بلدے چراغ اجمیر سدھو
میں کل سارا دن پٹیالہ شہر دیاں محراباں نال گلاں کردا رہا۔ اج دل نال گلاں کر رہا ہاں۔ اپنی محبت دا حساب کتاب کر رہا ہاں۔ تن-پتن وی لبھّ رہاں ہاں۔ جھور وی رہا ہاں۔ جیون دا حلّ وی لبھّ رہا ہاں۔
‘‘ہاں، بئی بلیا۔ کر کار سٹارٹ۔’’ میں گرجیت سنگھ نوں بنگا جان لئی تور لیا ہے۔
کار نے پٹیالے نوں الوداع کیہا ہے تے سرہند ولّ چالے پا لئے ہن۔ آہ چڑھدا پنجاب وی میرا اپنا ہے۔ میں ‘آوامی تھئیٹر گروپ لاہور’ دا کلاکار ہاں۔
‘‘تسیں سلیم کاشدی صاحب نال کویں جڑ گئے؟’’ گرجیت سنگھ ‘عوامی تھئیٹر گروپ’ دے ڈائریکٹر نال جڑن دے سببّ بارے پچھن لگّ پیا ہے۔
سلیم میرے پوتے دا دوست ہے۔ اس نوں بزرگ سکھ پاتر دے ابھنی لئی کلاکار دی ضرورت سی۔ اوہنے مینوں چن لیا۔ دراصل جدوں سانوں لیہندے پنجاب ہی رہنا پے گیا، میں سکھاں وانگ داہڑی-مچھّ رکھ لئے۔ سر ’تے پگّ بنھن لگّ پیا سی۔ کڑتا پجامہ پہندا ہاں۔ کوئی پنج سال پہلاں دی گلّ ہونی اے۔ ادوں اتھے آؤن دا خیال وی نہیں سی کیتا۔ بسّ ایویں سلیم کاشدی نوں ہاں کر دتی۔ مینوں لگا سی جویں نرملا دے نیڑے ہون لگا ہاں۔ مینوں بندہ سنگھ بہادر دی فوج دے بڈھے جرنیل دا رول مل گیا سی۔ ناٹک دے اٹھاراں شوٕ کر چکے ہاں۔
اٹھارواں شوٕ کل یونیورسٹی کیتا سی۔ اسیں جس دن پٹیالہ آئے۔ ساڈے وچوں کجھ نے وی. سی. صاحب نوں اپنی جنم بھونے دکھاؤن لئی کیہا سی۔ اجھ میں پچھلے سال ایہہ شوٕ امرتسر وی کر گیا ہاں۔ ادوں میرے کول ضلع نواں شہر دا ویزا نہیں سی۔ اس وار لے کے آیا ہاں۔ کل وی. سی. صاحب نے ساڈے پنڈ دکھاؤن دا پربندھ کر دتا سی۔ پنجابی ڈپارٹمینٹ والیاں نے اپنا رسرچ سکالر گرجیت سنگھ میرے نال تور دتا۔ اجھ ایہہ ہے بڑا سیانا۔ پچھ رہا-
‘‘خان صاحب، اج کل دوناں دیشاں دی دوستی دے ناں ’تے سیاست نئیں ہو رہی؟’’
سبھ توں پہلاں میں ایہنوں خان صاحب کہن توں روکیا ہے۔ رہی گلّ سیاست دی۔ ودیشی حاکم پہلاں ہتھیار ویچن لئی دوناں ملکاں نوں لڑاؤدے سن۔ ہن تزارت کرن ڈہِ پئے۔ اپنا مال ویچدے نے۔ ساڈے ملکاں دے قدرتی سادھناں نوں ہتھیاؤدے ہن۔ ایہہ وچار کسی ناٹک سکرپٹ دے نہیں۔ میرے اندروں چیس اٹھی ہے۔ ستونجا سال پہلاں وی اٹھی سی۔ ایہہ دو ہزار چار دا ورھا ہے۔ اجاڑے ویلے میں انی سال دا ہونا۔ تے اوہ اٹھاراں سال دی۔
میں سرہند وچلی مسجد کول کار کھڑی کروائی ہے۔ سجدہ کیتا اے۔ تے تر پئے ہاں۔
‘‘باپو جی، تسیں مڈھ توں ای بنگا وسدے سی؟’’
پتہ ای نہیں کنیاں پیڑھیاں توں ساڈے والدین اتھے مقیم سن۔ بنگا اج وی میرے چیتیاں وچ وسیا ہویا اے۔...تے انشا اﷲ جد تکّ ساہ چلدے نے، وسدا رہے گا۔ میرا اپنا دوآبا۔ میں اوہنوں کدے بھلنا وی نہیں۔ بھلنا تاں اک پاسے بندہ کدے اپنی جنم بھونے نالوں ٹٹدا نہیں۔ ساگر پٹی وچ ساڈا محلہ ہندا سی۔ اس محلے دی خاصیت سی کہ اتھے ہور دھرماں تے جاتاں دے لوک وی وسدے سن۔ زیادہ تر وپاری سن۔ چھوٹے وپاری۔
میرے ابا صابن ویچن دا کسب کردے سی۔ ترازو مارکا صابن۔ بڑے سوہنے وسدے سن۔ بس اجاڑ دتے گئے۔ ساتھوں ساڈا ملک کھوہ لیا۔ ہن جہڑے سیاستدان دوستی دیاں...امن دیاں گلاں کر رہے ہن۔ ایہناں دے وڈاروآں نے سانوں پاکستانی بنا دتا۔
کرالی ٹپّ آئے ہاں۔ چنڈی گڑھ-جالندھر روڈ ’تے پے گئے ہاں۔ اک کار نے سانوں اوور ٹیک کیتا ہے۔ گرجیت موڈ بدلن لئی کہہ رہا-کارا وچ پریمی جوڑا بیٹھا۔ اوہ اک دوجے نال چھیڑخانی کر رہے ہن۔ گرجیت نے کار اوہناں دے پچھے لا لئی ہے۔ لگدا ایہہ کملا لطفَ لین لگّ پیا۔ اوہناں کار تیز کر لئی ہے۔ گرجیت مسکرا پیا ہے۔
‘‘باپو جی، تسیں وی ادیں چوہل موہل کردے ہندے سی؟’’ ایہہ پچھلے چار دناں توں میرے نال اے۔ میرے کئی بھیت جان گیا اے۔
میرے دو بھائی تے اک بھین سی۔ میں سبھ توں چھوٹا سی۔ میرے ابا عبدل رشید دوکان ’تے بیٹھدے۔ امی گھر دے کم وچ رجھے رہندے۔ باقی بھین بھرا نوں تاں پڑھن دا موقع نہیں ملیا۔ میں پنج جماعتاں تکّ تعلیم یافتہ ہو گیا سی۔ نرملا میتوں اک جماعت پچھے سی۔ اوہ توں چھوٹے منوہر تے اندر چھوٹیاں جماعتاں وچ پڑھدے سن۔ نرملا غضب دی سنکھی سی۔ سندر وی تے چست وی۔...سلیقے والی۔ ہندو براہمناں دا ایہہ گھر ساڈے گھر دے بالکل ساہمنے سی۔ درمیان اک گلی سی۔ نرملا دے باؤ جی شو ناتھ محکمہ-اے-ریلوے وچ ملازمت کردے سن۔ جھائی چاند رانی میری امی وانگ گھر دے کماں وچ کھپی رہندی۔
