۔” اس 'تے بڈھا خوش ہو گیا۔ بولیا، “او-جی تسیں کتے اس نوں بیماری توں پہلاں دیکھیا ہندا۔ کی غضب دے وال سی!...سچ کہنا اس وچ کوئی لکھ روپئے دی چیز سی تاں اوہ سی اسدے وال۔ اسدا روگ دور کرن لئی میں کی-کی نئیں کیتا! کھاج ہون پچھوں تاں رات-رات بھر ملھم دی مالش کیتی۔ پر اسدی اصل بیماری تاں بڈھیپا سی تے اس بیماری دا دھرتی 'تے کوئی علاج نئیں جی۔”
ادوں ای مینوں اباسی آ گئی۔ سلامانو نے کیہا، “اچھا، چلداں۔” میں کیہا، “بیٹھو نہ، سچ مچّ تہاڈے کتے لئی مینوں بڑا دکھ اے۔” اس 'تے مینوں دھنواد دے کے دسن لگا کہ میری 'وچاری ماں' نوں وی اس کتے نال بڑا موہ سی۔ اسنے شاید ایہی سوچ کے میری ماں دے اگے 'وچری' لایا سی کہ مینوں اسدی موت دا بڑا صدمہ ہوئےگا، جدوں میں کجھ نہ بولیا تاں بڑی کاہلی-کاہلی تے یکدیاں ہویاں اسنے دسیا کہ میرے ماں نوں آشرم بھیج دین 'تے سڑک والے پتہ نہیں کی-کی پٹھا-سدھا کہہ رہے سی۔ “پر میتھوں تاں کوئی گلّ نئیں لکی۔ مینوں تاں پتہ اے کہ ماں دے لئی تہاڈے من 'چ کیسی شردھا سی۔”
میں اج تیک نہیں جاندا کہ اسدی اس گلّ دے جواب وچ میں کیوں انج کیہا سی کہ بڑا تاجب اے میرے بارے 'چ لوک ایناں برا سوچدے نے۔ ماں نوں نال رکھ سکنا میرے بوتے توں باہر دی گلّ سی، اس لئی کسے نہ کسے آشرم وچ بھیج دین دے سوائے کوئی چارہ نہیں سی۔ کیہا، “چلو خیر، ایتھے وی ورھیاں تیک اوہ میرے نال اک شبد نئیں سی بولی۔ میں وی دیکھدا سی کہ کوئی گل بات کرن والا نئیں، اس لئی، سارا دن جھاڑو-بہاری ای کردی رہندی اے۔”
“صحیح گلّ اے،” اوہ بولیا، “آشرم وچ تاں کئی یار-دوست وی بن جاندے نے۔”
اوہ اٹھ کھڑھا ہویا۔ کہن لگا، “بڑا وقت ہو گیا۔ ہن جا کے سنوانگا۔” پھیر دسدا رہا کہ اس نویں حالت وچ تاں زندگی محال ہو جاوے گی۔ سلامانو نال اپنی جان-پچھان دوران میں پہلی واری اس نال ہتھ ملاؤن لئی ہتھ اگے ودھایا۔ ہن وی من وچ اک سنکوچ تے ہتھ ودھاؤن دے ڈھنگ وچ بڑی جھجک سی۔ ملاؤندیاں ای لگیا جویں اسدی کھلّ اتے مچھی دی کھلّ وانگ کھردرے چانے نے۔ دروازے 'چوں باہر نکلدا ہویا اوہ پرتیا تے ہلکی-جہی مسکراہٹ نال بولیا—
“چلو، ایہہ تاں اے کہ اج رات کتے نئیں بھونکنگے۔ جدے-جدے میں ایہناں دا بھونکنا سنداں، مینوں ہمیشہ لگدا اے جویں میرے کتے دی آواز آ...”

چھ :
اس دن ایتوار سی تے سویرے جاگنا وی اک مصیبت لگّ رہا سی۔ میری نے میرے موڈھے جھنجوڑے تے ناں لے-لے کے اچی-اچی بلایا، تاں کتے جا کے میں اٹھیا۔ چاہندا سی کہ جنی چھیتی ہو سکے، سمندر دے پانی وچ جا کدی لاواں، اس لئی ناشتے-نشتے دی فکر چھڈّ دتی۔ سر وچ مٹھا-مٹھا درد سی، شاید اسے لئی پہلی سگرٹ دا سواد وی کسیلا-جیہا لگیا۔ میری کہن لگی کہ شکل توں تاں میں غمی 'چ سیاپا کرن والیاں ورگا لگدا ہاں۔ میں خود بڑا ٹٹیا-ٹٹیا تے ڈھلکیا-جیہا محسوس کر رہا سی۔ اوہ سفید کپڑیاں وچ سی۔ وال کھلھے سن۔ میں کیہا، “توں تاں اس بھیس 'چ خنجر لگدی پئی ایں۔” سن کے اوہ کھڑکھڑ کرکے ہسی۔
نکلدیاں ہویاں اسیں ریمنڈ دا دروازہ زور نال کھڑکایا۔ اوہ اندروں ای کوکیا، “تسیں لوک چلو۔ میں بس ہنے آیا۔” اک تاں طبیعت انج ای ڈھلی سی، تے اپروں اج اسیں کمرے دیاں چکاں چھڈیاں ہوئیاں سن۔ سڑک 'تے آؤندیا ای سویر دی تیز دھپّ دا لشکارا گھسنّ وانگوں اکھاں 'چ وجیا۔
ہاں، میری خوشی نال تھرک رہی سی۔ رہِ-رہِ کے کہندی جاندی، “کیسا سہاونا موسم ایں؟” کجھ چر بعد میری طبیعت وی ٹھیک ہو گئی۔ پر نال ای لگیا، زوردار بھکھ وی لگی ہوئی اے۔ میری نوں دسیا تاں اسنے میری گلّ 'تے کنّ ای نہ دھریا۔ اس کول کرمچ دا تھیلا سی۔ اس وچ اسیں نہاؤن والے جانگھیئے-بنینا تے تولیا تیہ کرکے رکھ لیا سی۔ ادوں ای پچھے ریمنڈ دے دروازہ کھولن دی آواز سنائی دتی۔ اسنے نیلی پتلون، ادھیاں باہاں دی سفید قمیض پائی ہوئی سی تے چٹائی دا ہیٹ لیا ہویا سی۔ میں دیکھیا، اسدیاں باہاں اتے کافی سنگھنے وال نے، پر ہیٹھاں کھلّ دا رنگ بڑا گورا اے۔ چٹائی دے ہیٹ نوں دیکھ کے میری 'ہی-ہی' کرکے ہسن لگی۔ مینوں خود وی اسدا حلیہ دیکھ کے بڑی کوفت ہوئی۔ پر اوہ بڑا خوش-خوش لگدا سی تے سیٹی وجاؤندا ہویا پوڑیاں اتر رہا سی۔ مینوں دیکھ کے سواگت وچ بولیا، “کہو یار!” میری ولّ دیکھ کے بولیا، “کہو شریمتی جی...”
