ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮਰ ਗਏ । ਨਹੀਂ ਇਹ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਸੀ । ਪੁਰਾਣੇ ਮੈਂ ਦੀ ਮੌਤ । ਮੇਰੇ ਤਅੱਸੁਬ ਦੀ ਮੌਤ । ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਮੌਤ ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ।
ਮੇਰੀ ਇਹ ਮੌਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ , ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਰਦਾ ਮੈਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।
ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਖ ਬੁਰਾਹਾਨੁੱਦੀਨ ਹੈ ।
ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਹਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟ – ਮਾਰ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਸਸਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ. . . ਵਾਹ ਰੇ ਕਿਸਮਤ ! ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਸਿੱਖ । . . . ਜੋ ਗੁਆਂਢੀ ਦਾ ਫਰਜ ਨਿਭਾਉਣਾ ਜਾਂ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣਾ ਤਾਂ ਕੀ , ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਕਿਰਪਾਨ ਖੁਭੋ ਦੇਵੇ !
ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਫਰਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਤੋਂ ਨਹੀਂ , ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ । ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਛੇ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ , ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ । ਜੋ ਧੁੱਪੇ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕੰਘੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਚੀਖ ਪਿਆ , ਓਏ ਉਹ ਵੇਖੋ , ਔਰਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਲੰਬੀ ਦਾੜੀ !
ਜਿਵੇਂ – ਜਿਵੇਂ ਉਮਰ ਗੁਜਰਦੀ ਗਈ , ਮੇਰੀ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਫਿਰਕੂ ਨਫਰਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਗਈ ।
ਘਰ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਬੁੜੀਆਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਮੂਨੀਆ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸਦੀ ਟੰਗ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ , ਹੁਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਫਿਰੰਗੀ ਨੂੰ ਨਮੂਨੀਆ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਹੁਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਫਿਰੰਗੀ ਦੀ ਟੰਗ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਸਨਾ ਸੰਨ 1857 ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ – ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਯੁਧ ਨੂੰ ਦਬਾਣ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਫਿਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਮਗਰ ਉਸ ਵਕਤ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੱਚਾਈਆਂ ਤੇ ਨਜਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ ਜਿਹਾ ਖੌਫ , ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਸੀ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨ । ਡਰ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ ਤੋਂ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਤੋਂ ਵੀ । ਮਗਰ ਅੰਗਰੇਜ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ : ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਇੱਕ ਰੋਜ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਅਲੀਗੜ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਥਰਡ ਜਾਂ ਇੰਟਰ ਵਿੱਚ ਸਫਰ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਸਫਰ ਕਰਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਟਿਕਟ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਕੇ ਗੱਦੀਆਂ ਤੇ ਖੂਬ ਕੁੱਦਿਆ । ਬਾਥਰੂਮ ਦੇ ਆਈਨੇ ਵਿੱਚ ਉਚਕ – ਉਚਕ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੇਖਿਆ । ਸਾਰੇ ਪੱਖੇ ਇਕੱਠੇ ਚਲਾ ਦਿੱਤੇ । ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਲਾਇਆ ਕਦੇ ਬੁਝਾਇਆ । ਮਗਰ ਅਜੇ ਗੱਡੀ ਚਲਣ ਵਿੱਚ ਦੋ – ਤਿੰਨ ਮਿੰਟ ਬਾਕੀ ਸਨ ਕਿ ਲਾਲ – ਲਾਲ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਫੌਜੀ ਗੋਰੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਡੇਮ ਬਲਡੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਵੜ ਆਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਸਾਰ ਹੀ ਸੈਕੰਡ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਸਫਰ ਕਰਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਰਫੂ – ਚੱਕਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸੂਟਕੇਸ ਘਸੀਟਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਭੱਜਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਖਚਾਖਚ ਭਰੇ ਹੋਏ ਥਰਡ ਕਲਾਸ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਦਮ ਲਿਆ । ਇੱਥੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਕਈ ਸਿੱਖ , ਦਾੜੀਆਂ ਖੋਹਲੀਂ , ਕੱਛੇ ਪਹਿਨੀਂ ਬੈਠੇ ਸਨ ਮਗਰ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਦਰਜਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਰਾ ਹੱਟ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ।