نواں شہر دیاں کچہریاں والا چنڈی گڑھ چونک آ گیا۔ اتھے ساڈے محلے دے ہندو تے مسلمان طریقاں بھگتن آؤدے ہندے سن۔ ساڈے گھراں توں تھوڑھی دور مسجد سی۔ ایہہ چھوٹی اٹّ دی بنی ہوئی سی۔ ساڈے بھائیچارے والے ایہدے وچ وادھا کرن لگے سن۔ ہندواں نے اساری روک دتی سی۔ پھر ایہہ جھگڑا کچہریاں تکّ جا پجا سی۔ میرے ابو تے نرملا دے باؤ اس جھگڑے توں دور رہے سن۔ اجھ اوہناں دے آپسی تئلکات بہتے اچھے نہیں سن۔ صرف بول چال ہی سی۔ اوہ ساڈے گھر دا انّ پانی وی منہ نہیں سی لاؤدے۔ ہو سکدے ایہہ بھیدبھاو ہووے جاں مذہباں دی نفرت ہووے۔ ادوں ہوا وی الٹ وگ رہی سی۔ پر ساڈے نیانیاں وچکار کوئی لڑائی جھگڑا نہیں سی۔
نرملا، اوہدے دونوں بھائی، میں اتے گلی دے ہور بچے سکولوں آ کے اکٹھے ہو جاندے۔ ساڈے نال ہی شیخاں دا چونک سی۔ اتھے شام تکّ کھیڈدے رہندے۔ کدے گلی ڈنڈا، کدے لکنمیٹی، کدے پٹھو کیم تے کدے سٹاپو جہیاں کھیڈاں وچ مشغول رہندے۔ ہنیرا ہو جانا پر اسیں کھیڈنوں نہ ہٹدے۔ ماواں گھیر-گھیر گھراں نوں لجاندیاں۔
‘‘وے پتر، نماز دا وقت ہو گیا۔’’ میری اماں دی آواز آؤدی۔
اسیں کتے لبھدے ساں؟ ہتھ نہ آؤدے۔ جدوں تھوڑھے وڈے ہوئے۔ کڑیاں-منڈے اڈّ-اڈّ کھیڈن لا دتے۔ بڑا دکھ لگا۔ میری تے نرملا دی بندی بڑی سی۔ کڈے کو وڈے ہو گئے سی؟ پرائمری پاس کیتی سی۔ ایویں جدا کر دتے۔ ایہہ پنگا نرملا دی جھائی نے پایا سی۔ ادوں ساڈی عمر دے پنڈاں دے کڑیاں منڈے ننگے ترے پھردے سن۔ مسنداں دے محلے والا موہنا وی کچھہرا نہیں سی پاؤدا ہندا۔ ساڈے توں بہت چھوٹا سی۔ شاید منوہر دی عمر دا سی۔
‘‘اوئے بلیا، روکی او ذرا کو گڈی...۔ اپنے بھگت سنہہ نوں مل لواں۔’’
کھٹکڑ کلاں کولوں لنگھ ہو چلیا سی۔ ایہہ تاں بھگت سنگھ نے جویں آپ آواز ماری ہووے۔ ‘تسیں بڑی چھیتی بھلّ چلے او۔ مینوں تاں تسیں دوویں اکو ای سی۔’ جویں ساڈا شہید مینوں الانبھا دے رہا ہووے۔... ‘نہیں...نہیں۔’ بسّ انا ہی میرے مونہوں نکلیا ہے۔...بتّ نوں سلام کیتا ہے۔ کناں وچ انقلاب زندہ باد دیاں آوازاں گونجن لگّ پئیاں ہن۔ ایہناں آوازاں وچ ای مار وڈھّ دیاں چیکھاں وی رل گئیاں ہن۔ ... آہ چیخ جویں اماں نے ماری ہووے۔ نہیں آفساں دی سی۔ میں بھریاں اکھاں نال گڈی وچ بیٹھ گیا ہاں۔
میں پٹیالے دے اوہناں ادیباں دا دھنواد کردا، جنہاں مینوں بنگا پجدا کرن لئی ہمبھلا ماریا۔ اسیں شہر وچ داخل ہو گئے ہاں۔ ایہہ تاں میرا اپنا شہر ای نہیں پچھان ہو رہا۔ وڈیاں وڈیاں عمارتاں تعمیر ہو گئیاں ہن۔ اینیاں سوہنیاں تے اینیاں وڈیاں دوکاناں! ساڈے ویلے تاں چالی-پنجاہ دوکاناں ہندیاں سن۔
‘‘جواناں، آہ تھانے کولوں سجے موڑ لئیں۔ ایہہ آ ساڈا ساگر پٹی والا روڈ۔...ہاں، ہن گڈی سائیڈ ’تے لا لے۔’’ میں گرجیت توں گڈی پارک کروا کے اپنے محلے ولّ تر پیا ہاں۔
رات جدوں میں اتھے آؤن دی تیاری کر رہا سی۔ میرے چیتیاں دی پٹاری وچ کجھ نہ بچے رہِ گئے ہن۔ جہڑے رولیاں والے سال توں پہلاں ساڈے لاگے رہندے سن۔ اوہ ناں میں کاغذ ’تے اتار لئے سن۔ ہن میں اوہ کاغذ دا ٹکڑا گرجیت نوں پھڑایا ہے۔ اوہ ساہمنے والی ٹی سٹال دے اندر جا وڑیا ہے۔ گرجیت نے دوکاندار نوں میرے بارے دسیا ہے۔
‘‘خان صاحب، اندر آ جاؤ۔... پہلاں لسی پیو۔’’ دوکاندار نے آواز دتی ہے۔
اوہ ناواں والی پرچی وی پڑھی جا رہا ہے۔ پرانیاں گلاں وی پچھی جا رہا ہے۔ جنے ناں لکھے ہوئے ہن۔ اوہ کجھ نوں جاندا نہیں۔ کجھ فوت ہو گئے نے تے کجھ پردیش جاں وسے نے۔
‘‘ایہہ اپنے سردار موہن سنگھ ہیگے نے۔ ہیمے والے پاسے زمین ایہناں دی آ۔ تسیں چلو گھر نوں۔ میں موٹر توں لبھّ کے لیاؤنا۔’’ لسی پلا کے دوکاندار موہنے ولّ چلا گیا ہے۔
اسیں وی تر پئے ہاں۔ محلے دا تاں نقشہ بدلیا ہویا۔ صرف آہ گلی پچھانی جا رہی ہے۔ جاں آہ کھنڈر ہوئے مکان پرانے ہن۔