پچھلی شام میں تے ریمنڈ دوویں تھانے گئے سی۔ میں ریمنڈ ولوں گواہی دتی کہ کڑی نے اسدے نال دھوکھا کیتا اے۔ پولیس والیاں نے میری گواہی دی تصدیق وی نہیں کیتی تے پھیر کدی اجیہی حرکت نہ کرن دی چیتاونی دے کے اسنوں چھڈّ دتا۔
اسیں کجھ چر دروازے دیاں پوڑیاں 'تے کھڑے-کھڑے صلاحَ کردے رہے۔ طے کیتا، بسّ پھڑانگے۔ انج پیدل چلن دے لحاظ نال وی سمندر-تٹ دور نہیں اے، پر سوچیا، جنی جلدی پہنچیئے اوناں ای چنگا اے۔ بسّ سٹاپ ولّ ترن ای لگے سی کہ ریمنڈ نے میری بانہہ کھچّ کے ہولی-جہی کیہا، “سڑک دے اس پار دیکھ۔” میں دیکھیا تماکو والے دی کھڑکی دے ساہمنے کجھ عرب چکر کٹّ رہے نے۔ ایہہ لوک اپنے خاص عربی انداز وچ سانوں اس طرحاں گھوری جا رہے سن جویں اسیں لوک بے جان پتھر دے ڈلے جاں رکھ ہوئیے۔ ریمنڈ نے دھیمی آواز وچ دسیا کہ کھبے پاسے ولوں دوجا عرب 'اوہی آدمی' اے۔ ریمنڈ کافی پریشان لگّ رہا سی، پر دکھاء پھیر وی ایہو رہا سی کہ اس گلّ نوں تاں پتہ نہیں کنے دن بیت گئے نے۔ میری دی سمجھ وچ ایہہ گلاں نہیں سی آ رہیاں۔ اسنے پچھیا، “کی معاملہ اے؟”
میں دسیا کہ سڑک دے اس پاسے جہڑے عرب کھڑے نے، اوہناں دی ریمنڈ نال عداوت اے۔ اوہ فوراً ای اتھوں چلے چلن دی ضد کرن لگی۔ اس 'تے ریمنڈ نے ہسّ کے بے فقری نال موڈھے چھنڈے تے بولیا، “میری ٹھیک کہندی اے۔ اتھے اٹکے رہن دی آخر تک وی کی اے؟” بسّ سٹاپ جان والا ادھا رستہ پار کر لیا تاں چور اکھ نال پچھے دیکھیا۔ بولیا، “نئیں، اوہ لوک پچھا نئیں کر رہے۔” میں وی پچھے بھوں کے دیکھیا، اوہ لوک جویں دی تویں کھڑے، اپنیاں سنیاں-سنیاں نگاہاں نال اس جگہ ولّ تکی جا رہے سی جتھے ہنے-ہنے اسیں لوک کھڑے سی۔
بسّ وچ بیٹھ جان پچھوں لگیا، ریمنڈ نے سکھ دا ساہ لیا۔ میری نوں خوش کرن لئی اس نال مخول کردا رہا۔ میں دیکھیا کہ میری اس توں پربھاوت اے۔ پر اوہ مشکل نال اک ادھا شبد ای بولدی اے۔ رہِ-رہِ کے اسدیاں اکھاں میریاں اکھاں نال مل جاندیاں تے اسیں مسکرا پیندے۔
الجیریا دے باہر ای اسیں لوک اتر پئے۔ سمندر-تٹ بسّ سٹاپ توں بہتا دور نہیں ایں۔ پٹھار وانگ ابھری ہوئی زمین دا ٹکڑا پار کردیاں ای ساہمنے سمندر اے۔ ایہہ پٹھار سمندر دے یکدم سرے 'تے اتانہ جا کے ختم ہندی اے تے پھیر ہیٹھاں کنارے دی ریت تیک کھڑی ڈھلوان ایں۔ پٹھار دی زمین 'تے پیلی مٹی تے جنگلی نرگس فیلی ہوئی اے۔ ایہناں برف دے گولیاں ورگے چٹے-چٹے پھلاں دے پاسار دے پچھے نیلا-نیلا آسمان چھایا دکھائی دندا اے۔ جدوں دن خاصہ گرم ہو جاندا اے تاں ایہہ آسمان ٹھوس دھات دی چادر ورگا دکھائی دین لگّ پیندا اے—اج وی اوویں ای لگّ رہا سی۔ میری پاسیں اگے پھلاں نوں ہتھاں نال سر-سراؤندی، اگے پچھے لہراؤندی-جھلاؤندی، چارے-پاسے پتیاں دی برکھا کردی، نچدی-کلکاریاں ماردی تری جا رہی سی۔ اگے جا کے اسیں دوویں پاسے بنے چھوٹے-چھوٹے مکاناں دی قطار وچوں لنگھے۔ ایہناں مکاناں دے چھجے کاٹھ دے بنے ہوئے سن تے احاطے دے جنگلیاں 'تے چٹا جاں ہرا رنگ پھیریا ہویا سی۔ کجھ مکان سرکڑیاں دے بے-تریب جھاپھیاں پچھے چھپے ہوئے سن۔ باقی پتھریلے پٹھار اتے اکلے-اکلے جہے کھڑے سن۔ اس سڑک دے سماپت ہون توں پہلاں ای سمندر دا وستھار دکھائی دین لگّ پیا سی۔ شیشے وانگ چلکدا پانی ساہمنے فیلیا ہویا سی۔ دور ساہمنے اک وڈا سارا ٹاپو اگے تیک نکلیا نظر آؤندا سی۔ اسدے چارے-پاسے پانی وچ ہیٹھاں اسدی گھسمیلی-جہی پرچھائیں سی۔ شانت ہوا وچ کتے موٹر دا انزن چلن دی ہلکی-ہلکی گرگراہٹ گھل گئی۔ دیکھیا، بڑی دور، اس لشکوراں ماردے کولے وستھار نوں چیردی اک مچھی-ماری بوٹ ہولی-ہولی سرکدی آ رہی اے۔
