رنگ دی بازی اجمیر سدھو
ماٹو-اک
‘دوست دا پتہ گنا چوپن ویلے وی لگدا کہ اوہ جڑھ والا پاسہ آپ رکھدا جاں دوست نوں دندا۔’
ایہہ ماٹو میرے ٹیبل ’تے پئی ڈائری وچ قید ہے۔ ڈائری دے پنے اڈّ رہے ہن۔ اڈدے پنے پنجرے وچ پھسے کسے پنچھی دے کھنبھاں ورگی آواز پیدا کر رہے ہن۔ پکھے دی ہوا گھٹن نال اس ماٹو ’تے میرا دھیان ٹک گیا۔ میں کہانی لکھن دی شروعات کرن لگا سی پر اک ہور کتھا وچ الجھ گیا۔ دادا دسدا ہندا سی-‘‘زندگی توں وڈی جنگ کوئی نہیں... ہر ویلے ہر تھاں ’تے سکھن والا بہت کجھ ہندا ہے۔’’
گنا چوپن والے ماٹو نے میری سرتی دادے نال جوڑ دتی۔ دادا بار دے جنگلاں نوں آباد کرن تے خون-پسینہ اک کرکے پریوار نوں پیراں سر کر گیا سی۔ اوہ دسدا ہندا کہ صدیاں دیاں سانجھاں تے یاریاں کئی وار من دے کھوٹ کرکے پلاں-چھناں وچ بھر جاندیاں ہن۔ اک کہانی سانوں نہ بھلدی۔ اوہ دسدا کہ بار وچ دو مسلمان جٹّ بھراواں دی سانجھی کھیتی، سانجھا چلھا تے سانجھا پریوار سی پر ایہہ سانجھ اک گنے کرکے ختم ہو گئی۔
...دوویں بھرا کھیتاں وچ گنے چھلّ رہے سن کہ دوواں دے پتر اتھے گنا چوپن لئی آ پہنچے۔ وڈے بھرا نے اک گنا چکیا، چھلیا تے داتی دے ٹکّ نال دو حصیاں وچ ونڈ دتا۔ گنا فڑاؤن سمیں اسنے بانہاں دی قینچی بنا کے اپنے موہرے کھڑے پتر نوں جڑھ والا پاسہ تے بھتیجے نوں آگ والا پاسہ دے دتا۔ ... چھوٹا بھرا دور کھڑھا دیکھدا رہا تے اتھوں بولیا،
‘‘بھائی جان! اج توں ساڈی سانجھ ختم۔ تیرے من وچ کھوٹ ہے۔ تینوں پتر پہلاں دسیا بھتیجا بعد وچ۔’’ تے اسنے گنیاں دے وڈھّ وچّ ہی داتی سٹّ دتی۔
دادے دی دسی ایہہ وارتا مینوں کئی وار یاد آئی۔ اس پیڑھی دے لوک کنے صاف-سدھے سن۔ کنے سپشٹ سن۔ ونگ، ولیوا وی سی تاں اس ’تے انگل وی دھرن دی جرئتّ رکھدے سن۔
اچانک ہوئے پکھے دے کھڑاک نے مینوں جھنجوڑ دتا۔ میریاں بند اکھاں کھلھ گئیاں۔ پکھے دی سپیڈ تیز ہو گئی تے میرا پینّ رڑھ کے فرش اتے جا ڈگیا۔ مینوں جاپ رہا، اج وی میرے کولوں نویں کہانی دی آرمبھتا نہیں ہونی۔ جدوں وی میں کہانی لکھنی شروع کردا ہاں، پتہ نہیں کیوں میرا دھیان ورتمان ’تے نہیں ٹکدا... پچھانہ مڑ جاندا ہے۔
میں دو مہینے پہلاں وی ایہہ کہانی لکھنی شروع کیتی سی۔ کہانی دے پاتر آنندجیت سنگھ دا جیون تھوڑھا ابڑا-کھبڑا۔ انجھ تے میں کافی سمیں توں اس پاتر دے نال-نال رہِ رہا ہاں پر لکھن ویلے میتھوں چنگی طرحاں پیش نہیں ہویا۔ اوہدے اندر کنی سٹّ سی، ایہہ میرے توں لکھ نہ ہوئی۔ ہار کے میں کہانی لکھن دا تیاگ کر دتا۔
میرے کول اوہدا چہرہ ہی نہیں، ہاو-بھاوَ وی ہن۔... تناء تے پریشانی وی اکھیں دیکھی ہے۔ میں چاہنا آنندجیت سنگھ جویں سوچدا سی، اوہ دساں۔ جاں جو کجھ اوہنے ویونتیاں سی، اوہنوں ہو-بہو پیش کراں۔ اوہ میرے کولوں ڈھکویں ڈھنگ نال پیش نہیں ہو رہا۔ کہانی لکھاں جاں نہ، ایہہ اجے تکّ فیصلہ نہیں کر سکیا۔ پر اوہ میرا کھہڑا وی نہیں چھڈّ رہا۔ مینوں اویں لگّ رہا جویں اوہ کہانی لکھواؤن لئی میرے ہجھاں مار رہا ہووے۔
میں گتے اتے پیپر لا کے مہرے رکھے ہوئے ہن۔ پینّ دا اک سرا منہ وچ پایا ہویا۔ گنے دے پاسے نال دوستی نوں پربھاشت کری جا رہا ہاں۔ ماٹو-اک میرے ساہمنے لکھیا پیا۔ میرے لئی کہانی لکھنی سوکھی ہو گئی ہے۔ ایہہ ماٹو آنندجیت سنگھ دے کلیگ نے سکول دی کندھ ’تے لکھوایا ہویا۔ انجھ وی اسدا ماٹوآں نال گہرا رشتہ ہے۔ ایہناں ماٹوآں دا پٹیا ہی اوہ ججپر دے سرکاری سینئر سیکنڈری سکول وکھے بدلی کروا کے آیا سی۔ اس توں پہلاں اوہ مجارا چکّ دے سرکاری سینئر سیکنڈری سکول وکھے پڑھاؤن جاندا سی۔ ادوں اسنوں ججپر وچوں لنگھ کے ہی مجارا چکّ جانا پیندا سی۔ اس سکول دی عمارت دے تنّ پاسے سڑک نے ولیٹا-ماریا ہویا۔ سڑک توں جہڑا وی راہی لنگھدا، کندھ ’تے لکھے ماٹو ضرور پڑھدا۔ سارے راہیاں دا تاں پتہ نہیں۔ آنندجیت سنگھ ضرور پڑھدا رہا ہوئےگا۔
ماٹو-دو
‘سکھیا منکھ لئی اوہ جھروکھا ہے جس دوارا اوہ اپنے آپ نوں اتے ساری دنیاں نوں ویکھ سکدا ہے تے چنگے-ماڑے نوں پرکھ سکدا ہے۔’’