‘‘باپو جی، آہ کھوہ تہاڈی پریم کہانی والا نہیں اے؟’’
کمال اے گرجیت دے۔ میں تے کولوں لنگھ چلیا سی۔ اک تے کھوہ بند کیتا ہویا۔ آلے دوآلے توں ڈھکیا وی ہویا۔ اسیں اتھے ہی وضو کرن آؤدے ساں۔ چبچیاں ’چ چھالاں مار-مار نہاؤدے۔ جدوں چھوٹے سی، آفساں پانی دے ڈول بھر-بھر ساڈے ’تے سٹدی۔ پھر وڈے ہوئے تاں آپ نہاؤن لگّ پئے۔
نرملا ادوں چوداں سال دی سی۔ کھوہ ’چوں پانی بھرن آؤدی۔ ڈولی چھوٹی سی۔ کھچّ لیندی۔ اک دن اوہدا ڈول نال واہ پے گیا۔ ڈول بھارا سی۔ اوہنے کھوہ ’چ ڈول ورھایا۔ اہتوں کھچّ نہ ہووے۔ میں مدد کراؤن لگا۔ دوویں زور نال لجّ کھچن لگّ پئے۔ میرا ہتھ اوہدے ہتھ اتے رکھیا گیا۔ ایویں اچانک ہی۔ ہتھ نال ہتھ چھوہن دی دیر سی، کرنٹ ورگا جھٹکا لگیا۔ لجّ ہتھوں چھٹّ گئی۔ ڈول لجّ سمیت کھوہ وچ جا ڈگیا۔ اسیں وی پچھانہ ولّ نوں ڈگّ پئے ساں۔ اک دوجے دا ہتھ پھڑیا ہویا سی۔ اکھاں ’چ اکھاں پا کے اک دوجے ولّ تکّ رہے ساں۔
‘‘نرملا....۔’’ جھائی دی آواز کڑکی سی۔
‘‘ہائے، رام! مرجاں!’’ نرملا نے گھر نوں دبیڑ وٹّ لئی سی۔
اسیں اک دوجے دے پیار ’چ کھو گئے سی۔ مینوں اہتوں سواء دوجا ہور کوئی دسدا نہیں سی۔ جداں اسیں اک دوجے لئی بنے ہوئیے۔ جیو-جیو اسیں وڈے ہو رہے سی۔ ساڈے درمیان کھچّ ودھدی گئی۔ اوہ کوٹھے چڑھدی۔ میں اپنے کوٹھے چڑھ جاندا۔ اک دوجے نوں دیکھے بناں دن نہ لنگھدا۔
اس توں پہلاں کہ گرجیت مینوں چونک بارے سوال کرے۔ میں گھر جان دی بجائے سجے ہتھ مڑ گیا ہاں۔ آہ نال تاں مصطفیٰ چونک ہیگا۔ ...میں ایہنوں چونک وچ لے آیا ہاں۔ ادوں روضیاں دے دن سن۔ میں وی رکھیا سی۔ نیانا سی۔ بھکھ برداشت نہ ہووے۔ نرملا اتھے چونک وچ مل پئی۔ مینوں دیکھ کے ہسی جاوے۔ مینوں اہتے کھجھّ چڑھ گئی۔ اوہ ہسدی-ہسدی اپنے گھر چلے گئی سی۔ میں وی گھر جا کے منجی ’تے ڈھیہہ پیا۔ تھوڑیھ چر بعد اوہدا پیغام آ گیا۔ میں پڑھکے گھروں باہر نکل گیا۔ نھیرا ہو گیا سی۔
آہ اوہ کھونجا سی، جتھے اوہ کھڑی سی۔ میں اسے کندھ کول آ کھڑھا ہویا ہاں۔ اوہنے کالی چنی دی بکل ماری ہوئی سی۔ اک لڑ کھولھ کے روٹی میرے مہرے کر دتی سی۔ میری ہیر سلیٹی روٹی دی پونی بنا کے میرے منہ وچ پاؤن لگّ پئی سی۔ میں اوہدیاں اکھاں دے ساگر ’چ ڈبیا ساری روٹی کھا گیا سی۔
اسیں اپنے گھر پجّ گئے ہاں۔ واہ! اتھے تاں میلہ لگا ہویا۔ پٹیالے والے ادیباں نے بنگا دے ادیباں نوں فون کر دتا سی۔ میرے گل پھلاں دے ہار پائے جا رہے ہن۔ سبھا دے پردھان بیسلا صاحب تے سکتر ہیؤں صاحب ولوں مینوں پرخلوس خوش آمدید کیہا گیا ہے۔ ٹھنڈے دیاں بوتلاں کھل گئیاں ہن۔ مٹھائی آ گئی ہے۔ پلیٹاں وچ پکوڑے سجّ گئے ہن۔ کپاں وچوں چاہ لپٹاں مار رہی ہے۔
ہر کوئی کلاوے بھر رہا ہے۔ پرانیاں یاداں سانجھیاں کر رہے ہن۔ ایہناں وچوں کوئی وی میرا واقف نہیں ہے۔ پر گلاں انجھ کر رہے ہن۔ جویں صدیاں توں جاندے ہون۔ مینوں پیار نال نکو نکّ بھر دتا ہے۔ ایہہ اوہی لوک نے؟ مینوں کوئی فرق نہیں دس رہا۔ میری دوآبی بولی بولدے نے۔ جے کوئی بدلاء دسدے ہن۔ اوہ مکان اساری دا ہے۔ میرے اپنے گھر دا نقشہ بدلیا پیا۔ نویں مالک وسے ہوئے ہن۔ ایہناں دے چاء وچ دھرتی نال پیر نہیں لگّ رہے۔ نٹھّ-نٹھّ کے کھان پین دا سامان ورتا رہے ہن۔ ہن مکان بارے دسّ رہے ہن۔
‘‘باقی تاں سارا کجھ اسیں بنایا۔ پچھلے دو کمرے تہاڈے والے ہن۔ خاصکر اوہناں دیاں کندھاں دروازے۔ روشن دان بہت مضبوط سن سیکھاں والے۔ پر بچیاں نے پٹا کے آدھونک لوا دتے، چار-پنج سال پہلاں۔...آؤ دیکھیئے۔’’
اسیں اندر آئے ہاں۔ میں دروازیاں نوں ٹوہیا ہے۔ کندھاں ’تے ہتھ پھیر رہا ہاں۔ کیمرے پھٹاپھٹ فوٹو کھچّ رہے ہن۔ میں روشنداناں ’تے نگاہ ٹکا لئی ہے۔ مسکرا پیا ہاں۔
میں تے نرملا اک دوجے نوں خطوں ختابت کردے۔ اوہ کاغذ دے ٹکڑے ’تے محبت دا پیغام لکھدی۔ خالی ماچس دی ڈبی ’چ کاغذ پاؤدی۔ اپنے گھر دے ویہڑے ’چ تھوڑھی مٹی چکّ کے ڈبی وچ پا دیا کردی۔ اس نال ڈبی بھاری ہو جاندی۔ اوہ گلی تے ساڈے گھر والیاں دی اکھ توں بچا کے ڈبی ساڈے کوٹھے دے روشن دان راہیں اندر سٹّ دیا کردی۔ میں خط دی عبارت پڑھن توں بعد خالی ڈبی اوہناں دے گھر سٹّ دیا کردا سی۔ ایہہ اس گلّ دا سنکیت ہندا سی کہ مینوں خط مل گیا ہے۔