میری نے پہاڑی نرگس دے کجھ پھلّ توڑ لئے۔ سمندر-تٹ ولّ جان والی ڈھالو پگڈنڈی 'تے تردیاں ہویاں اسیں دیکھیا کہ نہاؤن والے پہلاں ای ریت 'تے وچھے ہوئے نے۔
ریمنڈ دے دوست دا چھوٹا-جیہا بنگلا تٹ دے سرے 'تے ای بنیا ہویا سی۔ پچھے چٹان سی تے ساہمنا حصہ اک موٹی لٹین اتے ٹکیا سی۔ ہیٹھاں لکڑ دے گولیاں دیاں تھمھیاں نال پانی دیاں لہراں کھہِ رہیاں سن۔ ریمنڈ نے دوست نال جان-پچھان کروائی۔ دوست دا ناں میسن سی۔ لماں-جھماں، چوڑے-چوڑے موڈھے تے گٹھیا ہویا سریر۔ پتنی موٹی پر خوشمجاز چھوٹے-قد دی عورت سی۔ اسدی گل بات وچ پیرس دا تنکا سی۔
میسن نے بڑے تپاک نال کیہا کہ اسیں اسنوں اپنا ای گھر سمجھیئے تے کوئی تکلف نہ کریئے۔ دسن لگا کہ اوہ سویرے تڑکے ای اٹھ کے سبھ توں پہلاں جا کے مچھیاں پھڑھ لیایا اے، اس لئی اج دا بھوجن تلی ہوئی مچھی ای ہووےگا۔ میں اسنوں اسدے اس چھوٹے-جہے سندر بنگلے لئی ودھائی دتی تاں بولیا کہ اوہ شنی-ایت دے علاوہ ہور چھٹیاں وی اتھے ای بتاؤندا اے۔ ہاں، پتنی وی اسدے نال ای ہندی اے، کتے اسیں لوک کجھ ہور نہ سمجھ لئیے۔ میں پتنی ولّ دیکھیا۔ میری وی اس نال خوب کھلھ گئی سی۔ دوویں ہسّ رہیاں سن، گپاں مار رہیاں سن۔ شاید اس سارے سمیں دوران میں ہن پہلی واری میری نال شادی کرن دی گلّ اتے گمبھیرتا نال سوچن لگا سی۔
میسن دی اچھا سی کہ فوراً چل کے سدھے سمندر وچ تیریا جاوے، پر پتنی تے ریمنڈ ہلن لئی تیار ای نہیں سی ہوئے۔ اس لئی اسیں تنے میں، میری تے میسن ای سمندر کول پہنچے۔ جاندیاں ای میری تاں سدھی پانی وچ جا دھسی، پر میں تے میسن کجھ چر رکے۔ میسن ذرا ہکلا کے بولدا سی تے واک نال 'تاں کی کیہا؟' دا تکیہ کلام لاؤندا سی—بھاویں اگلے واک دا پچھلے واک نال کوئی سنبندھ ہووے جاں نہ ہووے۔ میری بارے دسدیاں ہویاں کہن لگا، “کڑی تاں غضب دی سندر، تاں کی کیہا، دلکش اے۔”
پر میں چھیتی ای اسدی اس حرکت ولّ دھیان دینا بند کر دتا تے دھپّ سیکن لگا۔ لگیا، اس نال میری طبیعت کافی ٹھیک ہو گئی اے۔ پیراں ہیٹھلی ریت تپن لگّ پئی سی۔ من ہندا سی کہ جلدی توں جلدی پانی وچ کدّ پواں، پر اک-دو منٹ کھڑھا رہا۔ آخر میسن ای بولیا، “تاں ہن وڑیئے؟” تے کہن دے نال ای پانی ولّ تر پیا۔ میسن چھپّ-چھپّ کردا، پیر-پیر، پانی اندر وڑدا گیا—پھیر ہتھ کو اچے پانی وچ جا کے تیرن لگا۔ اوہ اک-اک ہتھ ماردا السائے بھاوَ نال ودھ رہا سی، اس لئی اسدا ساتھ چھڈّ کے میں میری نوں جا پھڑھیا۔ ٹھنڈھا-ٹھنڈھا پانی من وچ عجیب جہی تازگی بھر رہا سی۔ اسیں نالو-نالو تیردے کافی اگے نکل گئے۔ میرے تے اسدے ہتھاں-پیراں دا اکو تال-لے وچ چلنا، اکو جنے اتساہ نال پل-پل جل-مستیاں دا آنند مانناں سانوں دوواں نوں عجب اتساہ نال بھر رہا سی۔
کھلھے وستھار وچ آ کے دوویں چتّ لیٹ گئے۔ میں اپر آسمان ولّ اکٹکّ دیکھدا رہا تے دھپّ نال اچھل-اچھل آؤندیاں کھارے پانی دیاں لہراں، میریاں گلھاں تے بلھاں نوں چھونہدیاں-چمدیاں رہیاں۔ اسیں دیکھیا، میسن واپس جا کے دھپّ وچ ریت 'تے چارے خانے چتّ پیا اے۔ دوروں اوہ کافی لمی-چوڑی، چنگی-خاصی، وہیل مچھی ورگا دسدا سی۔ میری نے سجھاء دتا کہ 'گھوڑا گڈی' دی تیراکی تیری جاوے۔ اوہ اگے ہوئی تے پچھوں میں اپنیاں باہاں اسدے لکّ دوآلے ول لئیاں۔ ہتھاں دے چھپاکے نال اوہ مینوں اگے کھچن لگی تے پچھے میں لتاں چلا-چلا کے اسدی مدد کرن لگا۔