ਹਾਂ , ਡਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਮਗਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ । ਮਗਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਨ । ਉਹ ਕੋਟ – ਪਤਲੂਨ ਪਾਓਂਦੇ ਸਨ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਪਹਿਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਡੈਮ . . . ਬਲਡੀ ਫੂਲ ਵਾਲੀ ਜਬਾਨ ਬੋਲਦੇ ਸਨ , ਜੋ ਮੈਂ ਵੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਹਾਕਿਮ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਕੋਈ ਛੋਟਾ – ਮੋਟਾ ਹਾਕਿਮ ਬਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਛੁਰੀ- ਕਾਂਟਿਆਂ ਨਾਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ , ਮੈਂ ਵੀ ਛੁਰੀ -ਕਾਂਟਿਆਂ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਤਹਿਜੀਬ ਯਾਫਤਾ ਸਮਝੇ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੱਚਾਈਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਅਸਪਸ਼ਟ -ਜਿਹਾ ਡਰ ਸੀ । ਇੱਕ ਵਚਿੱਤਰ -ਜਿਹੀ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂਧਤਾ ਸੀ । ਡਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ , ਪਰ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ।
ਮਗਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ , ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਫਰਤ ਘੁਲ – ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ । ਕਿੰਨੇ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਸਨ ਇਹ ਸਿੱਖ , ਜੋ ਮਰਦ ਹੋਕੇ ਵੀ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਬੇ -ਲੰਬੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ! ਇਹ ਹੋਰ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਦੀ ਨਕਲ ਤੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਮੁੜਾਉਣਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਪੰਸਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅੱਬੇ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਹਰ ਜੁੰਮਾ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਖਸ਼ਖਸ਼ੀ ਕਰਾਏ ਜਾਣ , ਮੈਂ ਵਾਲ ਖੂਬ ਵਧਾ ਰੱਖੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਹਾਕੀ ਅਤੇ ਫੁਟਬਾਲ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਵਾਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਡਣ ਜਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖਿਲਾੜੀਆਂ ਦੇ । ਅੱਬਾ ਕਹਿੰਦੇ ਇਹ ਕੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਮਰਕੱਸੇ ਵਧਾ ਰੱਖੇ ਹਨ । ਮਗਰ ਅੱਬਾ ਤਾਂ ਸਨ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੌਣ ਸੁਣਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਸ ਚੱਲਦਾ ਤਾਂ ਸਿਰ ਤੇ ਉਸਤਰਾ ਚਲਵਾ ਕੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਚੇਹਰਿਆਂ ਤੇ ਦਾਹੜੀਆਂ ਬੰਧਵਾ ਦਿੰਦੇ । ਹਾਂ , ਇਸ ਤੇ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਜੀਬ ਹੋਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਨਿਸਾਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਹੜੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦਾਹੜੀ – ਦਾਹੜੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਸਲਨ ਅੱਬਾ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬੜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਈ ਫਰੇਂਚ-ਕੱਟ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਜਾਂ ਤਾਊ ਜੀ ਦੀ ਦਾਹੜੀ , ਜੋ ਨੁਕੀਲੀ ਅਤੇ ਚੋਂਚਦਾਰ ਸੀ ਮਗਰ ਉਹ ਵੀ ਕੀ ਦਾਹੜੀ ਹੋਈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਕੈਂਚੀ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਝਾੜ-ਝਰਖਾੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਦੀ ਰਹੇ . . . ਉਲਟਾ ਤੇਲ , ਦਹੀਂ ਅਤੇ ਜਾਣ ਕੀ – ਕੀ ਮਲਕੇ ਵਧਾਈ ਜਾਵੇ , ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਖੂਬ ਲੰਬੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੰਘੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ , ਜਿਵੇਂ ਔਰਤਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ , ਔਰਤਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਫੈਸ਼ਨਪਰਸਤ ਮੁੰਡੇ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਹਜੂਰ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਵੀ ਲੰਬੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੰਘੀ ਕਰਦੇ ਸਨ , ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਰ ਅਤੇ ਸੀ , ਅਖੀਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜਾਨ ਠਹਿਰੇ , ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਸਨ ।
ਮੈਟਰਿਕ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ – ਲਿਖਣ ਲਈ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ । ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਾਲੇ . . . ਮੂਰਖ ,ਗੰਵਾਰ ਅਤੇ ਉਜੱਡ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਨਾ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਲੀਕਾ , ਨ ਖਾਣ – ਪੀਣ ਦੀ ਤਮੀਜ । ਤਹਜੀਬ ਤਾਂ ਛੂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਗਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਇਹ ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ ਲੱਸੀ ਦੇ ਗਲਾਸ ਛਕਣ ਵਾਲੇ ਭਲਾ ਕੀ ਜਾਣਨ ਕੇਵੜੇਦਾਰ ਫਾਲੂਦੇ ਅਤੇ ਲਿਪਟਨ ਦੀ ਚਾਹ ਦਾ ਅਨੰਦ ! ਜਬਾਨ ਬੜੀ ਬੇਹੂਦਾ । ਗੱਲ ਕਰਣ ਤਾਂ ਲੱਗੇ ਲੱਠ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ. . . ਅਸੀ , ਤੁਸੀ , ਸਾਡੇ , ਤੁਹਾਡੇ . . . ਲਾਹੌਲ ਵਿਲਾਕੂਵਤ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਤਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮਗਰ , ਖੁਦਾ ਭਲਾ ਕਰੇ ਸਾਡੇ ਵਾਰਡਨ ਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਚਲੋ , ਜਦੋਂ ਨਾਲ ਰਹਿਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ – ਬਹੁਤ ਦੋਸਤੀ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ।
ਕੁੱਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਚੰਗੀ ਖਾਸੀ ਬਣਨ ਲੱਗੀ । ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਸੀ । ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਕਾਫ਼ੀ ਮਜੇਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਲਤੀਫੇ ਖੂਬ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
ਤੁਸੀਂ ਕਹੋਗੇ , ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ . . . ਇਹ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਕਿੱਥੋਂ ਟਪਕ ਪਿਆ ! ਮਗਰ ਦਰਅਸਲ , ਉਸਦਾ ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਨਾਤਾ ਹੈ । ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਲਤੀਫੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ , ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ – ਸੁਣਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਸਲੀ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਤਮਾਮ ਸਿੱਖ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਬੁੱਧੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਕਲ ਬਿਲਕੁਲ ਖਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦਿਨ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਸਾਈਕਿਲ ਤੇ ਸਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਹਾਲ ਬਾਜਾਰ ਵਿੱਚੀਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ । ਚੌਰਾਹੇ ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ , ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਲਾਈਟ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ? ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਗਿੜਗਿੜਾ ਕੇ ਬੋਲੇ , ਜਮਾਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹੁਣੇ – ਹੁਣੇ ਬੁਝ ਗਈ ਹੈ , ਘਰ ਤੋਂ ਜਲਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਚਲਾਣ ਕੱਟਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ । ਇੱਕ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਸਫੇਦ ਦਾੜੀ ਵਾਲੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਵਿੱਚ- ਬਚਾ ਕਰਾਇਆ “ਚਲੋ ਭਾਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਲਾਈਟ ਬੁਝ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਹੁਣ ਜਲਾ ਲਓ ।” ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਲਤੀਫੇ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਵਲ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਦਾ ਮਜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਜੱਡ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜੀਬ – ਓ – ਗਰੀਬ ਹਰਕਤਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਕੁੱਝ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਗੀ ਉਜੱਡ ਜਬਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਸਿੱਖ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਬੁੱਧੂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਗੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਇਹ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਮੁੰਨਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਅਸੀ ਸਾਫ਼ – ਸੁਥਰੇ ਗਾਂਜੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ ਜੋ ਹਰ ਆਠਵਾਰੇ ਜੁਮੇ ਦੇ ਜੁਮੇ ਗੁਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕੱਛਾ ਪਹਿਨੇ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ , ਨਲਕੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਕੇ ਨਹਾਂਦੇ ਤਾਂ ਰੋਜ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਦਾੜੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜਾਣ ਕਿਵੇਂ ਗੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗਿਲੀਜ ਚੀਜਾਂ ਮਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਂਜ ਮੈਂ ਵੀ ਸਿਰ ਤੇ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗਾੜ੍ਹੇ ਦੁੱਧ ਵਰਗੀ ਲੈਮਨ – ਜੂਸ ਗਲੈਸਰੀਨ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਵਲਾਇਤ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੁਗੰਧੀ ਕਾਰਖਾਨੇ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ , ਮਗਰ ਦਹੀਂ ਕਿਸੇ ਗੰਦੇ – ਸਾਦੇ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ।
ਖੈਰ ਜੀ , ਅਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ- ਸਹਿਣ ਆਦਿ ਤੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ – ਦੇਣਾ । ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖੜਪਣਾ, ਬਦਤਮੀਜੀ ਅਤੇ ਮਾਰਧਾੜ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਵੇਖੋ ਨਾ , ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਇਕੱਲਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਸ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਹ ਸਿੱਖ ਕਿਉਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਰੋਹਬ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ? ਕਿਰਪਾਨ ਲਟਕਾਏ ਆਕੜ – ਆਕੜ ਕੇ ਮੁੱਛਾਂ ਸਗੋਂ ਦਾਹੜੀ ਤੇ ਵੀ ਤਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਕਹਿੰਦਾ , ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹੇਕੜੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਕਢਾਂਗੇ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਯਾਦ ਹੀ ਕਰਨਗੇ !