میں دن وچ کئی-کئی وار خط پڑھنا۔ جواب بارے سوچی جانا۔ خط لکھ لینا۔ ڈبی وچ پا کے اوہناں دے گھر سٹّ دینا۔ ایہہ ڈبی ہی ساڈا قاصد سی۔ اسیں ساری عمر ساتھ نبھاؤن اتے اک دوجے نال نکاح کرن دی سہں کھادھی سی۔ ہولی-ہولی اپنے سپنیاں نوں انزام دین لگے۔
میں اجے روشن دان نالوں ٹٹّ نہیں پایا۔ پریس والے اپنے کیمرے چکی کوٹھے اتے جا چڑھے ہن۔ مینوں وی لے گئے ہن۔ الیکٹرونک میڈیئے والیاں نے کوٹھے اتے گھمدیاں دے شاٹ لینے ہن۔ میری نگاہ نرملا دے کوٹھے ولّ گئی ہے۔ ہؤکا نکل گیا ہے۔
‘‘انکل جی، ذرا مسکرا کے۔’’ کیمرامین نے کیہا ہے۔
ہن بنیریاں دے اتے جنگلے لگّ گئے ہن۔ ادوں تنّ تنّ وار اٹاں دے لگے ہوئے سن۔ دیوالی والی رات نوں یاد کرکے مسکرا پیا ہاں۔ کیمرامین او. کے. کہہ رہا اے۔ نرملا، منوہر تے اندر بنیریاں ’تے دیوے بال رہے سن۔ میں وی اپنے کوٹھے ’تے دیوے بالن لگّ پیا سی۔ امی نوں عجیب جیہا لگّ رہا سی۔ اوہنے مینوں دبکیا وی۔ میں اپنی دھنّ وچ مست سی۔ نرملا گلی والے پاسے بنیرے ’تے دیوے رکھ رہی سی۔ میں ہولی دینی کیہا سی-
‘‘پتے؟ میں کیؤ ایہہ دیوے بال رہا ہاں؟’’
‘‘ایہہ ساڈی محبت دی روشنی اے۔’’ اسنے بھراواں توں اکھ بچا کے سہج سبھاء جواب دتا سی۔ سن کے ٹھری رات وچ نگھّ آ گیا سی۔
‘‘اپنی محبت نال پورے جگت نوں روشن کرن خاطر ہی تاں اسیں دیوے بال رہے ہاں۔’’ میں ہولی جہی کیہا سی۔ شاید اوہنوں سنیا نہیں سی۔
کیمرامین نے اکھاں ’تے ہتھ رکھ کے گانڈھیاں دے گھر ولّ دیکھن نوں کیہا ہے۔ اوہی پرانا گھر۔ اوہی روشن دان۔ خستہ حالت دیکھ کے من خراب ہو گیا ہے۔ کیمرامین ایہہ اداسی بھرے پل کیمرے وچ قید کر رہا ہے۔
‘‘ایہہ گھر تاں باؤ جی شو ناتھ ہراں دی ملکیت ہندا سی۔ ریلوے ’چ نوکری کردے سیگے۔ ایہہ کتھے گئے؟’’
‘‘اوہناں دا پتہ نئیں۔ نرملا ناں دی اک بڈھی اپنے بھراواں بھرجائیاں کول رہندی ہندی سی۔ اوہنے ویاہ نہیں سی کروایا۔’’ اک گبھرو بولیا ہے۔
‘‘پترا، نرملا کتھے آ؟ میں اوہنوں ملنا چاہنا واں’’ مینوں لگیا میری محبت مل جاوے گی۔
‘‘اوہ بابا موہن سنگھ آ گیا۔ اوہنوں سارا کجھ پتے۔ اس ٹبر دے سبھ توں ودھ نیڑے دا بندہ رہا اے۔’’ اس بندے نے لکّ ’تے ہتھ رکھ کے پوڑی چڑھ رہے موہنے ولّ اشارہ کیتا ہے۔ ٹی سٹال والا وی نال ای اے۔
موہنے نے میرا کلاوا بھر لیا ہے۔ گھٹی جا رہا ہے۔ مینوں چھڈّ نہیں رہا۔ میرے ہتھ چمّ رہا۔ پہلی وار جاپ رہا کوئی اپنا وی اے ایتھے اجے۔ اکھاں وچ اتھرو ہن۔ کیمرے ایہناں پلاں نوں پھڑ رہے ہن۔ موہنا مینوں بانہہ توں فڑ کے تھلے لے گیا اے۔ نرملا دے گھر جا وڑے ہاں۔ اندروں گھر تاں کھنڈر بنیا ہویا ہے۔
‘‘ریاض، نرملا نئیں رہی۔ پچھلے ویہہ ورھے پنجاب خون وچ ڈبیا رہا۔ ایہہ ٹبر وی اس دکھانت دی بھیٹ چڑھ گیا۔’’ موہنے توں اگے بولیا نہیں گیا۔
رشتے تاں روح دے ہندے ہن۔ نرملا نال میرا رشتہ روح دا سی۔ اج ستونجا سالاں بعد وی اوہ میری رگ-رگ...میرے لہو وچ وصی ہوئی ہے۔ کوئی روز ایسا نہیں ہونا، ضدن میں اوہدا تصور نہ کیتا ہووے۔ اوہدا ناں نہ لیا ہووے۔ جدوں میں گھروں ترن لگا۔ میرے پوتے نے چھیڑیا۔
‘‘دادو جان آؤدے وقت ساڈی دادی نوں لیئی آؤنا۔’’
میں کتھوں لے جاواں؟ اوہ...۔ میں گمّ سنم ہو گیا ہاں۔ کیمریاں دے مہرے رو وی نہیں سکدا۔
‘‘اک گلّ دی ڈھارس اے۔ جنہاں آپاں نوں سنتالی ویلے ونڈیا سی۔ اوہ نبیویاں وچّ سانوں تے ایہناں نوں ونڈ نہیں سکے۔’’ موہنا مان نال کہہ رہا اے۔
کاش سانوں وی لٹّ لیندے۔ وڈھّ دندے۔ مار لیندے۔ پر ونڈدے نہ۔ میری نرملا نوں میتوں جدا نہ کردے۔ میں افسوس وچ ڈبیا پیا ہاں۔ موہنے دیاں گلاں نہیں مکّ رہیاں۔ اوہ بنگے اس کول کنے دن ٹھہرنا، بارے پچھ رہا۔ پرانے متراں بارے دسی جا رہا اے۔ میں چاہنا اوہ نرملا بارے گلاں کرے۔ پر اوہ....۔