ہن میں ڈائری دے پہلے پنے ’تے پینّ رکھیا ہے۔ جتھوں ایہہ ماٹو-دو دھیان کھچّ رہا ہے۔ ایہہ سکول دی بلڈنگ دی پچھلی کندھ ’تے لکھیا ہویا سی۔ ایہہ پہلا ماٹو سی، جہڑا آنندجیت سنگھ دی نگاہ چڑھیا سی۔ اس پچھوں تاں اوہ اس سکول دا مرید بن گیا۔ اوہ سوچدا رہندا سی، ایہو جہے ماٹو لکھواؤن والے سکول دے ادھیاپک کنے مہان ہونگے۔ اسدا سکول ججپر توں دس-گیاراں کلومیٹر دور سی۔ اوہ سویرے پہلاں لنگھ جاندا۔ واپسی ’تے جدوں تکّ ججپر پجدا، اتھوں دا سٹاف جا چکیا ہندا۔ اوہ گاہے-بگاہے کندھ کول موٹر سائکل کھڑھا کر لیندا۔ لکھے ماٹوآں نوں اپنی ڈائری ’تے اتارن لگّ پیندا۔ ماٹو تاں اسدے سکول دیاں کندھاں ’تے وی سن پر ہر سکول وچ اکو جہے۔ اتھوں دے ماٹو بڑی وکھری قسم تے وچاراں والے سن۔
اک دن ججپر دے سکول وچ اک فنکشن آ گیا۔ ادوں ایہہ ہائی سکول ہندا سی۔ سکھیا منتری صاحب مکھ مہمان سن۔ آلے دوآلے دے سکولاں دا عملہ-پھیلا اتے ودیارتھی قطاراں بنہی بیٹھے سن۔ ایہہ بہت وڈا سماگم سی۔ اتھے جس شخص نے آنندجیت سنگھ دا سبھ توں ودھ دھیان کھچیا ، اوہ پنجاہ-بونجا سال دا ویکتی سی۔ اوہدا چھ فٹّ دے اتے تاں قد ہونا۔ چٹا کڑتا پجاما تے پٹیالہ شاہی پگّ نال اوہ کوئی وڈا لیڈر لگدا سی۔ دودھ ورگا سفید داڑھا۔ مارھ کتے لش-لش کرے۔ (عامَ بندے نوں پتہ نہیں سی لگدا۔ اوہ داڑھی نوں قینچی لاؤندا سی۔) چٹے داڑھے وچوں چہرے دا لال رنگ ہور وی ٹہک رہا سی۔ اوہ منتری دے نیڑے ڈھک-ڈھک کے بیٹھ رہا سی۔ فوٹو کھچواؤن سمیں سبھ توں اگے ہو جایا کردا سی۔
‘‘اج توں ججپر دا ہائی سکول اپگریڈ کیتا جاندا ہے۔ اس سرکاری سینئر سیکنڈری سکول لئی پرنسپل اتے تنّ آرٹس وشیاں دے لکچراراں دیاں آسامیاں وی منظور کیتیاں جاندیاں ہن۔’’ جیوں ہی منتری صاحب نے ایہہ اعلان کیتا، اسنے تاڑیاں مار کے باقی اکٹھ نوں وی تاڑیاں مارن لا لیا۔... ‘‘سکھیا منتری صاحب زندہ باد’ دے نعرے لاؤنے شروع کر دتے۔ منچ توں کسے جیکارا وی چھڈّ دتا سی۔
ایہہ چٹے کڑتے پجامے والا، پوچویں پگّ بنھیں کھڑھا ... تاڑی ’تے تاڑی مارن والا کوئی ہور نہیں، سگوں میری کہانی دا دوجا پاتر ماسٹر ہرجوگ سنگھ ہے۔ ایہہ پاتر ولیویندار ہے پر ملنسار تے ہر کسے دے کم آؤن والا منیا جاندا ہے۔
آنندجیت سنگھ تاں ایہنوں لیڈر سمجھی بیٹھا سی۔ سارے فنکشن وچ ایہہ منتری صاحب دے سجے کھبے ہی رہا۔ ایہہ تاں جدوں اوہ اتھوں دے سٹاف نال چاہ پین بیٹھے، تد خلاصہ ہویا۔ منتری صاحب دا کارواں جا چکا سی۔ ہرجوگ سنگھ مہرے ہو ہو آنندجیت سنگھ تے ہورناں دی ٹہل سیوا کر رہا سی۔ کتھے تاں آنندجیت سنگھ دے ساتھی ادھیاپک مجارا چکّ سکول دیاں صفتاں دے پل بنھیں جا رہے سن تے سکول دی ترقی دا سہرا آنندجیت سنگھ دے سر بنھ رہے سن۔ اوہ اندروں-اندریں خوش وی ہو رہا سی پر جدوں آنندجیت سنگھ نوں ایہہ پتہ لگا کہ کندھاں ’تے ماٹو لکھواؤن والا ہرجوگ سنگھ ہی ہے۔ اوہدے شردھا وچ منو-منیں ہتھ جڑ گئے۔
اس دن تکّ ہرجوگ سنگھ ہائی سکول دا انچارج سی۔ نویں سیشن توں دو لیڈی لکچرار جائن کر گئیاں سن۔ پرنسپل تاں اس سکول نوں اج تکّ نصیب نہیں ہویا۔ پرنسپل والی کرسی ’تے لکچرار میڈم بیٹھدی ہے پر دفتر دا سارا کم ہرجوگ سنگھ ہی کردا ہے۔... مسلاً حاضری رجسٹر پورے کرنے، فون اٹینڈ کرنے، پنچائت نوں ماپیاں نوں ملنا-سننا، وکھ-وکھ کمیٹیاں دیاں میٹنگاں کرواؤنا، گرانٹاں خرچنا، اوہناں دا حساب-کتاب رکھنا، آڈٹ کرواؤنا، مڈ ڈے میل ورتاؤنا، کھانے دا حساب-کتاب رکھواؤنا... پتہ نہیں کنے کم ہن، جہڑے اسنوں کرنے جاں کرواؤنے پیندے ہن۔
اس فنکشن توں بعد آنندجیت سنگھ تے ہرجوگ سنگھ اک-دوجے دے نیڑے ہو گئے۔ آنندجیت سنگھ اس توں بہت ہی پربھاوت ہویا سی۔ اس دن ہرجوگ سنگھ آپ چاہ ورتائ رہا سی۔ اسدی سیوا تے حلیمی دیکھ کے اوہ عش-عش کر اٹھیا سی۔ ادوں دا اوہ اس سکول نال رابطہ رکھن لگّ پیا سی۔ رستے وچ ہرجوگ سنگھ اسنوں ملن لگا۔ کدے-کدائیں ملدے تاں اوہ اگے وی سن پر ادوں جانوں نہیں سن۔ ہرجوگ سنگھ ہر کسے نوں سنیہ نال ملدا ہے۔ اسدے گھر کاراں کھڑھیاں ہن پر اوہ پنڈوں سکوٹر ’تے ہی سکول آؤندا ہے۔ اوہ سکوٹر ’تے ہر کسے نوں ہتھ ہلاؤندا جائیگا۔ اسدے چہرے دا دگ-دگ کردا نور بندے نوں وسّ وچ کر لیندا ہے۔ آنندجیت سنگھ نوں تاں دیکھ کے اوہ سکوٹر روک لیندا۔ گلوکڑی وچ لے لیندا۔ آنندجیت سنگھ دا چتّ کرن لگّ پیا سی کہ مجارا چکّ دا کھہڑا چھڈّ دیوے۔
ماسٹر ہرجوگ سنگھ دے سکول دی بدلی کروا لوے۔ اوہ اوہنوں وڈے بھائیاں ورگا لگن لگّ پیا سی۔ اک تے اوہدے سفر دی دوری گھٹ جانی سی۔ دوجا جنے سنیہ نال اوہ اسنوں ملدا سی۔ اوہ سمجھدا سی اداں دے بندے نال نوکری کرکے جیون سفل ہو جائیگا۔ انجھ وی اوہدا مجارا چکّ والے سکول توں من کھٹا ہو گیا سی۔