ਕਾਲਜ ਛੱਡਿਆਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਰਕ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੈਡਕਲਰਕ । ਅਲੀਗੜ ਦਾ ਹੋਸਟਲ ਛੱਡਕੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗਾ । ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ , ਬੱਚੇ ਹੋ ਗਏ । ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਦਾ ਕਥਨ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ।
ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰਵਾਕੇ ਆਏ ਸਨ , ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਜਿਲਾ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਦੀ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੇਕੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀ ਗਈ ਸੀ । ਗਾਂਜੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਸੂਰਮਾ ਬਣਦੇ ਸਨ । ਕ੍ਰਿਪਾਨਾਂ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਸਨ । ਬਹਾਦੁਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾੜੀਆਂ ਮੁੰਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਜਬਰਦਸਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਤਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਹਿੰਦੂ ਅਖਬਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ , ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਾਰਾ ਇਸਲਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਜਾਹਦ ਕਦੇ ਔਰਤ ਜਾਂ ਬੱਚੇ ਤੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ । ਹੋਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ , ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਜੋ ਛਾਪੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ,ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜਾਲੀ ਸਨ , ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆਪਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਸਲੀਅਤ ਸਿਰਫ ਇੰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਧਾਂਕ ਬੈਠੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੜਕੀਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਟੂ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲੈਣ ।
ਹਾਂ , ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੋਰੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਫੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ । ਭਲਾ ਹੁਣ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਕਿਰਪਾਨ ਕੱਢਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀ ਦੇਵੇ ਤਾਂ।
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਭੱਜੇ ਹੋਏ ਉਸ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕੰਗਾਲੀ ਵੇਖਕੇ ਮੇਰਾ ਸੀਨਾ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੀ ਰੂਹ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ।
ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਕੋਈ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਦਾਹੜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਫੇਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਆਏ ਸਨ , ਲੇਕਿਨ ਹਜਰਤ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਦੰਦ ਕੱਢ ਕੱਢ ਹੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਰਅਸਲ , ਕਿੰਨੇ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਭਾਵਹੀਨ ਹਨ ।
ਸ਼ੁਰੂ – ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ । ਆਉਂਦੇ -ਜਾਂਦੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ । ਉਸ ਦਿਨ ਨਾ ਜਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀ ਮਠਿਆਈ ਭੇਜੀ ( ਜੋ ਮੇਰੀ ਬੇਗਮ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਭੰਗਣ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ) ਪਰ ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁੰਹ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ । ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਈ , ਸੁੱਕਾ – ਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਬਸ । ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਧੇ ਮੂੰਹ ਦੋ – ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਲੀਆਂ ਤਾਂ ਇਹ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਪੈ ਜਾਵੇਗਾ । ਅੱਜ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਕੱਲ ਗਾਲੀ- ਗਲੋਚ । ਗਾਲਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਦਾਲ – ਰੋਟੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੌਣ ਆਪਣੀ ਜਬਾਨ ਗੰਦੀ ਕਰੇ , ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਵਧਾਕੇ ।
ਇੱਕ ਇਤਵਾਰ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਖਤਾਵਾਂ ਦੇ ਲਤੀਫੇ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਠੀਕ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਆਏ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਬਜੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਬਾਰਾਂ ਬਜ ਕੇ ਦੋ ਮਿੰਟ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ , ਬਾਰਾਂ ਬਜੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਘਬਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ! ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਖੂਬ ਹੱਸੇ ।
ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ , ਬਾਰਾਂ ਬਜ ਗਏ ?