‘‘اجھ تے میں چاہندا سی، توں کجھ دن میرے کول ٹھہردا۔ تیرا اج دا بنگا تینوں دکھا دندا۔ ہن توں گھر جان نوں کیؤ نہیں مندا؟ خیر....تیریاں ویزے دیاں سمسیاواں نے۔ اجے جائیں نہ۔ میرے کول تیری شے اے۔ اڈیک لئیں۔ میں آیا۔’’ موہنا کسے دے موٹر سائکل ’تے بیٹھ کے چلا گیا ہے۔
میڈیئے والے مسجد لے آئے ہن۔ میں مسجد دا روپ دیکھ کے حیران ہویا ہاں۔ اجھ تے ہر دھارمک عمارت اٹاں دی بنی ہندی ہے۔ اوہنوں کوئی وی روپ دتا جا سکدا ہے۔ کی فرق پیندا۔ اس مسجد نوں گردوارے دا روپ دے دتا گیا ہے۔ ایہہ تے اویں لگّ رہا جویں کسے تریمت دے خاوند نوں جلاوطن کر دتا جاوے تے اس اتے کوئی چادر پا لوے۔
پترکاراں نے مینوں عبادت کرن لا دتا۔ آپ شاٹ لین لگّ پئے ہن۔
‘‘تسیں پاکستان کھشی-کھشی گئے سی؟ تہاڈے لوکاں دی منگ جو سی وکھرے دیش دی۔’’ اک کاہلے پترکار نے سوال کیتا ہے۔
ایہنوں کی دساں، اوہ کیہدی منگ سی؟ اوہ منحوس دن نہیں بھلنے۔ جدوں دیش نوں تقسیم کرن دا اعلان ہویا سی۔ ابا جی کسے وی صورت حال پاکستان جانا نہیں چاہندے سن۔
‘‘عبدل رشید، ہن تے بھائی جانا ای پینا۔’’ باو شو ناتھ نے پتہ نہیں کہڑی ٹون وچ ابا جی نوں کیہا سی۔
نرملا دے باو کجھ وی کہن۔ اوہ مینوں ہر روز خط لکھدی۔
‘میرے پیارے ریاض احمد، جے توں چلا گیاں۔ میں کسے نال ویاہ نہیں کراوانگی۔ کوآری بیٹھی رہانگی۔’ اس گلّ ’تے اوہ ہر وار زور دندی۔
لہٰذا، مینوں کجھ سجھّ نہیں رہا سی۔ ہندو سکھ مسلم دنگے بھڑک پئے سن۔ اک دن گھسمسے جہے وچ ہتھیاربند بندے ساڈے گھر آئے۔ میری بھین آفشاں نوں چکّ کے لے گئے۔ اسیں تاں جیؤدے جی مر گئے۔
‘‘اسیں ہندو-سکھ بھائیچارے توں ایسی توکوں نئیں ساں رکھدے۔’’ ابو میرے دی زبان تالوئے نال جا لگی سی۔
محلے وچ دہشت والا ماحول سی۔ ساڈا ٹبر گھر وچ سہمیا بیٹھا سی۔ امی کوٹھے جا چڑھدی۔ آفشاں لئی روئی جاندی۔ اوہنوں ادھر-ادھر دیکھدی۔ پھر کریہے تے کمام پنڈاں وچ مسلماناں دا قتل عام کر دتا گیا۔ بنگیاں تھانے دے مسلمان تھانیدار نوں وی بخشیا نہ گیا۔ جیو ہی ایہہ خبراں فیلیاں۔ ساریاں نوں اتھے مسجد وچّ اکتر کیتا گیا سی۔ موہتبراں نے اگلی رات ترن دا فیصلہ سنایا سی۔
پترکار سوال پچھی جا رہے ہن۔ میرے کول جواب نہیں ہے۔ اس ویلے ساڈے کول وی بہت سوال سن۔ مسلاً ساڈے دیش وچوں ہی سانوں کیؤ کڈھیا جا رہا اے؟ پر کسے کول جواب نہیں سی۔ بسّ بے بسی سی۔
اسیں مسجد ہو آئے ہاں۔ گھر پجّ گیا ہاں۔ ایہہ کھان نوں پیندا۔ اس گھر وچوں ہی میری بھین اغوا کیتی سی۔ جبر جناہ ہویا ہوئےگا۔ قتل کر دتی ہوئےگی۔ نہیں اوہ نے خود ہی کھوہ وچ چھال مار دتی ہوویگی۔ ایہہ وی تے ہو سکدا دھکے نال کسے لوڑوند دا گھر وسا دتا ہوئےگا۔ پر اوہ میرا کھہڑا کیؤ نہیں چھڈّ رہی؟ اوہ تاں مینوں کچھڑ چکّ کے کھڈاندی رہی ہے۔ تے نرملا...۔ میری طبیعت ناساز ہو گئی ہے۔ میں پترکاراں نوں کیہا ہے۔
‘‘بچیو، ہن بسّ۔...تسیں اتھے بیٹھو۔ میں ذرا کوٹھے ’تے چلیا ہاں۔ اتے کوئی آوے نہ۔’’
میں کوٹھے ’تے آ گیا ہاں۔ میریاں لتاں باہاں وچ جان نہیں رہی۔ میں ہیٹھاں بیٹھ گیا ہاں۔ چھت دی مٹی وچ اگلاں پھیرن لگّ پیا ہاں۔ مٹی وچوں اپنی بھین آفشاں نوں لبھّ رہا ہاں۔ میرے اتھرو نکل آئے ہن۔ بلھ کمب رہے ہن۔ میں دھاہاں مار کے اچی-اچی رونا چاہندا ہاں پر آواز نہیں کڈھ رہا۔ کھورے آواز تھلے نہ پجّ جاوے۔ میں لٹ گیا ہاں۔ مٹی وچ لتاں باہاں مارن لگّ پیا ہاں۔ میں نرملا لئی وی پٹّ سیاپا کرنا چاہندا ہاں۔ میں بنگیاں دی خاک وچ ہی دفن ہونا چاہننا، جتھے اوہ قربان ہو گئی۔ اوہ بنیریاں ’تے محبت دے دیوے بالدی رہی۔
میں اتھرو پونجھے ہن۔ کپڑے جھاڑے ہن۔ ہیٹھاں اپنے ویہڑے وچ آ گیا ہاں۔ میز ’تے کھانا لگا ہویا ہے۔ مینوں اڈیک رہے سن۔ میرے لئی کھانا پروس دتا گیا ہے۔ میں برکی منہ وچ پائی ہے۔ اندر نہیں لنگھ رہی۔ گھر والے کھان لئی زور پا رہے ہن۔ میں تھالی پاسے کرکے رکھ دتی ہے۔ میں پانی دا گلاس بھریا ہے۔ لنگھ تاں ایہہ وی نہیں رہا۔ مسیں گھٹّ بھردا ہاں۔ گلا صاف کردا ہاں۔ شاید ادیب میری حالت سمجھ گئے ہن۔ میں چپّ کرکے بیٹھ گیا ہاں۔ گرجیت میرے ولّ سوالیاں نظراں نال دیکھی جا رہا۔ شاید اس رات دا واقعہ جاننا چاہندا ہووے۔