ہلکے-ہلکے چھپاکیاں دی اینی دیر توں کناں وچ گونجدی اس آواز کرکے، میرا جی اس کھیڈ توں اکّ گیا۔ میں میری نوں چھڈّ دتا تے خود لمیں-لمیں ساہ لیندا تے آرام نال تیردا ہویا پچھے پرط آیا۔ کنارے 'تے آ کے میسن کول ای اک پاسے ریت 'تے گلھ ٹکاء کے ڈھڈّ بھار لیٹ گیا۔ اسنوں دسیا، “بڑا مزہ آیا۔” اس بولیا، “ضرور آیا ہووےگا۔” پچھے-پچھے میری وی پرط آئی۔ میں سر چکّ کے اسنوں آؤندیاں ہویاں دیکھن لگا۔ اسنے وال پچھے کیتے ہوئے سن تے سمندر دا کھارا پانی اسدے سریر اتے بند-بند چمک رہا سی۔ اوہ آ کے این میرے نال لگّ کے لیٹ گئی تاں دوواں دے سریراں تے دھپّ دی گرمی کرکے مینوں اونگھ آ گئی۔
کجھ چر بعد میری نے اپنی کہنی نال میری بانہہ 'تے ہجا-جیہا مار کے کیہا، “میسن تاں بنگلے چلا گیا۔ لگدا اے کھانے دا سماں ہو گیئے۔” بھکھ مینوں وی لگی ہوئی سی، اس لئی جھٹّ اٹھ بیٹھا۔ ادوں ای میری نے کیہا، “اج تاں سویر توں لے کے ہن تیک توں مینوں چمیاں ای نئیں۔” گلّ صحیح سی۔ انج میرے من وچ کئی وار آیا وی سی۔ اوہ بولی، “آ پھیر پانی 'چ چلیئے۔” تے اسیں دوویں پانی وچ وڑ کے ترنگاں اتے کجھ چر لیٹے رہے۔ کجھ ہتھ ہور تیرے جدوں سر توں اتانہ تیک دے پانی وچ آ گئے تاں اوہ دوویں باہاں میرے گل وچ پا کے لپٹ گئی۔ اسدیاں لتاں میریاں لتاں نال گتھمتھّ ہو گئیاں تے میرا تن-من دھڑدھڑی-جہی لے کے رومانچت ہو گیا۔
جس ویلے اسیں واپس پرتے، میسن اپنے بنگلے دیاں پوڑیاں 'تے کھڑھا-کھڑھا اچی-اچی آوازاں مار کے سانوں بلا رہا سی۔ میں آؤندیاں ای بولیا، “میرے ڈھڈّ 'چ تاں بھکھ دے مارے چوہے کدّ رہے نے۔” اس 'تے اوہ ترنت پتنی ولّ بھوں کے بولیا، “مینوں تاں ایہہ آدمی پنسد آئٔے۔” روٹیاں غضب دیاں سی۔ میں خوب ڈٹ کے مچھی اڈائی۔ اخیر وچ بھجیاں بوٹیاں تے آلو دیاں کتلاں آئیاں۔ سارے چپ چاپ کھاندے رہے۔ میسن اک پچھوں اک شراب دے غلاس چاڑھدا رہا۔ میرا غلاس خالی وی نہیں سی ہندا کہ اوہ پھیر بھر دندا سی۔ کافی دا دور چلن تیک میں حلقہ-حلقہ جھومن لگّ پیا سی، اس لئی انہیواہ سگرٹاں پھوکنیاں شروع کر دتیاں۔ پھیر ریمنڈ، میسن تے میں، اسیں تناں نے پروگرام بنایا کہ اگست دا پورا مہینہ اتھے بتایا جاوے تے خرچہ آپو وچ ونڈ لیا جاوے۔
اچانک میری بول پئی، “میں کیہا، تہانوں پتہ اے، کنے وجے نے؟ کلّ ساڈھے گیاراں...۔”
سن کے سانوں ساریاں نوں بڑی حیرانی ہوئی۔ میسن بولیا، “اج دوپہر دا کھانا بڑی جلدی کھا لیا۔ پر خیر، دوپہر دا کھانا تاں اپنے ہتھ دی گلّ ای اے، جدوں اچھا ہوئے کھا لؤ—تھوڑھا پہلوں ہویا کہ تھوڑھا پچھوں۔”
پتہ نہیں کیوں اس گلّ اتے میری نے ہسنا شروع کر دتا۔ شکّ اے اسنے زیادہ چڑھا لئی سی۔
میسن نے پچھیا کہ کی میں اسدے نال کنارے 'تے گھمن جانا پسند کراں گا؟ بولیا، “ایہہ تاں ہمیشہ دوپیہرے دے کھانے پچھوں اک نیند لیندی اے۔ مینوں ایہہ معافق نئیں آؤندا۔ میں کھانے پچھوں تھوڑھا ٹہلدا ضرور آں۔ میں تاں ہمیشہ سمجھدا آں کہ تندرستی لئی ایہہ بڑا چنگا اے۔ پر بھرا، ایہناں نوں وی اپنے من مطابق چلن دا حق اے۔”
میری نے رک کے دھون-پونجھن دے کم وچ سہائتا دی اچھا پرگٹ کیتی۔ شریمتی میسن مسکرا کے بولی، “چنگی گلّ اے۔ پر پہلاں ایہناں مرد لوکاں نوں اتھوں ٹل جان دے۔” سو اسیں تنے اکٹھے باہر نکل آئے۔
دھپّ لگبھگ سدھی پے رہی سی تے پانی دے لشکارے اکھاں وچ چبھ رہے سی۔ اوہناں وچوں چھری-کانٹے دے ٹکراؤن دی ہلکی-جہی چھنکار آ رہی سی۔ چٹاناں وچوں اجیہی بھڑاس نکل رہی سی کہ ساہ لینا اوکھا جاپدا سی۔