ਅਤੇ ਉਹ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਤੋਂ ਦੰਦ ਪਾੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ 'ਜੀ ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਚੌਵ੍ਹੀ ਘੰਟੇ ਬਾਰਾਂ ਬਜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ !' ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਉਹ ਖੂਬ ਹੱਸੇ , ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਮਜਾਕ ਹੋਵੇ ।
ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਡਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸੀ । ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਦੋਂ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲੇ ਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ਚਲਾ ਦੇ , ਫਿਰ ਇਹ ਲੋਕ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸਮਣੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਤਾਕ ਵਿੱਚ ਹੋਣਗੇ । ਮੈਂ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਤਾਕੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਬੱਚੇ ਹਰਗਿਜ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਤਰਫ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ।
ਮਗਰ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਧੀ ਮੋਹਣੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੋਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਲ – ਕੁੱਦ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਹ ਬੱਚੀ , ਜਿਸਦੀ ਉਮਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ , ਸਚਮੁੱਚ ਮੋਹਣੀ ਹੀ ਸੀ । ਗੋਰੀ – ਚਿੱਟੀ , ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ -ਨਕਸ਼ . . . ਬੇਹੱਦ ਸੁੰਦਰ ।
ਇਹਨਾਂ ਕਮਬਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ . . . ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਚਲੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਜਾਣ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੂਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਟਕਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ! . . . ਹਾਂ , ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਵੇਖਿਆ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਖੂਬ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਕੀਤੀ । ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਘੱਟ – ਤੋਂ – ਘੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਉੱਧਰ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕਰਨ ।
ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਈ । ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਇਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੁਕ ਕੇ ਆਏ ਸਨ , ਲੇਕਿਨ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜੁਲਮ ਢਾਹੁਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਹਜਾਰਾਂ ਸਗੋਂ ਲੱਖਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਪਿਆ । ਇਸਲਾਮੀ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਗ ਤੁਰੀਆਂ । ਹਜਾਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਭੱਜੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ ਇਸ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦਾ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਕੁੱਝ ਹਫਤਿਆਂ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ – ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਚੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ , ਖੁਦਾ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਠਹਿਰਿਆ ਰਿਹਾ । ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਇੱਕ ਵੈਗਨ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਲਈ । ਮਗਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਾਮਾਨ ਭੇਜਣ ਵਾਲਾ ਸੀ , ਉਸ ਦਿਨ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ , ਇਸ ਲਈ ਸਾਮਾਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ।
ਪੰਦਰਾਂ ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ , ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਭਲਾ ਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ ! ਮੈਂ ਛੁੱਟੀ ਮਨਾਈ ਅਤੇ ਦਿਨ ਭਰ ਲਿਟਿਆ ਰਿਹਾ ਡਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟਾਈਮਸ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ । ਦੋਨਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪਰਖਚੇ ਉੜਾਏ ਗਏ ਸਨ . . . ਅਤੇ ਸਿਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਬੀਜ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕਾਇਦੇ ਆਜਮ ਦਾ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰ ਸੀ , ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਰਹੇ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੋ ਹੈ , ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਵਰਨਾ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ੁਧ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ . . . ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸੁਨਹਰੀ ਮਸਜਦ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡਨ ਮਾਸਕ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ . . . ਨਹੀਂ – ਨਹੀਂ , ਉਹ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਲਡਨ ਟੇਂਪਲ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੁਨਹਰੀ ਮਸਜਦ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਸੁਨਹਰੀ ਮਸਜਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਮਾ ਮਸਜਦ , ਲਾਲ – ਕਿਲਾ ਵੀ । ਨਿਜਾਮੁੱਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦਾ ਮਜਾਰ , ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ , ਸਫਦਰਜੰਗ ਦਾ ਮਦਰੱਸਾ . . . ਯਾਨੀ ਚੱਪੇ – ਚੱਪੇ ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਵੀ ਅੱਜ ਇਸ ਦਿੱਲੀ ਸਗੋਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫਹਰਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ! ਸੋਚਕੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਭਰ ਆਇਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜੋ ਕਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ , ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ , ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੰਧ , ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਆਦਿਕ ਵਰਗੇ ਉਜੱਡ ਅਤੇ ਗੰਵਾਰੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਬਰਦਸਤੀ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ – ਸੁਥਰੀ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ । ਜਿੱਥੇ ਸਲਵਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਜੋਕਰਨੁਮਾ ਲਿਬਾਸ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਹਲਕੀ – ਫੁਲਕੀ ਪਾਈਏ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੀਹ ਚਪਾਤੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ – ਦੋ ਸੇਰ ਦੀਆਂ ਨਾਨਾਂ ਖਾਧੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਫਿਰ ਮੈਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਕੇ ਕਿ ਕਾਇਦੇ ਆਜਮ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਮਗਰ ਫਿਰ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡਣ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਦਿਲ ਮੁਰਝਾਇਆ ਹੀ ਰਿਹਾ . . . ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਦੰਦ ਕੱਢਕੇ ਕਿਹਾ ,” ਕਿਉਂ ਬਾਬੂ ਜੀ ! ਤੁਸੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਮਨਾਈ ? ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਜੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦਾੜੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦੇਵਾਂ । ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਹੀ ਆਖਿਰ ਰੰਗ ਲਿਆਕੇ ਹੀ ਰਹੀ । ਹੁਣ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਰਿਫਿਊਜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਜਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । ਇਹ ਲੋਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ – ਵਾਰ ਛੱਡ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜੇ ਸਨ । ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਗਲੀ – ਕੂਚੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰੋਣਾ ਰੋਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਂਗਰਸੀ ਪ੍ਰੋਪੇਗੰਡਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਜੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਨੇ ਚਾਲ ਇਹ ਚੱਲੀ ਕਿ ਬਜਾਏ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਯਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਲ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਚਾਹੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮਹਾਂ ਸਭਾਈ ਸਭ ਇੱਕ ਹੀ ਥੈਲੀ ਦੇ ਚੱਟੇ- ਬੱਟੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਦੀ ਖਾਤਰ ਉਹ ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਜਵਾਹਿਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਗਾਲੀਆਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਣ ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਰੋਲਬਾਗ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਘਰ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ . . . ਚਾਨਣੀ ਚੌਕ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲੁੱਟ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਹਜਾਰਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ !
ਖੈਰ , ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੇਟਨ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਘੱਟ – ਤੋਂ – ਘੱਟ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ੁਲਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ ।
ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਦਫਤਰ ਦੀ ਤਰਫ ਚੱਲ ਪਿਆ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਵੀਡੇਂਟ ਫੰਡ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਲਈ ਹੀ ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਗੋਲ ਮਾਰਕੀਟ ਤੱਕ ਹੀ ਅੱਪੜਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦਫਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਬਾਬੂ ਮਿਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ , ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ? ਜਾਓ ਵਾਪਸ ਜਾਓ , ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਣਾ । ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਵਿੱਚ ਬਲਵਾਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਭੱਜ ਆਇਆ ।
ਆਪਣੇ ਸਕੇਅਰ ਵਿੱਚ ਅੱਪੜਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁੱਠਭੇੜ ਹੋ ਗਈ । ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ , ਸ਼ੇਖ ਜੀ , ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਸਲਾਮਤ ਹਾਂ , ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸਦੀ ਦਾੜੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿੰਨਾ ਬੇਈਮਾਨਾ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ. . .ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਅੱਛਾ ਹੋਇਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮਗਰ ਜਬਾਨੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜਤਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਸਕੇਅਰ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਤਮਾਮ ਸੜਕ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਮੈਂਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕਾਫਿਰਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜਾਂ ਤਰਸ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਦਸ – ਵੀਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ । ਸਿੱਧਾ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ , ਜਿੱਥੇ ਪਲੰਘ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੋਨਾਲੀ ਬੰਦੂਕ ਰੱਖੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ ਮੈਂ ਕਾਰਤੂਸ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਜਖੀਰਾ ਜਮਾਂ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਉੱਥੇ ਬੰਦੂਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ । ਸਾਰਾ ਘਰ ਛਾਣ ਮਾਰਿਆ । ਉਸਦਾ ਕਿਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਿਆ ।
“ ਕਿਉਂ ਹਜੂਰ , ਕੀ ਖੋਜ ਰਹੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ? ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਫਾਦਾਰ ਨੌਕਰ ਮਮਦੂ ਸੀ ।
“ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ ਕਿੱਥੇ ਗਈ ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਮਗਰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੇ ਛੁਪਾਈ ਹੈ ਜਾਂ ਚੁਰਾਈ ਹੈ ।
“ਬੋਲਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?” ਮੈਂ ਡਪਟ ਕੇ ਕਿਹਾ ਤੱਦ ਅਸਲੀਅਤ ਪਤਾ ਲੱਗੀ ਕਿ ਮਮਦੂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ ਚੁਰਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ , ਜੋ ਦਰਿਆ ਗੰਜ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਹਿਫਾਜਤ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹ ਵੀ ਵੱਡੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਸਰਕਾਰ , ਅਣਗਿਣਤ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ । ਸੱਤ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ , ਦਸ ਪਿਸਟਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੋਪ । ਅਸੀਂ ਕਾਫਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭੁੰਨਕੇ ਰੱਖ ਦੇਵਾਂਗੇ , ਭੁੰਨਕੇ !”
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਦਰਿਆਗੰਜ ਵਿੱਚ ਕਾਫਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਹਿਫਾਜਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗੀ ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਨਿਹੱਥਾ ਕਾਫਿਰਾਂ ਦੇ ਚੰਗੁਲ ਵਿੱਚ ਫੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ । ਇੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ?” ਮੈਂ ਮਮਦੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋਵੇ , ਉਹ ਛੁਪਦਾ – ਛੁਪਾਉਂਦਾ ਦਰਿਆਗੰਜ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਬੰਦੂਕ ਅਤੇ ਸੌ – ਦੋ ਸੌ ਕਾਰਤੂਸ ਵੀ ਲੈ ਆਏ । ਉਹ ਚਲਾ ਤਾਂ ਗਿਆ , ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਪਰਤ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ।
“ ਹੁਣ ਮੈਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਾਹਮਣੇ ਕਾਰਨਸ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਤਨੀ – ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਚੁਪਚਾਪ ਮੈਨੂੰ ਘੂਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ ਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ ਵੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ , ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ । ਮਗਰ ਫਿਰ ਇਸ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੋਈ ਕਿ ਘੱਟ -ਤੋਂ -ਘੱਟ ਉਹ ਤਾਂ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ । ਕਾਸ਼ , ਮੈਂ ਪ੍ਰਾਵੀਡੇਂਟ ਫੰਡ ਦਾ ਲਾਲਚ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ !
“ਸਤਸਿਰੀ ਅਕਾਲ ? ਹਰ ਹਰ ਮਹਾਦੇਵ !” ਦੂਰੋਂ ਆਵਾਜਾਂ ਕਰੀਬ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਦੰਗਾਈ ਸਨ । ਇਹ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦੇ ਦੂਤ ਸਨ । ਮੈਂ ਜਖਮੀ ਮਿਰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਏਧਰ – ਉੱਧਰ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਗੋਲੀ ਖਾ ਚੁਕਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਣ . . . ਬਚਾਓ ਦੀ ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕੁਆਟਰ ਦੇ ਕਿਵਾੜ ਪਤਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਹੋਕੇ ਬੈਠਾ ਵੀ ਰਿਹਾ , ਤਾਂ ਵੀ ਬਲਵਈ ਦੋ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਵਾੜ ਤੋੜ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਸਕਦੇ ਸਨ ।
“ਸਤਸਿਰੀ ਅਕਾਲ !”
“ਹਰਹਰ ਮਹਾਦੇਵ !”
ਆਵਾਜਾਂ ਹੋਰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ।
ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਦਰਵਾਜੇ ਤੇ ਦਸਤਕ ਹੋਈ । ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ।
“ਸ਼ੇਖ ਜੀ , ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਕਰਵਾਟਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਓ . . . ਜਲਦੀ ਕਰੋ . . . ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ – ਸਮਝੇ ਅਗਲੇ ਪਲ ਮੈਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਬਰਾਂਡੇ ਦੀਆਂ ਚਿਕਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੀ । ਮੌਤ ਦੀ ਗੋਲੀ ਸਨਨ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉਤੋਂ ਗੁਜਰ ਗਈ , ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਦਾਖਿਲ ਹੋਇਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਲਾਰੀ ਆਕੇ ਰੁਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦਸ – ਪੰਦਰਾਂ ਜਵਾਨ ਉਤਰੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਗੂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਸੀ ।
ਮਕਾਨ ਨੰ. 8 ਸ਼ੇਖ ਬੁਰਹਾਨੁੱਦੀਨ । ? ਉਸਨੇ ਕਾਗਜ ਤੇ ਨਜਰ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਦਲ ਟੁੱਟ ਪਿਆ । ਮੇਰੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਜੜ ਗਈ । ਕੁਰਸੀਆਂ , ਮੇਜਾਂ , ਸੰਦੂਕ , ਤਸਵੀਰਾਂ , ਕਿਤਾਬਾਂ , ਦਰੀਆਂ , ਕਾਲੀਨ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਮੈਲੇ ਕਪੜੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਲਾਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਦ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
“ਡਾਕੂ !”
“ਲੁਟੇਰੇ ! !”
“ਕੱਜਾਕ ! ! ! "
ਅਤੇ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ , ਜੋ ਮੂੰਹ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਜਤਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਆਏ , ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਘੱਟ ਲੁਟੇਰੇ ਹਨ ! ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾਕੇ ਬਲਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੋਲੇ ,” ਰੁਕੋ ਸਾਹਿਬ , ਇਸ ਘਰ ਤੇ ਸਾਡਾ ਹੱਕ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਧੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ , ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਲੁੱਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ । ਕੋਈ ਮੇਰੀ ਪਤਲੂਨ ਚੁੱਕੇ ਚਲਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਕੋਈ ਸੂਟਕੇਸ ਅਤੇ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਪਤਨੀ – ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਲੁੱਟ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਸਿੱਧਾ ਅੰਦਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਅੱਛਾ ਰੇ , ਸਰਦਾਰ ! ਜਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿੱਬੜ ਲਵਾਂਗਾ । . . . ਮਗਰ ਉਸ ਵਕਤ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੰਗਾਈ ਜੋ ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਨ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਗਜ ਦੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਤੇ ਜਮਾਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਹਾਂ ਤਾਂ . . .