آخر منحوس وقت نے آ دروازہ کھڑکایا۔
اگلی رات پیندیاں ہی اسیں بہرام کیمپ لئی رخصت ہون دی تیاری کر لئی سی۔ باہر گھپّ ہنیرا۔ دسے کجھ نہ۔ گھروں نکل کے باہر گلی وچ آئے۔ ڈبی ڈگن دا کھڑاک ہویا سی۔ میں پچھے نوں مڑ پیا سی۔
‘‘ریاض! کتھے نوں منہ چکیا؟’’ ابا نوں غصہ آ گیا سی۔
بھرا نے مینوں باہوں فڑ کے کھچّ لیا سی۔ دیش کاہدا ونڈیا گیا۔ مینوں تے نرملا نوں تقسیم کر دتا گیا۔ ایہہ ماڑا وقت ساڈی محبت نوں نگل گیا۔ میری بھین...اک کوآری دھی بھین نوں رول دتا گیا۔
موٹر سائکل کھڑھا ہویا ہے۔ موہنے نے مینوں اشارہ ماریا ہے۔ اوہ نرملا دے گھر اندر لے گیا ہے۔ ماچس دی ڈبی میرے ہتھاں ’تے رکھی ہے۔
‘‘ایہہ اوہ ڈبی اے جہڑی اوہنے اس رات روشن دان راہیں سٹی سی۔ توں چکّ نئیں سی سکیا۔ اگلے دن تہاڈے گھر دی لٹّ کھوہ ہوئی سی۔ تے ڈبی انت نرملا دے ہی ہتھ لگی سی۔’’ ڈبی وچلے خط دا چورا بھورا ہویا پیا۔
موہنے نے کاغذاں دا تھبہ میرے مہرے رکھیا ہے۔ کاغذاں دی حالت بڑی ماڑی ہے۔ بدبدے ہوئے پئے ہن۔
‘‘بھائی ایہہ اوہ خط نے جہڑے تینوں لکھ-لکھ کول رکھدی رہی۔ اوہ روندی رہندی سی۔ پھر اوہنے اک دن مینوں سدیا سی۔ کہن لگی-موہن بھاء جی، آس تاں ہے نئیں۔ جے کتے زندگی وچ ریاض نال ملاپ ہو جاوے۔ اوہدی امانت اوہنوں سنبھال دئیں۔’’
میں دو کو خط پڑھن توں بعد جھولے وچ پا لئے ہن۔ نرملا دے گھر دی مٹی چکی ہے تے اپنے ویہڑے دی وی۔ دونوں مٹیاں ڈبیاں وچ پا لئیاں ہن۔ ڈبی متھے نوں لائی ہے۔ فیصلہ کیتا کہ لاہور جا کے وصیت لکھانگا۔
‘‘جدوں میں مراں۔ ایہہ ڈبی میرے نال دفنا دینی۔ نرملا دے خط پیپراں وچ چھپوا دینے تاں کہ ساڈی محبت امر ہو جاوے۔’’
‘‘چھوٹے ویر، میں اتھے چراغ بالنا چاہنا۔’’
ایہہ شبد میرے منہ وچوں نکلے ہی ہن۔ موہنا دیوے وچ تیل پا کے لے آیا ہے۔ میں بتی نوں تکھا کیتا ہے تے ماچس جلائی ہے۔ میں ساریاں اگے ہتھ جوڑے ہن۔
‘‘دوستو، میری اکو اک منگ آ۔ ہفتے بعد اتھے کوئی دیوا بتی کر دیا کرے۔ نرملا دی، میری بھین دی، میرے بھراواں دی...میری اماں دی یاد وچ۔’’
‘‘میں ایہہ چراغ بلدا رکھانگاں۔’’ موہنے نے میرے موڈھے ’تے ہتھ رکھیا ہے۔
میں اس گلوں خوش آں، مینوں نرملا دی نشانی مل گئی۔ پر بھین دا زخم انا ہی گہرا ہے۔ میں موہنے سمیت ساریاں نوں بھین بارے پچھیا ہے۔ پر آفشاں دی کوئی اگھّ-سگھ نہیں دے رہا۔ ایہہ زخم میں نال ای لے کے جا رہا ہاں۔ سبھ سجن مل رہے ہن۔ دوبارہ آؤن دا وعدہ لے رہے ہن۔ اتھوں جان لئی چتّ تاں نہیں کردا۔ پر کی کیتا جا سکدا؟ ...گرجیت نے گڈی تور لئی ہے۔ ایہہ میرا اشارہ سمجھ گیا ہے۔ گڈی بہرام ولّ نوں موڑ لئی ہے۔
‘‘گرجیت سیاں، ایہہ اوہ جگہ اے، جتھے ہلاّ ہویا سی۔’’ بہرام دے سٹیشن دے لاگے پجدیاں میری اگلی کھڑی ہو گئی ہے۔
اوہ پرھے کیمپ سی۔ اسیں تنّ دن اتھے بیٹھے رہے۔ جان دا کوئی پربندھ نہیں سی ہو رہا۔ ٹرین وی راہ وچ ڈکی ہوئی سی۔ تیجے دن اک ٹرکّ دا پربندھ کیتا سی۔ ٹرکّ وچ سامان لدن ہی لگے سی۔ اسے ویلے حملہ ہو گیا۔ حملہ آور وڈی گنتی وچ سن۔ سارے پاسے ہاہاکار مچّ گئی۔ بھگدڑ وچّ اک دوجے دا ساتھ چھٹّ گیا۔ گھڑی گھنٹیاں وچّ ہی تہذیب نے رنگ وٹا لیا سی۔ جدوں حملہ آور گئے، ‘آپو-آپنیاں’ دی بھال ہون لگی۔ دوناں بھراواں تے امی دیاں لاشاں ملیاں سن۔ امی پتاں دے اتے پئی ہوئی سی۔ میں تے ابو اک دوجے دے گل لگّ کے رون لگے۔
مینوں لگدا، جے میں ہور کجھ سماں اتھے ٹھہر گیا، پتھر ہو جاواںگا۔ میری حالت دیکھ گرجیت نے گڈی تور لئی ہے۔ میرے اتھرو دیکھ اوہ کجھ بول نہیں رہا۔ گڈی دی سپیڈ ودھائی جا رہا ہے۔ میں وی ایہی چاہنا، جنا جلدی ہو سکے پٹیالے پہنچا دیوے۔ میں باہر سڑک ’تے نٹھے جا رہے درختاں ولّ دیکھی جا رہا ہاں۔
‘‘باپو جی، لاہور کداں پجے؟’’ گرجیت نے گڈی وچّ پسری چپّ نوں توڑ ہی دتا ہے۔