پہلاں ریمنڈ تے میسن اجہیاں چیزاں تے لوکا بارے گلاں کردے رہے، جہناں بارے میں انجان سی۔ ہاں، اینا ضرور سمجھ گیا سی کہ دوویں کافی دناں دے اک دوجے نوں جاندے نے۔ دوواں نے کجھ سماں نال-نال وی بتایا اے۔ اسیں لوک جا کے پانی چھونہدے ہوئے کنارے دے نال-نال ترن لگے۔ رہِ-رہِ کے کوئی بھٹکی لہر آ کے ساڈے کرمچ دے بوٹ بھیوں جاندی۔ کھلھی دھپّ میرے ننگے سر 'تے پے رہی سی تے دماغ نشے کارن بوجھل سی۔ اس لئی میں کجھ وی نہیں سی سوچ رہا۔
ادوں ای ریمنڈ نے میسن نوں کجھ کیہا۔ مینوں سپشٹ سنائی نہیں دتا کہ کی کیہا اے۔ ہاں، اسے سمیں میری نگاہ نیلی-نیلی 'ڈنگری' (کوپین ورگا کپڑا) پائی دوواں عرباں اتے پئی۔ اوہ کافی دور کنارے-کنارے ساڈے ولّ ترے آ رہے سی۔ ریمنڈ نوں میں اکھ دا اشارہ کیتا تاں سر ہلاؤندیاں-ہویاں کیہا، “ہاں اوہی نے۔” پر اسیں لوک جویں تر رہے سی اوویں ای تردے رہے۔ میسن حیرانی پرگٹ کرن لگا ایہناں کم بختاں نے ساڈا پتہ کنج لا لیا! میرا خیال اے، ایہناں نے سانوں بسّ چڑھدیاں دیکھ لیا سی، میری دے ہتھ وچ کرمچ دا نہاؤن والا تھیلا وی سی۔ پر میں مونہوں کجھ نہیں کیہا۔
عرباں دی چال بہتی تیز نہیں سی، پر ہن اوہ ساڈے کافی نیڑے آ گئے سن۔ ریمنڈ بولیا، “دیکھو، جے کوئی جھگڑا ٹنٹا ہوئے تاں میسن توں دوجے نوں سنبھال لویں۔ اپنے والے نوں میں سمجھ لوانگا۔ تے میورسول، تسیں مدد لئی تیار رہنا۔ جے کوئی تیجا آئے تاں اس نال نبڑنا۔”
“ٹھیک اے،” میں کیہا۔ میسن نے ہتھ جیباں وچ پا لئے۔
ریت اگّ وانگوں تپ رہی سی۔ مینوں سندھور وانگوں دہکدی ہوئی لگی۔ ساڈے تے عرباں وچکارلا فاصلہ تھوڑھا ای رہِ گیا تاں اوہ دوویں رک گئے۔ میں تے میسن نے چال دھیمی کر دتی۔ ریمنڈ سدھا اپنے والے عرب دے ساہمنے جا پہنچیا۔ اسنے کی کیہا، ایہہ تاں سنائی نہیں دتا، پر دیکھیا، عرب نے اپنا سر کجھ اس طرحاں جھکایا، جویں ریمنڈ دی چھاتی 'تے وار کرن والا ہووے۔ میسن نوں آواز مار کے ریمنڈ چیتے وانگ اس 'تے ٹٹّ پیا۔ ادھر میسن اپنے شکار 'تے جھپٹیا تے پوری طاقت نال دو گھسنّ اجیہے چھنڈے کہ اوہ کٹے رکھ وانگ پانی وچ مودھے منہ جا ڈگیا۔ کجھ چر اوویں ای اہل پیا-پیا اپنے سر دے چارے-پاسے پانی دی ستہِ 'تے بلبلے چھڈدا رہا۔ ادھر ریمنڈ اپنے والے آدمی دے دنادن ماری جا رہا سی۔ اسدے سارے چہرے 'تے خون دیاں دھاریاں وہِ رہیاں سن۔ اسنے کنکھا-جیہا میرے ولّ دیکھ کے کیہا، “ذرا نگاہ رکھیں، بسّ تھوڑھی کو قصر باقی رہِ گئی اے۔”
“اوئِ دیکھیں، دیکھیں،” میں کوکیا، “چاقو! چاقو!”
پر افسوس تیر، کمانوں نکل چکیا سی۔ عرب نے 'پچّ-پچّ' ریمنڈ دی بانہہ تے منہ ونھ دتے۔
میسن بڑھک کے ساہمنے آ گیا۔ دوجا عرب پانی وچوں نکل کے چاقو والے دی اوٹ وچ کھڑھا سی۔ ساڈے وچوں کسے دی ہمت نہیں سی پئی کہ اپنی جگہ توں ہلیئے۔ دوویں عرب ساڈے ولّ چاقو تانی، سانوں اکٹکّ، دیکھدے ہوئے ہولی-ہولی پچھے ہٹن لگے۔ جدوں اینی دور پہنچ گئے کہ خطرہ نہ رہا تاں جھٹکے نال پلٹے تے سر 'تے پیر رکھ کے بھجّ پئے۔ دھپّ سر اتے دھپھے مار رہی سی تے اسیں لوک صلع-پتھر ہوئے کھڑے سی۔ ریمنڈ دی زخمی بانہہ وچوں خون وگ رہا سی۔ اسنے کہنی توں اتوں بانہہ نوں زور نال بھیچ لیا سی۔
میسن نے اک ڈاکٹر بارے دسیا کہ اوہ ہمیشہ ایتوار دی چھٹی اتھے سمندر تٹ 'تے آ کے بتاؤندا اے۔ ریمڈ نے کیہا، “پھیر تاں ٹھیک اے۔ سدھے اوتھے چلدے آں۔” اجے گلّ پوری وی نہیں سی ہوئی کہ منہ والے زخم وچوں خون دے بلبلے فٹّ نکلے۔