من تاں میرا وی کھٹا ہویا پیا۔ کہانی دی کوئی ودھا بن نہیں رہی۔ میں پنڈ توں آیا ہاں۔ آؤندا ہی کرسی ’تے بہہ گیا۔ گتا، پیپر تے ڈائری میز اپر ہی پئے سن۔ کہانی نال دو-چار ہون لگّ پیا۔ میں کپڑے تاں کی بدلنے سن۔ دستار وی سر اتے ہی سجی پئی ہے۔ ہن سر وچ کھاج ہون لگّ پئی ہے۔ میں پگّ اتاری ہے تے نال والے خالی ٹیبل اتے رکھ دتی۔ گٹی کھولھ کے سر وچ کنگھا پھیریا ہے۔ والاں نوں پٹھّ پچھے سٹّ لیا ہے۔ ... کپڑے وی بدل لئے ہن۔ داڑھی نوں دھو کے کنگھا مار لیا ہے۔ ہن میں حلقہ-حلقہ محسوس کر رہا ہاں۔ کمرے دا موسم وی سوہنا لگن لگّ پیا۔ میری سرتی مڑ مجارا چکّ دے سکول ولّ گئی ہے۔ پینّ حرکت وچ آ گیا ہے۔
اس سکول دی بلڈنگ اکھاں موہرے آ گئی ہے۔ جو منزلی ایل شیپ دی عالیشان عمارت۔ آنندجیت سنگھ نے پنڈ دے ودیش گئے سجناں دی مدد نال ودیا دے اس مندر نوں سچ مچّ کسے رمنیک جگہ وانگ سجایا ہویا۔ وڈے-وڈے چھاندار تے پھلاں والے درختاں نے ہریالی دی غدر وچھائی ہوئی ہے۔ کھیڈ دے میدان وچ کبڈی، ہاکی، فٹ بال تے کھو-کھو دیاں گراؤنڈاں ہن۔ میدان وچ وڑدیاں ہی چتّ کرن لگّ پیندا... کاش! میں وی کھڈاری ہندا۔ چلو جے کوئی کھڈاری نہیں وی ہے تاں کنارے لگے بینچاں ’تے بیٹھ کے گیت تاں گا سکدا ہے۔ ایہہ گیت آنندجیت سنگھ لئی وی تاں گائے جا سکدے ہن۔ جسنے بلڈنگ تاں کی... سارے سکول نوں پیراں سر کرن وچ اہم بھومکا نبھائی۔ ڈائری وچ اس سکول دے چپڑاسی دا اک کتھن لکھیا ہویا کہانی لئی تاں ایہہ ٹھیک نہیں۔ ... سوچاں چپڑاسی نال جا جڑدیاں ہن۔
‘‘ایہہ سبھ ماسٹر آنندجیت سنگھ دی آنند کرپا ہوئی سی۔ جدوں ایہہ سکول ہائی ہندا سی، ادوں اوہ ہی انچارج سن۔ پھیر ایہہ سینئر سیکنڈری بنا دتا گیا۔ اس سکول نوں نہ پرنسپل جڑیا تے نہ کوئی لکچرار۔ اوہ دس-باراں سال سکول دے انچارج رہے۔ اندر وڑ کے کتے فرنیچر دیکھو۔ اوہناں دے ٹیم دیاں بنیاں لیباں دیکھو! پنجاب دا ایہہ اکو اک سکول ہونا، جتھے وکھ-وکھ پنڈاں توں ودیارتھیاں نوں لیاؤن لئی بسّ لگی ہوئی ہے۔ ایہہ اوہنیں اک این آر آئی توں دان کروائی سی۔’’
ہنگارا بھرن دی وی لوڑ نہیں پیندی۔ اوہ آپ مہارے بولی جائیگا۔
‘‘اتھے اوہناں باہر والے بندیاں توں ہشیار بچیاں لئی وظیفے شروع کروائے۔ سبھ توں پہلاں اپنے پتا لچھمن دی یاد وچ وظیفہ دتا۔ اج تاں سرکار نے ہر سکول وچ کمپوٹر لیباں بنا دتیاں۔ ساڈے کئی سال پہلاں ہی کمپوٹر چالو ہو گئے سن۔ اتھے پکھے، کولر، فرجّ، جرنیٹر، سبمرسیبل موٹر... سبھ کجھ ملو۔ اک گلّ ہور... اوہدے ورگا انگریزی دا ماسٹر علاقے وچ نہیں لبھنا۔ اس سورمے نے کدے پیریئڈ نہیں چھڈیا۔ سویرے-شام اوور ٹیم وی لاندا رہا۔ جے چاہندا ٹیشناں پڑھا-پڑھا جنے مرضی پیسے کما لیندا۔’’
آنندجیت سنگھ دیاں ایہہ گلاں ہرجوگ سنگھ نوں وی پتہ ہن۔ نالے متراں کولوں کوئی گلّ چھپی وی تاں نہیں رہندی۔ اوہ چاہندا ہے-اوہدے متر دا سکول ہمیشہ چڑھدی کلا وچ رہے۔ میرا ہتھ چھاتی ’تے چلا گیا ہے۔ پینّ اگے نہیں تر رہا۔ کہانی دا پاتر مشکل وچ فسن والا ہے۔ اوہدی کوئی مدد وی نہیں ہو رہی۔ اوہ کی کرے؟ میں کیساں وچّ انگلاں پھیریاں ہن۔ پینّ چکّ لیا ہے۔
مجارا چکّ سکول دی علاقے وچ پوری چڑھت سی۔ ودھیا نتیجے آؤندے۔ ودیارتھی چنگیاں پزیشناں ماردے۔ اوہناں نوں چنگے کالجاں وچ داخلے ملن لگّ پئے۔ اوہ دیش-ودیش وچ سٹڈی بیس ’تے جان لگّ پئے۔ علاقے دیاں کلباں، سنستھاواں نے آنندجیت سنگھ دے سنمان کرنے شروع کر دتے۔ جدوں وی اسدا مان-سنمان ہندا، ہرجوگ سنگھ اچیچا ودھائی دندا۔ اک وار پنڈ دی پنچائت نے وی اسدا سنمان کرن دا فیصلہ کر لیا۔ ادوں جہڑا پنڈ دا سرپنچ سی۔ نال دے پنڈ اسدے رشتے داراں دا پرائیویٹ سکول سی۔ اتھوں کجھ بچے ہٹ کے اس سکول آ لگے سن۔ دسویں تکّ سٹاف وی پورا سی تے پڑھائی دا معیار وی اچا۔ اوہنیں پرائیویٹ سکول والیاں سرپنچ نوں پٹی پڑھا رکھی سی۔
اوہناں دناں وچ سرو سکھیا ابھیان ادھین سکول دا ودیک ٹور چنڈی گڑھ گیا۔ اک میڈم سر ہراں نال لگّ-لگّ کے فوٹواں کھچواؤن لگّ پئی۔ پھر سخنا جھیل دے بوٹ ’تے وی اوہناں نال جا بیٹھی۔ اوہ نکی-نکی گلّ ’تے ہسدی پھرے۔ اوہدی چنی منٹ کو بعد کھسک جایا کرے۔ اگلے دن پنڈ وچ بات دا بتنگڑ بن گیا۔ سرپنچ نوں مدعا مل گیا۔
‘‘جے تسیں ماسٹر ایہو جہیاں حرکتاں کروگے۔ ایہدا ساڈیاں بچیاں ’تے کی اثر پئیگا؟’’ سرپنچ نے سکول وچ ہی پنچائت لا لئی سی۔