اگست دا مہینہ ہوئےگا۔ مینہہ بہت پے رہے سن۔ لاشاں تھاں-تھاں رل رہیاں سن۔ اوہ پاتھیآں وانگ پھلیاں ہوئیاں سن۔ مشک آؤدا سی۔ پیدل ترے ہوئے سی۔ بھکھے بھانے۔ راہ وچّ حملہ آور حملہ کر دندے۔ ساڈے نال دو رفلاں والے سن۔ فائر کر دندے۔ اوہ بھجّ جاندے۔ بھارتی فوج نے اوہناں دی مدد کیتی۔ امرتسر دے نیڑے گھر گئے ساں۔ سانوں چونہاں پاسیاں توں گھیرا پایا ہویا سی۔ ساڈیاں رفلاں بھارتی فوج نے لے لئیاں سن۔ ساڈے بندے کرپاناں نال مقابلہ کر رہے سن۔ ایہہ تے پھر بلوچ ریجمینٹ آ گئی۔ اوہنیں گھیرا توڑیا۔ ساڈی رکھیا کیتی۔ ٹرکّ منگوائے۔ اوہناں وچّ آپ چھڈّ کے آئے۔ راہ وچ جو کجھ واپریا۔ بیان نہیں کر سکدا۔ لاہور دے لاگے اک پنڈ وچ پجّ گئے۔ بسّ اتھے جا کے مقیم ہو گئے۔ کچا گھر۔ دنگاکاریاں نے اوہ وی لٹن توں بعد ساڑیا ہویا سی۔
‘‘پھر اپنی امر محبت نال وعدہ نئیں نبھا سکے؟’’ گرجیت نے اک ہور سوال داگیا اے۔
میں نکاح دے حق وچ نہیں سی۔ نرملا نال کیتا وعدہ یاد آ جاندا۔ پر گھر دا برا حالَ سی۔ کول کوئی پونجی نہیں سی۔ کھیتاں والیاں نوں تاں کھیت مل رہے سن۔ سانوں دکانداراں نوں کی ملنا سی۔ بسّ اوہ مکان ملیا سی۔ جتھے اجاڑ پیا ہویا سی۔ زندگی نویں سرے توں شروع کرنی پینی سی۔ نکاح دے معاملے ’تے میں اڑ گیا۔
‘‘کاکا، عورتاں توں بناں کاہدے گھر۔’’
ابو ہر روز سمجھاؤدے۔ پر میری تاں لو بنگے لگی ہوئی سی۔ مینوں لگدا سی، ایہہ چار دناں دا رولا ہے۔ مکّ جانا ہے۔ پھر اپنے گھر چلے جاوانگے۔ پر ادھر نہ آؤن لئی دہشت انی سی، ہمت نہ پیندی۔ میں دو-تنّ سال واہگے تکّ آ جاندا رہا۔ پر اگانھ نہ پیر پٹدا۔ کدے کسے کول نرملا لئی پیغام بھیجدا۔ کدے واہگے تکّ آ جان دا سدا دندا۔ پر اوہ نہ آئی۔ پھر میں خط لکھنے شروع کیتے۔ اوہناں دا وی جواب نہ آیا۔ میں نکاح نہیں کروایا۔ ستّ سال تکّ ٹالے وٹدا رہا۔ پھر سمجھو ابو نے کر دتا۔ پتّ پوتیاں والا وی ہو گیا۔ اوہ ہمیشہ میرے چیتیاں وچ وصی رہی۔ اوہدی سلامتی دی دعا کردا رہا۔
‘‘تسیں پترکار دا جواب نہیں دتا۔ ہن میں پچھدا۔ تسیں اتھے چنگی طرحاں سیٹ ہو گئے؟’’ پتہ نہیں ایہہ سوال گرجیت نے کیتا جاں میرے اندر نے؟
پھگن تے چیت دے مہینے نکلیاں منموہنیاں کرومبلاں تے پتیاں نوں جیٹھ ہاڑھ دی دھپّ لوہ سٹدی ہے۔ ساڑ سٹدی ہے۔ جہڑا پاسہ سورج دی دھپّ ولّ زیادہ ہندا ہے۔ اوہ تاں لگبھگ جھلسیا ہی جاندا ہے۔ ساؤن دے پہلے چھراٹے نال ہی مڑ جان آ جاندی ہے۔ ہریاول دکھن لگّ پیندی ہے۔ جویں اوہناں نال کجھ واپریا ہی نہ ہووے۔ ...تے شاید زندگی دا ایہی سچ ہے پر میرے لئی جاں سنتالی دے جھمبیاں لئی ایہہ سچ کدے وی سچ نہیں رہا۔ اسیں اج وی اتھے بنگیاں والے ہاں۔ اتھوں دے لوک اج وی سانوں پناہ گیر سددے ہن۔
پھر دوبارہ چپّ پسر گئی ہے۔
یونیورسٹی پجّ گئے ہاں۔ مہماناں نوں پارٹی دتی جا رہی ہے۔ ایہہ ادھی رات تکّ چلیگی۔ سویرے لاہور لئی رخصت ہونا ہے۔ بہرہ وسکی لے آیا ہے۔ گرجیت سرو کرن لگّ پیا اے۔ میرا من نہیں منّ رہا۔ میں گلاسی توں دوری رکھ رہاں۔ میں ڈبی ہتھ وچ فڑ لئی ہے۔ ایہنوں گھمائی جا رہا۔ گرجیت وسکی نکی-نکی گھٹی پین لگّ پیا ہے۔ میں ڈبی نال چھیڑ چھاڑ کریں جا رہا ہاں۔ بہرہ روسٹڈ میٹ رکھ گیا ہے۔ میں ڈبی ولّ اک ٹکّ ویکھ رہاں۔ ڈبی نوں گلاسی دے ساہمنے کر لیا ہے۔
‘‘باپو جی، ایہہ ساڈی دادی نرملا دے ناں دا۔ پلیج چقو....۔ دادی دی سنہہ۔’’ گرجیت صرور وچ آیا ہویا ہے۔
مینوں پتہ نہیں کی جھلّ اٹھیا۔ میں گلاسی چکدا ہاں۔ اندر سٹّ لیندا ہاں۔...میں تنّ گلاسیاں خالی کر چکاں۔ میں چوتھی نوں ہتھ پایا ہے۔
‘‘باپو جی، اداں نئیں۔ پلیز..۔’’ گرجیت نے میرا ہتھ فڑ لیا ہے۔
ہن میں آرام نال پیگّ چکیا ہے۔ ایویں وقت پاس کرن لگّ پیا ہاں۔ میرا پیگّ والا ہتھ دل ولّ نوں رہندا۔ کیؤ؟ پتہ نہیں۔ میں کلاوا بھرن وانگ گلاسی نوں چکدا۔ جویں میں نرملا دے کلاوے بھر رہا ہوواں۔ اپنے پنجابی بھراواں دے کلاوے بھر رہا ہوواں۔ میں ہریک نوں جفی وچ لیندا ہاں۔ ایہہ سارے میرے اپنے ہن۔
‘‘پھر اوہ کون سن؟ جو میری بھین آفشاں نوں لے گئے۔ میری اماں، میرے بھراواں دے قاتل؟’’