ادھر-ادھر اسیں دوواں نے اسنوں موڈھیاں دا سہارا دتا تے بنگلے 'چ لے آئے۔ اتھے آ گئے تاں ریمنڈ کہن لگا کہ زخم اینے بہتے ڈونگھے نہیں تے اوہ خود ای ڈاکٹر کول چلا جاویگا۔ دیکھدے ای دیکھدے میرا چہرہ تاں پھکا پے گیا، تے شریمتی میسن نے رونا شروع کر دتا۔
میسن تے ریمنڈ ڈاکٹر ولّ چلے گئے۔ عورتاں نوں ساری گلّ سمجھاؤن لئی میں بنگلے 'چ ای رہِ گیا، پر اس کم وچ من نہ لگا۔ تھوڑھے چر وچ سارا جوش ٹھنڈھا ہو گیا، اس لئی سمندر ولّ دیکھدا ہویا سگرٹ پھوکن لگا۔
ریمنڈ نوں لے کے میسن ڈیڈھ دے قریب واپس آیا۔ بانہہ 'تے پٹی بنہی سی تیں منہ دے اک پاسے، چپکاؤن والے پلستر دی چیپی لگی سی۔ ڈاکٹر نے دسیا سی کہ فکر والی کوئی گلّ نہیں ایں، پر ریمنڈ دا چہرہ بڑا اتریا ہویا لگدا سی۔ میسن نے اسنوں ہساؤن دی بڑی کوشش کیتی، پر کوئی اثر نہیں ہویا۔
اچانک ریمنڈ بولیا، “میں ذرا سمندر ولّ اک چکر لا آواں۔” میں پچھیا کہ اسدا ارادہ کس پاسے جان دا اے، تاں “تازی ہوا کھا آواں” ورگی کوئی گلّ اسنے منہ ای منہ وچ کہی سی۔ میں تے میسن نے وی نال جان لئی کیہا تاں اوہ آپے 'چوں باہر ہو گیا، بولیا، “تسیں لوک اپنا کم کرو۔” میسن کہن لگا کہ ریمنڈ دی جو حالت اے، اس وچ زیادہ ضد کرنا ٹھیک نہیں۔ خیر، جدوں اوہ نکل گیا تاں میں پچھے ہو لیا۔
باہر تاں جویں بھٹھّ تپ رہا سی۔ ریت تے پانی اتے دھپّ نے جویں اگّ دیاں لاپریاں لپٹاں دا چندوآ وچھاء دتا ہووے۔ اسیں کافی دیر تردے رہے۔ لگیا، ریمنڈ کسے متھے نشانے ولّ جا رہا اے۔ گھٹوگھٹّ اسنوں پتہ ضرور اے کہ جا کتھے رہا اے—پر ہو سکدا اے مینوں انج ای بھرم ہو گیا ہووے۔
تٹ جتھے سماپت ہندا اے، اتھے پانی دی اک پتلی-جہی دھار اے۔ ایہہ دھار وڈی چٹان دے پچھوں نکل کے ریت وچ نالی-جہی بناؤندی سمندر وچ جا ملی اے۔ اتھے دیکھیا، اپنے اوہی دوویں عرب، نیلیاں-نیلیاں کنتھیاں پائی ریت تے لیٹے ہوئے نے۔ اس سمیں تاں اینے سیل لگدے نے جویں اوہناں دے من وچ کوئی ہنشا-دویت ہووے ای نہ۔ سانوں اپنے ولّ آؤندے دیکھ کے وی ہلے، ڈولے نہیں۔ جسنے ریمنڈ نوں زخمی کیتا سی، اوہ بناں مونہوں کجھ بولے اس ولّ اکٹکّ دیکھ رہا سی۔ دوجا چھوٹی-جہی بنسری 'تے سرگم دے تنّ سر وجا رہا سی۔ ساڈے ولّ کنکھا-جیہا جھاکدا ہویا، اوہ وار-وار ایہی سر وجاؤندا رہا۔
کجھ چر کوئی وی نہ ہلیا۔ اوہناں تناں سراں تے جھرنے دی کلھ-کلھ نوں چھڈّ کے چارے-پاسے دھپّ تے چپّ دا راج سی۔ ہن ریمنڈ دا ہتھ پستول دے کھولھ 'تے آ گیا۔ پر دوویں عرب ہن وی اڈول رہے۔ دیکھیا، بنسری والے عرب دے پیراں دے دوویں انگوٹھے سمکون بناؤندے باہر ولّ نکلے ہوئے نے۔
اکھاں اپنے شکار توں ہٹائے بناں ای ریمنڈ نے مینوں پچھیا، “کہیں تاں بھنّ دیاں اسنوں؟”
میرا دماغ بجلی دی تیزی نال کم کرن لگا—جے اس نوں منع کردا ہاں تاں من دی اس حالت وچ ضرور ایہہ بھڑک کے پستول چلا بیٹھیگا۔ اس لئی اس سمیں یکدم جو سجھیا اوہی بولیا، “اجے تیک تاں اس نے تینوں کچھ نئیں کیہا۔ انج بناں للکارے کسے 'تے گولی چلاؤنی شان دے خلاف والی گلّ اے۔”
پھیر یکدم چپّ واپر گئی۔ ہاں، اوہ جھرنے دی کلھ-کلھ تے تپی ہوا وچ تانا-بانا بندی بنسری دی دھن ضرور گونج رہی سی۔
آخر ریمنڈ بولیا، “اچھا جے تیرا ایہی خیال اے تاں اجے اس نوں اک ادھی گالھ-شالھ کڈھ دیناں آں۔ اگوں اس نے زبان وی ہلائی تاں بس میں گولی...”