سرپنچ نوں اچی-اچی بولدا دیکھ کے، اوہدے نال دے وی تکھے ہو گئے۔ آنندجیت سنگھ پریشان ہو اٹھیا۔ اوہنوں نیند آؤنوں ہٹ گئی۔ اوہدا بلڈّ پریشر اتانہ چڑھ گیا۔ گرمی ہووے، سردی ہووے، اوہ ٹائی ضرور لاؤندا سی۔ اسدی پگّ، قمیض تے پینٹ دے رنگاں دی میچنگ بڑی کمال دی ہندی سی۔ اوہ اپنے وانگ اپنے ودیارتھیاں نوں وی بنے پھبے دیکھنا چاہندا سی۔ ودیارتھیاں دی وردی توں کوئی اندازہ نہیں سی لا سکدا کہ اوہ سرکاری سکول دے ودیارتھی ہن جاں پرائیویٹ دے۔ پھر سبھ کجھ بدل گیا سی۔ ٹائی لاؤنی... کپڑیاں دی میچنگ کرنی، ٹائم سر داڑھی کٹاؤنی سبھ کجھ بھل بھلا گیا سی۔ جدوں اسدی پریشانی دا ہرجوگ سنگھ نوں پتہ لگا۔ اسنے اسدا دھیرج بنھایا سی۔
‘‘چھوٹے بھائی، اس پرماتما نے تہاڈا انّ جل ساڈے سکول وچ لکھ دتا ہے۔ تسیں صرف بدلی لئی ایپلیکیشن دینی آ۔ باقی سارا کم اس اکال پرکھ نے آپے کر دینا اے۔ پچھلے چار سال توں ساڈے سکول خالی پئی ایسّ ایسّ دی پوسٹ بھر جاؤ۔ اس وشے نوں میں اکلا پڑھاؤن والا۔ میرا وی بھار ونڈایا جاؤ۔... لے سچے پاتشاہ دا ناں۔’’
اس ہرجوگ سنگھ نوں بدلی لئی عرضی دے دتی سی پر اوہدا اتھوں جان نوں من نہیں سی کر رہا۔ ہرجوگ سنگھ نے منتری صاحب توں اسدی بدلی کروا دتی سی۔ فارغ ہون ویلے اوہ دچتی وچ سی۔ ہویا جاوے جاں نہ۔ اوہدا دل-دماغ مجارا چکّ دے سکول وچ ہی سی۔ اوہنے پھارگی رپورٹ وی بنا لئی سی۔ پر اجے وی اوہدے پیر دفتر توں باہر نہیں سن نکل رہے۔ اوہدے اندر اتھرواں دا ہڑ آیا ہویا سی۔ پر اوہ روک کے بیٹھا سی۔ اوہنوں اجے وی آس سی۔ پنڈ دے لوک اسنوں نہ جان لئی مناؤنگے۔ سرپنچ نوں فٹّ لاہنتاں پاؤنگے۔ سکول دے باہر دھرنا دینگے۔ اجیہا کجھ وی نہیں سی ہویا۔... خیر! نہ چاہندیاں ہویاں وی اوہ سکول توں باہر ہو گیا سی۔ اوہنوں ایہہ ہوش ہی نہیں سی کہ کدوں موٹر سائکل نوں ککّ وجی تے کدوں ججپر دا سکول آ گیا۔ اوہ حاضر ہون لئی آخری پیریئڈ پجا سی۔ ہرجوگ سنگھ اسنوں گلوکڑی وچ لین لئی مہرے کھڑھا سی۔
‘‘تہاڈے ورگی روح دے تاں درشن کرنے ہی ساڈے دھن بھاگ ہن۔’’
ہرجوگ سنگھ دے بولاں نے اوہدے ٹھنڈھ پا دتی سی۔ اسنوں مل کے لگا کہ کندھاں ’تے ماٹو ایویں نہیں لکھوائے جاندے۔ اوہدے لئی بندے دے اندر کجھ ہونا چاہیدا ہے۔ اوہدے اندر جڈا زخم سی، اسنوں لگا ہرجوگ سنگھ تے ججپر دا سٹاف اس اتے ملھم وانگ وچھ جاؤگا۔ ایہدے نال مجارا چکّ وسر جاوگا۔ اوہدے جان ’تے سارا سٹاف اک-دم سٹاف روم وچ اکٹھا ہو گیا سی۔ مٹھیائی دا ڈبہ کھلھ گیا سی۔ ہرجوگ سنگھ چاہ دیاں چسکیاں دے نال کہہ رہا سی۔
‘‘سردار آنندجیت سنگھ دے آؤن ’تے اسیں تاں اپنے آپ نوں وڈبھاگے سمجھدے ہاں۔ جہڑا ایہناں مجارا چکّ دیاں برکتاں وچّ وادھا کیتا، ساڈے وی اتھے رونقاں لاؤن۔ واہگورو ایہناں ’تے کرپا رکھے۔’’
ماٹو-تنّ
‘‘سکول گیان تے یوگتا دی چنگ پیدا کرن دے مادھئم ہن۔’’
میں ڈائری بند کرکے کھڑھا ہو گیا ہاں۔ لگاتار بیٹھے رہنا میری صحتَ لئی ٹھیک نہیں ہے۔ ٹھیک تاں آنندجیت سنگھ وی نہیں سی۔ پھر وی اوہ مجارا چکّ آ کے چھ-ستّ مہینے وچ سہج ہون لگّ پیا سی۔ میں کیساں نوں ٹھیک کرکے مڑ ڈائری کھولھ لئی ہے۔ جتھوں ڈائری کھلھی ہے، اتھے ماٹو-تنّ لکھیا ہویا۔ ایہہ ماٹو سکول دی حساب لیبارٹی اتے وی لکھیا ہویا۔
پہلاں تاں آنندجیت سنگھ چپّ ہی رہا سی۔ اک دن اوہ ماٹو تنّ وچ کھبھّ گیا۔ رات بھر اس وچار اتے نوٹس لکھدا رہا۔ اگلے دن سویر دی سبھا وچ ودیارتھیاں نوں سمبودھن کرن دا من بنایا سی۔
‘‘بیٹیؤ تے بیٹیو! سانوں اس اکال پرکھ دا شکریہ ادا کرنا چاہیدا اے۔ جسنے اس سکول وچ چنگے سنسکار پیدا کرن والے آنندجیت سنگھ ورگے ادھیاپک بھیجے ہن۔ اوہ تہانوں نام سمرن کرن لئی وی پریر رہے ہن تے ودھیا تعلیم وی دے رہے ہن۔ سماجک برائییاں ورودھ وی جاگرت کر رہے ہن۔ اوہ...۔’’
ماسٹر ہرجوگ سنگھ دا ایہہ بھاشن ہمیشہ دی طرحاں لمبا ہو گیا۔ آنندجیت سنگھ بولن توں رہِ گیا۔ ڈرائنگ والا اوہدے موہروں ہسّ کے لنگھیا سی۔ اوہ کیوں ہسیا سی، اوہنوں پتہ نہیں سی چلیا۔ کتھے اوہ مجارا چکّ دے سکول وچ آپ ودیارتھیاں نوں سمبودھن کردا ہندا سی۔ پہلاں کوئی کتاب پڑھدا۔ پھر اس وچوں نوٹ کرکے ودیارتھیاں نوں دسدا۔ اتھے ہر روز بدل کے ادھیاپک بھاشن کرن دی ڈیوٹی نبھاؤندے سن۔ اسنوں آئے نوں سال ہو چلیا سی۔ اتھے تاں ہر روز ماسٹر ہرجوگ سنگھ ہی بولدا سی۔
ماٹو-چار
‘‘سچا ادھیاپک اوہی ہندا ہے، جہڑا اپنے ودیارتھیاں بارے سوچدا اتے اتھوں تکّ سپنے وی اوہناں دے لیندا ہے۔’’