میں پہلے والی اوقات ’تے آ گیا ہاں۔ گلاسی دی وسکی اندر سٹی جا رہا۔ سگرٹ دا سوٹے تے سوٹا کھچن لگّ پیاں ہاں۔ تیز...تیز۔ سگرٹ کاہل وچ پی رہا ہاں۔ میرے اندر کچھ مچّ رہا اے۔ سگرٹ مکی ہے۔ وسکی منہ نوں لگّ گئی اے۔ ڈبی دوجے ہتھ وچ فڑ لئی ہے۔ وسکی...۔ اٹھ نوں...۔ گرجیت سنگھ بھجّ کے آ گیا ہے۔ میرے ہتھوں گلاسی پھڑ لئی ہے۔ مینوں کرسی توں اٹھا لیا ہے۔ روم ولّ نوں لے کے تر پیا اے۔ اس نوجوان نوں کی پتہ؟ بے رحم وقت دی مار کی ہندی ہے؟
....اج ساری ٹیم دی لاہور دی واپسی ہے۔ سرحد ’تے ادھیکاریاں وچکار گھرے کھڑے ہاں۔ سویرے پٹیالہ توں رخصت ہون ویلے میں کڑتا پجامہ پہنیا سی۔ کڑتے ’تے جیکٹ پائی۔ رنگدار عینک لائی۔ موڈھے جھولا لٹکایا۔ اس جھولے وچ ماچس دی ڈبی ہے۔ میں ڈبی کڈھ کے جیب وچ پا لئی ہے۔ میں اپنی ٹیم وچوں لما جھما تے بڈھا ہون کرکے وکھرا ہی پچھانیا جا رہا ہاں۔ باقی قطار وچ لگے ہوئے ہن۔ میں اکلا کھڑھا ہاں۔ میں ڈبی تے خطاں کرکے ادھیکاریاں توں اکھ بچاء رہا ہاں۔ وڈھیاں مچھاں والا ادھیکاری میریاں حرکتاں نوٹ کری جا رہا۔ میں بندیاں دے وچ نوں وڑ گیا ہاں۔ میں اپنے بیگ تے جھولے نوں سمبھالی جا رہا۔ میں کھڑھا-کھڑھا سامان دی پھرولا-پھرالی کرن لگّ پیا ہاں۔ پتہ نہیں چین کیؤ نہیں آ رہا۔
میں تھوڑھا چر پہلا اپنی قمیض دی اپر والی جیب ’چوں ماچس دی ڈبی کڈھ کے ہتھ وچ فڑ لئی سی۔ اس اتے نگاہ ٹکا لئی اے۔ ڈبی نوں ہتھاں وچ گھمائی جا رہا ہاں۔ چہرے ’تے نمھی-نمھی مسکراہٹ ابھر آئی ہے۔ ادھیکاری دیاں تاڑویاں نظراں نے مینوں ڈرا دتا۔ میں ڈبی مڑ جھولے وچ لکا لئی ہے۔
میری واری آئی ہے۔ ادھیکاریاں نے اکلی-اکلی چیز پھرول ماری ہے۔ ادیباں ولوں دتیاں کتاباں، رسالے، کجھ اخباراں دیاں کاتراں، اک-اک شے نوں گہہ نال واچ رہے ہن۔ کپڑے پھرول مارے ہن۔ مٹی نال بھری ڈبی جھولے ’چ نکل آئی آ۔ ایؤ تکّ رہے ہن جویں کوئی سراغ ہتھ لگّ گیا ہووے۔ ... بسّ ایہناں دی سوئی ماچس دی ڈبی ’تے ٹک گئی ہے۔ جاں پھر نرملا دے خطاں ’تے۔ ایہناں نے خط تے ڈبی اپنے قبضے وچ لے لئے ہن۔ مینوں لگّ رہا جویں کسے نے نرملا میرے توں دوجی وار کھوہ لئی ہے۔ میں رون ہاکا ہو گیا ہاں۔ میرا انجن ٹھکّ-ٹھکّ وجع رہا ہے۔
‘‘اوئے، توں انڈیا لئی جاسوسی کردا؟’’ وڈھیاں مچھاں والے نے جھٹّ فتویٰ دے دتا ہے۔
میرا پاسپورٹ قبضے وچ کرکے ساتھی افسراں نال مشورہ کرن لگّ پیا ہے۔ ‘عوامی تھئیٹر گروپ’ دے کلاکار سکیورٹی والیاں توں فارغ ہو گئے ہن۔ میرے انتظار وچ باہر بیٹھ گئے ہن۔ مینوں ہور تفتیش لئی روک لیا ہے۔ مینوں کجھ سجھّ نہیں رہا۔ میں کی کراں؟ میرے پیراں ہیٹھلی زمین ڈولدی نظر آ رہی ہے۔
جدوں سویرے یونیورسٹی توں ترن لگے۔ اسمان اتے کالی گھٹا چڑھ آئی۔ پہلاں موٹے-موٹے مینہہ دے چھٹے ڈگے۔ پھر اہن پین لگی۔ برف دے ڈلیاں نے ڈرا دتا سی۔ کویں ترانگے؟ زور نال پے کے مینہہ بند ہو گیا۔ چھیتی ہی برف دے ڈلے وی پگھل گئے۔ پھر تر پئے ساں۔ ہن میں ادھیکاریاں وچکار گھریا کھڑھا۔ سوچدا کدے بھارت-پاکستان وچکارلی برف وی پگھلیگی؟
اک ہور افسر میرے کول آیا ہے۔ ایہہ سبھاء توں ہسمکھ لگدا۔ مینوں پاسے نوں لے گیا ہے۔ سوال کرن لگّ پیا اے۔ میں جواب دیئی جا رہا ہاں۔ میں اپنی نرملا دی محبت دی ساری کہانی سنا دتی ہے۔
‘‘ایہہ کی اے؟’’ اوہنے ڈبی میرے مہرے کیتی ہے۔
‘‘ایہہ میری نرملا دا وجود۔’’ میریاں اکھاں وچوں اتھرو ڈگے ہن۔
‘‘....تے ایہہ ڈاکومینٹس؟’’ اس خطاں ولّ اشارہ کیتا ہے۔
‘‘میری نرملا دے خط۔ اوہدی روح...۔’’
اک ہور افسر آیا ہے۔ اوہنے بڑے صاحب نوں او. کے. کیہا ہے۔ فون ’تے میرے پنڈوں تھانے راہیں انکواری کرکے دسّ رہا ہے۔ وڈا افسر پھر مسکرایا ہے۔
‘‘ریاض احمد نوں جان دیو۔ میرے ابا جی دی وی ڈبی ادھر رہِ گئی سی۔ اوہ سسکدے جہانوں تر گئے۔ پتہ نئیں کنیاں دیاں ڈبیاں ادھر رہِ گئیاں۔ محبتاں دم توڑ گئیاں۔ ہو سکدا ادھر والیاں دیاں وی ادھر رہِ گئیاں ہون۔’’
جدوں مینوں موہنے نے خط تے ڈبی دتے سن۔ مینوں لگیا سی، نرملا نے میرا ہتھ گھٹیا ہے۔ اج دوجی وار افسر گھٹّ رہا ہے۔ شام اترن لگی ہے۔ بتیاں جگ پئیاں ہن۔ روشنی چار-چفیرے فیل گئی ہے۔