“ٹھیک۔” میں کیہا، “پر جد تیک اوہ خود اپنا چاقو نہ کڈھے تینوں گولی چلاؤن دی کوئی لوڑ نئیں۔”
ریمنڈ نوں اچوی-جہی لگی ہوئی سی۔ بنسری والا عرب بنسری وجاؤندا رہا۔ پر دوواں دی نظر ساڈی ہریک حرکت اتے سی۔
“اچھا سن،” میں ریمنڈ نوں کیہا، “ایہہ پستول تاں پھڑا مینوں، تے توں جا کے اس سجے پاسے والے نوں سنبھال۔ دوجے نے ذرا وی شیطانی کیتی جاں چاقو-شاکو کڈھیا تاں میں سمجھ لوانگا۔”
ریمنڈ نے روالور مینوں پھڑایا تاں اک واری دھپّ دا لشکارا اس اتے پے کے اچھلیا۔ پر اجے تیک ہلیا اپنی جگہ توں کوئی وی نہیں سی۔ لگدا سی جویں ہر شے نے سانوں چارے پاسیوں نپّ کے اس طرحاں بھیچیا ہویا اے کہ انگلی وی نہیں ہلائی جا رہی۔ بناں اکھاں جھپکائے اسیں لوک بس اک دوجے نوں دیکھی جا رہے سی۔ اس اک چھن وچ انج لگیا جویں اس چھوٹی-جہی ریت دی پٹی اتے، دھپّ تے پانی دے وچکار، بنسری تے جھرنے دی کل-کل دی دوہری چپّ وچ پھس کے سنسار دی ساری گتی رک گئی اے...ساری دنیاں ستھل ہو گئی اے—تے ادوں ای من وچ آیا کہ گولی چلاؤ جاں نہ چلاؤ، نتیجہ تاں دوواں دا مڈھوں اکو ای اے—قطعی کوئی فرق نہیں پیندا۔
دوویں کرلیاں وانگ چٹان دی اوٹ وچ سرک کے نوں دو گیاراں ہو گئے سن۔ ہار کے میں تے ریمنڈ مڑے تے واپس تر پئے۔ ہن اوہ کافی خوش دسدا سی تے ایہہ دسّ رہا سی کہ بسّ کہڑی پھڑنی پویگی۔
بنگلے پہنچے تاں کھٹ-کھٹ کردا ریمنڈ کاٹھ دیاں پوڑیاں چڑھ کے اتے چلا گیا۔ میں ہیٹھاں ای کھڑھا رہا۔ دھپّ سر 'تے ہتھوڑے وانگ ٹھک-ٹھک کر رہی سی۔ ہمت نہیں سی پے رہی کہ اوہ پوڑیاں چڑھاں تے اتے جا کے پھیر عورتاں نال ہاہا-ہیہی کراں۔ پر گرمی اینی بھینکر سی کہ آسمان 'چوں ورھدی ہوئی اکھاں بھنن والی اگّ وچ اتھے کھڑے رہنا وی محال ہو گیا سی۔ اک جگہ کھڑھا رہاں جاں تردا رہاں، کوئی فرق نہیں سی—گرمی تے دھپّ تاں گھٹّ ہون توں رہی۔ سو کجھ چر بعد میں واپس سمندر ولّ ای آ گیا تے انج ای ٹہلن لگا۔
جتھوں تیک نگاہ جاندی سی، اتھے لال-لال بھبھوکے فیلے ہوئے سی۔ بھریاں-بھریاں جہیاں لہراں دمتوڑدیاں ہٹکورے لیندیاں بھکھدی ریت 'تے سر پٹک رہیاں سی۔ تٹ دے سرے 'تے ڈھوکاں تے چٹاناں ولّ تردیاں ہویاں مینوں انج لگیا جویں دھپّ دے مارے میریاں دوویں پڑپڑیاں سجّ گئیاں نے۔ جویں مینوں روکن دی ضد وچ دھپّ میرے سر 'تے چڑھی بیٹھی اے تے کھوپڑی نوں بھیچی جا رہی اے—تے اوہ وگ رہے لپٹاں دے ورولے، بمب وانگ متھے نوں بھنّ کے رکھ دنگے۔ میں دند بھیچ لئے۔ پتلون دیاں دوواں جیباں وچ مٹھیاں کسیاں گئیاں—تے سریر دا لوں-لوں اس دھپّ، تے دھپّ دے پربھاو نال میرے اندر بھردے جا رہے انھے جھلّ نال مورچہ لاؤن لئی تن کے کھڑھا ہو گیا۔ جدوں وی ریت وچ کسے کچّ دے ٹکڑے جاں سپی 'تے پے کے دھپّ دی تیز لشکور اتانہ ولّ اہلدی، میرے جباڑھے زور نال کسے جاندے۔ میں انج ہار نہیں منانگا۔ ایہہ دھپّ میرا کجھ نہیں وگاڑ سکدی۔...تے میں سرڑ نال تردا رہا۔
سمندر تٹ دے نال-نال کافی اگے جا کے چٹان دا کالا-کالا کبڑ-جیہا دکھائی دے رہا سی۔ اسدے چہوں-پاسیں لشکوراں ماردی دھپّ دی سپھیدی تے لوناں ورگی گھاہ نے گھیرا گھتیا ہویا سی، پر میرے من وچ تاں اسدے پچھے وہندے سوچھ-شیتل جھرنے دا سپنا جھلملا رہا سی تے وہندے پانی دی کل-کل سنن لئی من چھٹپٹا رہا سی۔ اجیہی جگہ پہنچن دی اچوی-جہی لگی ہوئی سی تاکِ ایہناں لشکوراں، روندیاں-دھوندیاں عورتاں دے چہریاں، دنیاں بھر دی جد وجہد تے پھکراں-سنسیاں توں چھٹکارا پا سکاں۔ ایہناں سبھناں نوں چونڈ کے پرھے سٹّ سکاں۔ من للک رہا سی جویں وی ہووے چٹاٹ دے پار والی اس چھتناری چھاں تے دبھ-شکتی نوں باہاں پسار کے گل لا لواں...