میں ڈائری دے پنیاں دی چٹکی بھر کے الٹائی ہے۔ ہن میں تھوڑھا اکّ گیا ہاں۔ بسّ تانہیؤں چٹکیاں بھرن لگا ہویا ہاں۔ ماٹو چار ادھیاپک دوس والے دن دا لکھیا ہویا۔ ایہہ باقائدہ ڈائری ’تے ڈیٹ پا کے نوٹ لکھیا ہویا۔ میں ادھیاپک دوس والے دن ’تے پجّ جاندا ہاں۔
اس دن وی اوہ اس ماٹو ’تے بولنا چاہندا سی۔ پر ایہہ اسدے بولن دی آخری کوشش سی۔ اسنوں اس دن وی موقع نہ ملیا۔ ماسٹر ہرجوگ سنگھ اوہو پرانا بھاشن دہراء رہا سی۔ نہ کوئی بچہ سن رہا سی تے نہ کوئی ادھیاپک۔ اسنوں اپنا سکول یاد آیا۔ جدوں آنندجیت سنگھ اتھے بھاشن کردا ہندا سی، سبھ منتر-مگدھ ہو کے سندے سن۔ آنندجیت سنگھ اپنے پرانے سکول نوں یاد کرکے ہاؤکے لین لگا۔
آنندجیت سنگھ جماعتاں وچ وڑیا رہندا۔ سدھانت سی-
‘‘ودیارتھی، کلاس روم، بلیک بورڈ تے چاک ادھیاپک دے ساتھی ہونے چاہیدے ہن۔’’
ایہہ ماٹو-پنج اسدے اندروں نکلیا سی۔ اسنے دفتر دے ساہمنے والی کندھ اتے لکھواؤن لئی ہرجوگ سنگھ نوں ایہہ لکھ کے وی دتا سی۔ اوہ ودیارتھیاں دے انگ-سنگ رہندا، اوہناں وچ گھریا رہندا۔
اوہ ڈسٹرب وی جلدی ہو جاندا ہے۔ جس دن دی اس بدلی کروائی ہے، ماڑی-ماڑی گلّ وی دل ’تے لا لیندا ہے۔ جے کوئی ادھیاپک پیریئڈ نہ لاوے تاں اوہ چڑ جاندا ہے۔ ماسٹر ہرجوگ سنگھ توں تاں پیریئڈ لگدا ہی نہیں۔ اوہ دفتر وچ بیٹھا رہندا ہے۔ دفتر دے سارے کم اوہ ہی کرواؤندا ہے۔ پھر کلاس کویں لاوے؟ اس جماعت وچ رولا وی پئیگا۔ رولا آنندجیت سنگھ دی برداشت توں باہر ہو جاندا ہے۔ اوہ اسدا دوست ہے۔ اسنوں پیار کرن والا ہے۔ مددگار وی ہے۔ اوہ اسنوں کجھ کہہ وی نہیں سکدا۔ بسّ کلپدا رہندا ہے۔
ماٹو چھ
‘‘سیوا کرو پر پھل دی اچھا نہ رکھو۔’’
پکھے دی کرامات دیکھو۔ لگدا بجلی دی وولٹیج ودھ گئی ہے۔ پکھا تیز ہویا ہے۔ ڈائری دے ورقے اپنے آپ پلٹن لگّ پئے ہن۔ میں اک ورقے اتے پینّ رکھ دتا ہے۔ ماٹو-چھ ابھریا ہے۔ اس توں پہلاں میں کمرے وچ تر-پھر رہا سی۔ بچیاں والے کمرے وچ جا وڑیا سی۔ ٹی. وی. اؤن کرکے بہہ گیا۔ سپورٹس چینل لایا سی۔ ہکیمپر دیاں کھیڈاں دا کشتی مقابلہ ہو رہا سی۔ مینوں آنندجیت سنگھ نے گھیرا پا لیا۔ میں اپنے کمرے وچ آ گیا۔ اسے ویلے ماٹو چھ والی گھٹنا واپر گئی۔
آنندجیت سنگھ وی میچاں دا بہت شوقین ہے۔ تاہیؤں تاں مجارا چکّ دے سکول دے کھیڈ دے میدان وچ گراؤنڈاں بنیاں ہوئیاں ہن۔ اوہنوں اینکرنگ کرن دا وی شوق ہے۔ اوہ سکول ٹائم توں بعد جاں چھٹی والے دن ایہہ ڈوٹی نبھاؤندا ہے۔ علاقے وچ کتے کوئی کبڈی دا میچ ہووے، کوئی کھیڈ میلہ ہووے، کتے سبھیاچار پروگرام ہووے تے چاہے ہووے دھارمک سماگم... مائک اسدے ہتھ ہوئےگا۔ انعام-سنمان لینا تاں اسدے مکھ شوکاں وچ شامل ہن۔ مینوں اوہدی پنڈ برنالے والی گھٹنا کدے نہیں بھلی۔
گگا نومی دیاں کاراں چل رہیاں سن۔ اوہ برنالے دی مشہور چھنجھ دیکھن چلا گیا۔ اتھے اناؤنسر نے اک دو وار اسدا ناں تاں بول دتا پر سٹیج ’تے نہ بلایا۔ مومینٹوآں دی ونڈ ونڈائی ویلے اس دا ناں تکّ وی نہ لیا گیا۔ اگلے دن بخار ہون کرکے اوہ سکول نہ گیا۔ ادھیاپکاں وچ چرچہ رہی کہ مومینٹو نہ ملن کرکے بخار چڑھیا۔
ماٹو-ستّ
‘‘گلیں اسیں چنگیاں، آچاریاں بریاں۔’’
کہانی دے دوجے پاتر ہرجوگ سنگھ نوں سمجھنا ٹیسی دا بیر توڑن برابر ہے۔ دراصل ایہہ وی پوری طرحاں قابو نہیں آ رہا۔ اوہنوں پھڑنا تے سرجنا کرنی وسوں باہرا کم لگدا۔ ایہدے سبھاء دی اک کنی فڑدا ہاں، دوجی چھٹی جاندی ہے۔ ایہدے بارے لکھن لئی ماٹو-ستّ وچ بابے دی بانی نوں ورت رہا ہاں۔
نوویں جماعت دا دوسرا پیریئڈ سوشل سٹڈی دا سی۔ ڈرائنگ والے نے کوئی کڑی منڈے نال موبائل دی سم وٹاؤندی دیکھ لئی۔ پیریئڈ ہرجوگ سنگھ دا سی۔ آپ تاں اوہ دفتر وچّ میڈم نال گلیں جٹیا ہویا سی۔ ڈرائنگ ماسٹر ادوں دا ہی تیر چھڈی جا رہا ہے۔
‘‘اس بندے نوں اک بھس آ بھاشن کرن دا، پچی تیہہ منٹ سورننگ اسمبلی وچ لا دندا آ۔ ادھی چھٹی وی اس کم لئی راکھویں۔ باقی سارا دن دفتر وچ میڈم کول بیٹھا رہندا ہے۔ بسّ اس کم دی تنخواہ لیندا۔’’ ڈرائنگ ماسٹر چھٹی ہون تکّ اوہدے پڑچھے لاہندا رہا۔
ڈرائنگ ماسٹر کملا ہے۔ جس ڈھنگ نال ہرجوگ سنگھ سکول چلائی جاندا ہے، اوہ دھنّ دا ہے۔ میڈم ایویں تاں نہیں اوہنوں ساریاں پاوراں دیئی بیٹھی۔ جس طرحاں دا سرکاری سکولاں وچ سسٹم چل رہا، ماڑا آدمی تاں وئیں غش کھا کے ڈگّ پئے۔ ڈرائنگ والے نوں پتہ نہیں۔ سرکاری سکیماں خالی لفافے وانگ ہندیاں ہن۔ ہرجوگ سنگھ اس کرکے سکول چلائی جاندا، کیونکہ اوہ پنڈ دی سرپنچی وی کردا۔
پچھلے پچی سال توں اسدے اپنے پنڈ دی سرپنچی تے علاقے دی لیڈری ہرجوگ سنگھ دے پریوار کول ہی ہے۔ نوکری توں پہلاں پنڈ دا سرپنچ ایہہ ہندا سی۔ مڑ سرپنچی ایہناں گھروں نہیں جان دتی۔ سرپنچ بھاویں بھرا نوں بناوے، چاہے گھر والی نوں۔ اک واری پنڈ دی سرپنچی دلتاں لئی راکھویں ہو گئی۔ اسنے اپنا کاما جتا لیا سی۔ جے اوہ پنڈ دی سرپنچی کری جا رہا ہے تاں سکول وی اوہی چلائےگا۔
ماٹو-اٹھ
‘‘اج ودیا منڈی دی وستو بن گئی ہے۔ جس کول سرمایہ ہے، اوہ اسنوں خرید رہا ہے۔’’
ودیا دے وکاس دا کچّ سچ وشے ’تے اخبار وچ چھاپیا ہویا اک لیکھ پڑھیا سی۔ اس لیکھ وچوں آنندجیت سنگھ نے ایہہ دو سطراں ڈائری وچ نوٹ کر لئیاں سن۔ ایہہ اسنے ماٹو بنا کے ہی سانبھ لئیاں سن۔ میں بھلّ نہ جاواں۔ جس دن ایہہ لیکھ چھپیا اک نویں ادھیاپک نے ایہہ لیکھ پڑھ کے ہرجوگ سنگھ توں پچھیا-
‘‘سر، کی ودیا سچ مچّ پیسہ کماؤن دا دھندا بن گئی آ؟’’
‘‘ایہہ تاں سبھ کش اس پرماتما دے ہتھ وسّ اے۔ آہ جہڑے بچے ساڈے کول پڑھدے ہن۔ ایہہ اس سچے پرماتما دے جی ہن۔ ایہناں نوں پڑھاؤن دی سیوا سبھ دے پالن ہار نے سانوں سونپی ہے۔ میرے دونوں کاکے پہلاں کونوینٹ سکول وچ پڑھے۔ پھیر سٹڈی بیس ’تے کینیڈا پڑھ کے اتھے ہی سیٹل ہو گئے۔ ایہہ بھائی اوہناں دے بھاگ اے۔ دانے-پانی دی کھیڈ اے۔ کسے نے کتھے جمنا ہے، کتھے پلنا ہے... کتھے پڑھنا-لکھنا ہے، ایہہ سبھ کرتار دے ہتھ ہے۔ بندہ بے بس ہے۔’’
ماٹو-نوں
‘‘سفلتا دا موتی محنت دی سپی وچ بند ہے۔’’
میں اک ہتھ وچ دو کڑے پائے ہوئے ہن۔ جدوں میں لکھنا شروع کردا ہاں جاں بانہہ اپر تھلے کردا ہاں، ایہہ آپس وچ ٹکرا کے کھڑک پیندے ہن۔ جس نال خلل پیندا ہے۔ ماٹو-نوں پڑھ رہا ہاں۔ کہانی پتہ نہیں کدھر نوں تر پئی ہے۔ میں اک کڑا لاہ دتا ہے۔ میں کہانی تاں شروع کیتی سی آنندجیت سنگھ بارے، پر ہرجوگ سنگھ آ کے بھارو پے گیا۔ خیر...۔ ایہہ کہڑا کڑے ہن؟ دوناں نوں اڈّ کرنا وی اوکھا۔ نالے ہرجوگ سنگھ آنندجیت سنگھ دا پرسنسک وی تاں ہے۔ اوہ تاں اپنے بھاشن وچ کدے-کدے ایہہ وی کہہ دندا ہے-راجیو تے رانیو، سر آنندجیت سنگھ ورگا محنتی ادھیاپک تہانوں کتے نہیں ملنا۔’’
پھیر اوہ اسدیاں پراپتیاں گناؤن لگّ پئیگا۔ پڑھائی وچ ... کھیڈاں وچ... سبھیاچارک پروگراماں وچ ماریاں ملاں دیاں۔ اک دن دفتر وچ پنچائت آئی بیٹھی سی۔ اوہ دفتر وچ آئے آنندجیت سنگھ نوں دیکھ کے مورننگ اسمبلی والیاں صفتاں سناؤن لگّ پیا،
‘‘... ایہہ سٹیٹ ایوارڈ لئی کیوں نہیں اپلائی کردے؟’’ پڑھے-لکھے سرپنچ نے سٹیٹ ایوارڈ لئی منگے کیساں والی خبر دی کٹنگ اوہناں دے مہرے کیتی سی۔
اسے ویلے ہرجوگ سنگھ آنندجیت سنگھ نوں موٹیویٹ کرن لگّ پیا سی۔ اوہ نانہہ وچ سر ماری جا رہا سی۔ پر ہرجوگ سنگھ کتھوں منن والا سی۔ کسے نوں منا لین دی کلا تاں اس وچ بہت سی۔ نال دے پنڈ دے پرائمری سکول دے ادھیاپک اشوک کمار وششٹ نے پچھلے سال سٹیٹ ایوارڈ لیا سی۔ ہرجوگ سنگھ اگلے دن آنندجیت سنگھ نوں اس کول لے گیا سی۔ سٹیٹ ایوارڈی نے اپنے کیس دی نقل اوہناں نوں سونپ دتی سی۔ اوہ فائیل عینی موٹی سی کہ دیکھ کے تراہ نکلدا سی۔ پر ہرجوگ سنگھ نے اسنوں حوصلے وچ کر دتا سی۔
اسنے سرٹیفکیٹ، سنمان پتر، نتیجے، کھیڈاں دیاں پراپتیاں، سکولاں دیاں گتیودھیاں تے پچھلے دس سال دا ریکارڈ اکٹھا کرنا شروع کر دتا۔ اس سنمان پتراں، اخباراں دی کٹنگ، فوٹواں اتے سرٹیفکیٹاں دی کدے ضرورت نہیں سی سمجھی۔ پر ہن ایہناں دی اہمیت دی قیمت محسوس ہون لگی۔ ہرجوگ سنگھ اس نال کمپوٹر ’تے سرٹیفکیٹ تیار کرواؤندا۔ پھیر سبندھت ادھیکاری توں دستخط کرواؤندا۔ اوہناں دوناں نے کلباں، سکولاں، پنچائتاں، اکاڈمیاں، ناٹک ٹیماں توں سنمان پتر حاصل کیتے۔ اخباراں دیاں کٹنگاں تے میگزیناں دیاں لکھتاں اکٹھیاں کیتیاں۔ فوٹوگرافراں توں فوٹو لئیاں۔ اک موٹی فائیل تیار ہو گئی۔ اسدیاں پنج ڈپلیکیٹ کاپیاں تیار کیتیاں۔ اوہ مہینہ بھر فائیلاں دوآلے لگے رہے۔ نہ سوں کے ویکھیا تے نہ آرام کرکے۔