پر اتھے پہنچ کے دیکھیا کہ اوہ ریمنڈ والا عرب واپس پرط آیا اے۔ اس واری اکلا ای سی۔ سر ہیٹھ دوویں ہتھ رکھی چتّ لیٹیا ہویا سی۔ چہرے 'تے چٹان دی چھاں سی، باقی سریر 'تے دھپّ پے رہی سی۔ اسدے ہیٹھلی کنتھی 'چوں بھاپھ جہی نکلدی دکھائی دے رہی سی۔ اک واری تاں میں تربھک گیا۔ میرا خیال سی کہ معاملہ رفادفا ہو گیا اے۔ اس لئی ادھر آؤندیاں ہویاں ایہہ گلّ تاں رتی بھر وی چت-چیتے نہیں سی۔
مینوں دیکھدے ای عرب ذرا جنا اٹھیا۔ جویں ای اسدا ہتھ جیب ولّ ودھیا، میریاں انگلاں وی اپنی جیب وچ پئے ریمنڈ دے پستول اتے آپ-مہارے کسیاں گئیاں۔ عرب بناں جیب وچوں ہتھ کڈھے پھیر لیٹ گیا۔ میرے تے اسدے وچکارلی دوری دس کو گز تاں ہوویگی ای، شاید اسے لئی اوہ مینوں دھپّ دی دھند وچ تھر-تھر کمبدے پرچھاویں وانگوں دس رہا سی۔ پھیر وی رہِ-رہِ کے اسدیاں ادھ-کھلیاں پلکاں دے ہیٹھ اکھاں دیاں پتلیاں لشک پیندیاں سی۔ لہراں دے چھپاکے ہن دوپہر نالوں کافی گھٹّ تے کمزور لگدے سن۔ پر دھپّ جیوں دی تیوں سی تے ریت دے لمیں پاسار توں لے کے اس چٹان تیک بڑی بے رحمی نال دھرتی وچ کھبھی ہوئی جاپدی سی۔ لگدا سی، جویں پچھلے دو گھنٹیاں دا سورج، اپنی جگہ توں ٹس توں مس نہیں ہویا تے پگھلے ہوئے لوہے دے سمندر وچ جا کے اٹک گیا اے۔ بہت دور، دسحدے کول، اک جہاز آ رہا سی۔ عرب اتے نگاہاں ٹکیاں ہون دے باو جود وی میں سرکدے ہوئے جہاز تے اسدے کالے دھبے نوں کنکھی اکھ نال دیکھ رہا سی۔
اچانک من وچ آیا، کیوں نہ جھٹّ پلٹ کے اتھوں چلا جاواں، اس سارے جھنجٹ نوں دماغ وچوں کڈھ دیاں—قصہ ای ختم ہو جاوے۔ پر گرمی نال کربل-کربل کردا ہویا سارا سمندر تٹ مینوں پچھلے پاسیوں دھریکی جا رہا سی۔ میں جھرنے دی دشا ولّ کجھ کرماں ہور اگے ودھیا۔ عرب اجے وی نہیں سی ہلیا۔ ساڈے وچکار اجے وی کجھ فاصلہ سی۔ شاید چہرے 'تے پیندی چھاں کرکے مینوں انج لگیا جویں اوہ مینوں دیکھ کے منہ بنا-بنا ہسّ رہا اے۔
میں رکیا۔ تپش نال گلھاں جھلسن لگیاں، متھے 'تے پسینے دیاں بوندا موٹیاں ہو گئیاں—ہو-بہو اوہو-جہی تپش جہڑی ماں دے انتم-سنسکار سمیں محسوس ہو رہی سی۔ دماغ وچ اوہی بے چینی تے اکیواں بھر گیا سی تے لگدا سی متھے نوں پاڑ کے ساریاں دیاں ساریاں نساں باہر نکل آؤنگیاں۔ جدوں اس سبھ نوں سہِ سکنا بوتے 'چوں باہر ہو گیا تاں اک قدم ہور اگے ودھیا۔ میں چنگی طرحاں جاندا سی کہ ایہہ سراسر بے وقوفی اے—اک ادھا گز ودھ کے اس دھپّ توں بچیا نہیں سی جا سکدا۔ پر قدم ودھ چکیا سی۔ تے میرا اک قدم ودھنا سی کہ عرب نے پھرتی نال دھپّ نوں چیردا چاقو کھولھ کے میری چھاتی 'تے تان لیا۔
اسپات دے چمکدے پھل وچوں بجلی دی اک لہر-جہی چمکی تے اسدے نال ای مینوں انج لگیا جویں کسے نے میرے متھے وچ برچھا کھوبھ دتا ہووے۔ این اسے سمیں بھروٹیاں 'تے اٹکیا سارا پسینہ، کوہرے دے گنگنے پردے وانگ پلکاں 'تے ڈھلک ایا۔ اتھرو تے پسینے دے پردے نے مینوں انھاں کر دتا۔ مینوں ہوش سی تاں صرف اینا کہ بھاں-بھاں کردی دھپّ میری کھوپڑی 'تے ورھ رہی سی۔ دوجا ہوش بس ایہہ سی کہ چاقو 'چوں لشکی روشنی دی تیز دھار میریاں پلکاں نوں چیردی، نکیلے ورمے وانگ، پتلیاں وچ سوراخ کر رہی اے۔
پھیر سبھ کجھ میریاں اکھاں ساہمنے بھمیری وانگ گھمن لگّ پیا۔ سمندر ولوں اگّ دیاں لپٹاں دا اک جھونکا آیا تے سارا آسمان اس سرے توں اس سرے تیک کڑکڑا کے دو دو ٹکڑے ہو گیا تے اس دراڑ وچوں اگّ دیاں لاٹاں دا اک انبار گھرگھرا کے فٹّ نکلیا۔ سریر دی اک-اک رگ فولادی کمانیں وانگ تن گئی تے روالور 'تے جکڑ ودھ گئی۔ گھوڑا نپیا تاں روالور دے ہتھے دے کولے-کولے تھلے نے میری ہتھیلی نال ٹکر ماری—“ٹھاہ!” تے تد کوڑے دی 'سٹاک' وانگ دیکھدے-دیکھدے ای سبھ کجھ واپر گیا۔ پسینے تے دھپّ دے جہڑے پردے نے مینوں جکڑیا ہویا سی، میں اسنوں جھٹّ پاڑ سٹیا۔ جاندا سی کہ میرا دماغ چکرا رہا اے تے میں اپنے-آپے وچ نہیں ہاں۔ میں اپنی حرکت نال سمندر تٹ دی ویاپک شانتی نوں چور-چور کر دتا اے—اس شانتی تے سکھ نوں جس اتے میں اج سارا دن خوش سی...“ٹھاہ! ٹھاہ!” اس بے جان تے بے حرکت سریر اتے میں چار گولیاں ہور چلائیاں، پر کوئی اثر نہ دکھائی دتا۔ اوہ جویں دا تویں پیا رہا۔ ہاں؟ اک دے بعد اک ہر گولی دا دھماکہ میرے ستیاناش دے دروازے 'تے بھینکر کنّ-پاڑو دستک وانگوں دستک دندا رہا...۔

(‘L'etranger (The Stranger)’ دے راجیندر یادو ہراں دے ہندی انوواد 'اجنبی' دا پنجابی التھا-مہیندر بیدی، جیتو)