فائیلاں ’تے ڈی. ڈی. او. تے ضلع سکھیا افسر دے دستخط کروائے۔ اس آس نال کہ ایوارڈ اسنوں ہی ملیگا، اوہ تے ہرجوگ سنگھ ڈی. پی. آئی. دفتر فائیل جمع کروا آئے۔ پھیر واری سی سکول دی عمارت نوں دلہن وانگ سجاؤن دی۔ ویسے تاں سکول دی بلڈنگ کجھ سال پہلاں ہی نویں بنی سی۔ پر پورے سٹاف نے خاصکر ہرجوگ سنگھ نے عمارت اتے آلے-دوآلے نوں سندر بناؤن وچ وڈا یوگدان پایا۔ ساری عمارت نوں آنندجیت سنگھ نے پلیوں پیسے خرچ پینٹ کروایا۔ ہرجوگ سنگھ سپیشل ماٹو لبھّ-لبھّ کے لکھواؤن لگا۔ گھاہ، پھلّ بوٹیاں تے کیاریاں نے عمارت دا روپ ہی بدل دتا۔ سٹاف نے سکول نوں سنوارن دی کوئی قصر نہ رہن دتی۔ سکول وچ سارا فرنیچر نواں خریدیا گیا۔ ہرجوگ سنگھ وچ وی کجھ تبدیلیاں آ گئیاں۔ اوہ آنندجیت سنگھ وانگ پیریئڈ لاؤن لگّ پیا۔ بلیک بورڈ ’تے لکھواؤندا۔ پکیاں کاپیاں چیکّ کردا۔ ودیارتھیاں دے ٹیسٹ لیندا۔
بسّ ہن انتظار سی انسپیکشن دی۔ ہر روز بڑی بے صبری نال اڈیک کیتی جان لگی۔ ضلع سکھیا دفتر توں فون آیا-‘آنندجیت سنگھ نال سبندھت سارا ریکارڈ لے کے دفتر پجو۔’ پرنسپل میڈم، ہرجوگ سنگھ تے کلرک آنندجیت سنگھ دا ریکارڈ لے کے گئے۔ اوہناں ریکارڈ چیکّ کرکے سفارش کر دتی۔ اسے ویلے ہرجوگ سنگھ نے موبائل فون راہیں آنندجیت سنگھ نوں ودھائی دتی۔
اج گرمی بہت ہے۔ اس دن وی ہمّ بہت سی۔ ڈپٹی ڈائریکٹر دی نریکھن ٹیم سکول آ گئی۔ انجھ ضلع سکھیا دفتر نے سویرے ہی سوچنا دے دتی سی۔ اوہناں دے آؤن توں پہلاں ہی سبھ کجھ سیٹ کر لیا گیا سی۔ اوہناں سکول دا پورا ریکارڈ چیکّ کیتا۔ باتھروم، کچن تے کلاسروماں دی مووی وی بنائی۔ ودیارتھیاں دی قابلیت وی پرکھی۔ لگبھگّ ساریاں جماعتاں دیاں کاپیاں چیکّ کیتیاں۔ آنندجیت سنگھ، ہرجوگ سنگھ... سبھ ادھیاپکاں دیاں جماعتاں پڑھا کے دیکھیاں۔ جدوں دا آنندجیت سنگھ نے سٹیٹ ایوارڈ لئی کیس بھیجیا سی، کوئی نہ کوئی انسپیکشن ٹیم آ ہی جاندی رہی۔ شروع وچ ضلع سکھیا افسر دی ٹیم نریکھن کرکے گئی سی۔ اس پچھوں سرکل سکھیا افسر دی ٹیم وی آئی سی۔ جدوں وی ایہہ ٹیماں آئیاں، ہرجوگ سنگھ نے اوہناں نوں کھوان پیان دی سیوا اس قدر کیتی کہ اچّ ادھیکاری وزٹربک وچ اسدی پرسنسا کرکے گئے۔
دو کو ہفتے بعد دی گلّ ہونی ہے۔ سویرے-سویرے سٹاف میمبر پرنسپل دفتر وچ حاضری لا-لا بیٹھی جا رہے سن۔ ہرجوگ سنگھ نے ساریاں نوں پرشادِ ونڈیا۔
‘‘کل ایتوار گرودوارہ صاحب بھوگ پایا سی۔ وڈے سنتاں دے پروچن سن۔ میں بھائی جی نوں کہہ کے ارداس کروائی کہ میرے متر پیارے تے تہاڈے سبھ دے حرمن پیارے آنندجیت سنگھ نوں ایوارڈ مل جائے۔ ساڈے سکول دا ناں اچا ہو جائے۔’’ اس اپر ولّ ہتھ جوڑے سن۔
دسویں-گیارھویں دن آنندجیت سنگھ بہت خوش نظر آ رہا سی۔ سارے سکول وچ مسکراہٹاں تے ہاسے ونڈدے پھر رہا سی۔ اس ادھی چھٹی ویلے سبھ دا منہ مٹھا کروایا تے سبھ نوں سدا دتا-
‘‘کل شامیں سیکٹری ایٹ توں فون آیا سی۔ اتھے میرا اک جانوں کلرک ہیگا۔ اس دسیا ججپر سکول وچوں سٹیٹ ایوارڈ ادھیاپک دی سلیکشن ہوئی ہے۔ بسّ نام دا اعلان ہی باقی ہے۔ مطلب کہ میرا ناں...۔ پچی اگست نوں پرسکاراں دی لسٹ آؤنی ہے۔ پنج ستمبر نوں ادھیاپک دوس ’تے ایوارڈ ملنا سکھیا منتری صاحب دے ہتھوں۔ سارے سٹاف نے نال جان لئی تیار رہنا۔ جہنے نویں کپڑے سماؤنے آ، اوہ سما لؤ۔ پر اجے ایہنوں گپت رکھیو۔ ایہہ ساری گلّ-بات آف دی ریکارڈ ہے۔’’
ماٹو-دس
‘‘چرتر دی سمپتی سبھ توں وڈی دولت ہندی ہے۔’’
میں ماٹو-دس پڑھ کے ڈائری بند کر دتی ہے۔ ادھی رات لنگھ چکی ہے۔ ایہہ ماٹو من دی سلیٹ ’تے ابھریا پیا۔ سکھیا دیاں وڈیاں دیناں میرے ساہمنے آ رہیاں ہن۔ اس محکمے دیاں پراپتیاں یاد آ رہیاں ہن۔ میرے رائیٹنگ ٹیبل دے پچھے لکڑ دا کورنر آ۔ مومینٹوآں نال سجیا پیا۔ میں عینک لاہ کے دیکھدا ہاں۔ پھیر پتہ نہیں کی سوچ کے مڑ پٹھّ کر لئی ہے۔ میں پینّ چکیا ہے۔ ڈائری دا ورقہ پلٹیا ہے۔ نویں پنے ’تے ہتھ پھیریا ہے۔
اج پچی اگست ہے۔ اج ہی سٹیٹ ایوارڈ دی لسٹ آؤنی ہے۔ کمپوٹر ٹیچر پونے اٹھ وجے آ جاندا ہے۔ آؤندا ہی انٹرنیٹّ کھولھ لیندا ہے۔ ڈاک بناؤن لئی چٹھیاں ڈگنیاں شروع ہو جاندیاں ہن۔ جیوں ہی ایمیل آؤندی ہے، اوہ اوہدا پرنٹ کڈھ کے میڈم مہرے لجا رکھدا ہے۔
حاضری لاؤن توں بعد سارا سٹاف کمپیوٹر لیب وچ آیا سی۔ سبھ نوں ایوارڈ لسٹ آؤن دی کاہلی سی۔ اوہ آنندجیت سنگھ نوں ودھائیاں دے رہے سن۔ آنندجیت سنگھ سج-دھج کے آیا ہویا سی۔ اوہدا چہرہ کھڑیا پیا سی۔ اس توں پارٹی کہڑے رسورٹ لئی جاوے، ایہدے بارے وی چرچہ ہون لگّ پئی، پھیر ادھیاپک آپو اپنیاں جماعتاں وچ چلے گئے۔ آنندجیت سنگھ کدے کسے ادھیاپک نوں ، کدے کسے نوں لے کے ہر پیریئڈ لیب وچ جاندا۔ لسٹ نہ آئی دیکھ کے کلاس لاؤن لگّ پیندا۔ اوہدے دھرتی ’تے پیر نہیں سن لگّ رہے۔ اوہ ودیارتھیاں نوں پیار دے-دے کے خوش ہو رہا سی۔ اوہ سوچ رہا سی۔ درجہ چار والے ملازماں نوں کی تحفہ دئے۔ اوہنوں پہلی وار مجارا چکّ نالوں ججپر دے سکول دی عمارت خوبصورت لگن لگی سی۔... ادھی چھٹی ہوئی ہے۔ پارٹی جالندھر لئی جاوے، لدھیانے جاں چنڈی گڑھ اس بارے پلین ہون لگا سی۔ لسٹ آئی نہیں سی۔ آنندجیت سنگھ نوں دھڑکو لگا ہویا۔
آخری پیریئڈ لسٹ آ ہی گئی۔ آنندجیت سنگھ نے مچھاں-داڑھی ’تے ہتھ پھیریا ہے۔ سارا سٹاف لیب وچ جا وڑیا۔ پورے پنجاب دی لسٹ سی۔ اک-اک کرکے ناں دیکھیا جان لگا۔ اک جنا ادھیاپک دے ناں ’تے نگاہ رکھ رہا سی تے دوجا سکول دے ناں ’تے۔... ناں آ ہی نہیں سی رہا۔ زیادہ ناں مالوا کھیتر دے سن۔ ہیٹھلے ناواں وچ ججپر سکول دا ناں چمکیا۔ جویں ساریاں دے ساہ ہی رک گئے ہون۔ ... ساہمنے ہرجوگ سنگھ لکھیا ہویا سی۔ سبھ حقِ-بکے رہِ گئے۔ لیب وچ سناٹا چھا گیا۔ کمپیوٹر ٹیچر کرسر اپر تھلے کرکے ناں دا یقینی بناؤن لگا۔
پرنسپل میڈم، ہرجوگ سنگھ اتے کلرک دفتر وچ بیٹھے سن۔ ڈرائنگ والا اتھے جا وڑیا۔ باقی ٹیچر وی اس مگر تر پئے۔ اک-دم ودھائیاں دی واچھڑ شروع ہو گئی۔ لیب وچ آنندجیت سنگھ تے کمپوٹر ٹیچر بیٹھے رہِ گئے۔ آنندجیت سنگھ دے چہرے دی لالی اڈ-پڈّ گئی سی۔ اوہدے ہاو-بھاوَ بدل رہے سن۔ اوہ بلھاں نوں گھٹّ رہا سی۔ نکّ اپر تھلے ہو رہا سی۔ اکھاں وچ لال ڈورے اتر آئے سن۔ دماغ اندر جویں دھوآں بھردا جا رہا ہووے۔
پرنسپل دے دفتر وچوں ہاسیاں دے پھوارے باہر آ رہے سن۔ ادھیاپک پارٹی لین دی یوجنا بنا رہے سن۔ ہرجوگ سنگھ کجھ وی بول نہیں سی رہا۔ اوہ مڈ-ڈے-میل والا رجسٹر کھولھی بیٹھا سی۔ ادھیاپک ودھائی دے رہے سن۔ پرسکار بارے سوال وی پچھ رہے سن پر اوہ چپّ سی۔ ودھائیاں قبول نہیں سی کر رہا۔ اویں لگّ رہا سی جویں اوہ بہت اداس ہووے۔ اسدے منہ وچوں صرف ایہہ ہی سطراں نکلیاں-
‘‘میں نکما بندہ۔ پتہ نہیں کیوں نکھٹو نوں پرسکار دے دتا گیا۔ میں اپلائی وی نہیں کیتا۔ اس پرسکار دے اصلی حقدار تاں سردار آنندجیت سنگھ ہی سن۔ اکال پرکھ نے پتہ نہیں کیوں اس اتے مہر نہیں کیتی۔ میں تاں تہاڈے ساہمنے اوہنوں پرسکار داؤن لئی بتھیری نٹھّ بھجّ کیتی۔ ہن میں کہڑا منہ لے کے...۔’’
گھنٹی وجع گئی ہے۔ دفتر وچ ہرجوگ سنگھ ہریں بیٹھے ہن۔ ساہمنے لیب وچ آنندجیت سنگھ۔ سٹاف نوں کجھ سجھّ نہیں رہا۔ اوہ اک-اک کرکے حاضری لاؤندے ہن اتے دفتر توں باہر نکل رہے ہن۔ اپنے-اپنے وہیکل چکّ کے گھراں نوں تر پئے ہن۔
‘‘... جناب، ہن تاں خوش ہووو۔ سٹیٹ ایوارڈی ٹیچر بن گئے۔ ساڈا ویکھیا کمال۔ تہاڈی فائیل وی نال تیار کرکے بھجوائی۔ سٹاف نوں دھوآں نہیں نکلن دتا۔ ... اسیں بکرا رنھ دیئیے پر بھاف نہ نکلن دیئیے۔’’ کلرک باہر ولّ دیکھ کے مسکرایا ہے۔ اس میڈم ولّ ویکھیا ہے تے رجسٹر چکّ کے کلرک روم ولّ چل پیا۔
ہرجوگ سنگھ تاش دا خڈاری ہے۔ اوہ رنگ دبن دا ماہر ہے۔ ایہہ اپنے پنڈ مسنداں پٹی دا رہن والا۔ اس پٹی وچ کوئی دیور-بھابی کھیڈیگا، کوئی سیپ لا رہا ہووےگا پر اوہ رنگ دی بازی کھیڈدا ہے۔ اوہ پتیاں دے رنگ فڑدا ہے۔ اک دن اوہ بوہڑ تھلے تھڑھے ’تے بازی لا رہا سی۔ اچانک اتھے آنندجیت سنگھ پجّ گیا۔
‘‘سر، تسیں تے تاش؟’’
‘‘بھائی آنندجیت سیاں، سبھ کھیڈاں ربّ دیاں بنائیاں ہوئیاں۔’’ اس اپر ولّ ہتھ جوڑے سن۔ پھیر اس ہور بھیت سانجھا کیتا سی۔
‘‘کئی بندے تاش نوں سدھارن کھیڈ سمجھدے ہن۔ ایہہ تاں بازی جتنی-ہارنی سکھاؤندی ہے۔’’ اس رنگ چکّ کے پتہ سٹیا سی۔
ایہہ دو سال پرانی گلّ آنندجیت سنگھ نوں یاد آئی ہے۔ کمپوٹر ٹیچر دوبارہ لسٹ چیکّ کرن لگّ پیا سی۔ پھر وی آنندجیت سنگھ حوصلہ فڑدا ہے۔ اوہ ہرجوگ سنگھ نوں ودھائی دین لئی کھڑھا ہو گیا۔ اوہدے ہتھ کمبن لگے۔ لتاں وچ جان نہیں سی۔ اوہنوں گھمیٹا آیا۔ کمپیوٹر ٹیچر نے اوہنوں سہارا دتا تے کرسی ’تے بٹھا لیا۔
... پر صرف کرسی ’تے بیٹھن نال سہارا نہیں مل جاندا۔ کرسی ’تے تاں میں وی بیٹھا لکھ رہا۔ ایہہ اوہ کرسی نہیں ہے۔ میرا سر چکراء رہا ہے۔ اکھاں مہرے نیرھی آئی ہوئی ہے۔ مینوں اپنے اندروں کنا کجھ ٹٹن دی آواز سندی ہے۔ ضدن دی ایہہ گھٹنا واپری ہے، میں پوری طرحاں ستا نہیں۔ میرا سریر قایم نہیں ہے۔ میرے ولوں کالے کیتے ورقے رلگڈ ہو گئے ہن۔ کوئی سرا نہیں ہتھ لگّ رہا۔ کہانی وی بن نہیں سکی۔ مینوں پتہ نہیں کی سجھیا ہے۔ اک-اک کرکے ورقے پاڑھن لگّ پیا ہاں۔