“ਅਰੇ , ਅੰਦਰ ਜਾਓ ਤੁਸੀ . . . “ ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨੰਗੀ ਕਿਰਪਾਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਸੱਦ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕਬਾਰਗੀ ਉਸ ਦੜੀਅਲ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ , ਜੋ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਭੱਜ- ਦੋੜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਡਰਾਉਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ . . . ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ , ਜਿਸਦੀ ਚਮਕੀਲੀ ਧਾਰ ਮੈਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਦਾਵਤ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ । ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਜਰਾ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਅਤੇ ਬਲਵਾਈਆਂ ਨੇ ਸੁਣ ਲਿਆ , ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਗੋਲੀ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋਵੋਗੀ । ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਵਾਲੇ ਕਈ ਬਲਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਕਿਰਪਾਨ ਵਾਲਾ ਬੁਢਾ ਬਿਹਤਰ ਹੈ । ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ , ਝਿਜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਚੁਪਚਾਪ ।
“ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜੀ , ਅੰਦਰ ਆਓ ।"
ਮੈਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ , ਜਿਵੇਂ ਬਕਰਾ ਕਸਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਵੇਦੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਧਾਰ ਨਾਲ ਚੌਂਧਿਆਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।
“ ਇਹ ਲੋ ਜੀ , ਆਪਣੀ ਚੀਜਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਓ ।” ਕਹਿਕੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਉਹ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ , ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਫਜ਼ੂਲ ਦੀ ਲੁੱਟ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਸਰਦਾਰਨੀ ਬੋਲੀ , “ ਪੁੱਤਰ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸਾਮਾਨ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕੇ ।”
ਮੈਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਿਆ ।
ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਸ਼ੋਰ- ਸ਼ਰਾਬਾ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ । ਬਲਵਈ ਮੇਰੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਕੱਢਕੇ ਉਸਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸਦੀ ਚਾਬੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ।
“ ਚਾਬੀਆਂ ਤਾਂ ਇਸਦੀਆਂ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੀਆਂ । ਭੱਜ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਡਰਪੋਕ ! ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਬੱਚਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ।”
ਨੰਨ੍ਹੀ ਮੋਹਨੀ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕਮੀਜਾਂ ਅਤੇ ਗਰਾਰੇ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿਸ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਲਿਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਲਵਾਈਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਬੋਲੀ , “ ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੇ ਬਹਾਦੁਰ ਹੋ , ਸ਼ੇਖਜੀ ਡਰਪੋਕ ਕਿਉਂ ਹੋਣ ਲੱਗੇ . . . ਉਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਗਏ ।”
“ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਕਿੱਥੇ ਮੂੰਹ ਕਾਲ਼ਾ ਕਰ ਗਿਆ ?
“ਮੂੰਹ ਕਾਲ਼ਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ! ਉਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰ . . . "
ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ । ਬੱਚੀ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੀ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ । ਮਗਰ ਬਲਵਾਈਆਂ ਲਈ ਇਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ।
ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਖੂਨ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਨੂੰ ਕੁੰਡੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ । ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਹੱਥ ਕਿਰਪਾਨ ਥਮਾਈ ਅਤੇ ਖੁਦ ਆਪ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ ।
ਬਾਹਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚੱਲਿਆ ।
ਥੱਪੜਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ . . . ਫਿਰ ਮੋਹਨੀ ਦੇ ਰੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ , ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਲਾਂ ! ਕੁੱਝ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਚਾਰਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਠੀਕ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।
ਅਤੇ ਫਿਰ . . . ਗੋਲੀ ਦੀ ਆਵਾਜ . . . ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਚੀਖ . . . ਲਾਰੀ ਚਾਲੂ ਹੋਣ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ . . . ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਸਕੇਅਰ ਤੇ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਪਲੰਘ ਤੇ ਪਏ ਸਨ , ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਫੇਦ ਕਮੀਜ ਛਾਤੀ ਤੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
“ਸਰਦਾਰ ਜੀ ! ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ?” ਮੇਰੀ ਜਬਾਨ ਤੋਂ ਨਾ ਜਾਣ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲੇ । ਹੈਰਾਨ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ , ਵਿਚਾਰਾਂ , ਮਾਨਤਾਵਾਂ , ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । “ ਸਰਦਾਰ ਜੀ , ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ?”
“ਮੈਂ ਕਰਜਾ ਉਤਾਰਨਾ ਸੀ , ਪੁੱਤਰ ।”
“ ਕਰਜਾ ?”
“ਹਾਂ , ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਕੇ ਮੇਰੀ ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਜਤ ਬਚਾਈ ਸੀ ।’’
“ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਸੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ ?”
“ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ।’’
“ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ! . . .” ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਲਮਕੇ ਘੰਟੇ ਨੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਬਜਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ . . . ਇੱਕ . . . ਦੋ . . . ਤਿੰਨ . . . ਚਾਰ . . . ਪੰਜ . . .
ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਨਜਰਾਂ ਘੰਟੇ ਦੀ ਤਰਫ ਘੁੰਮ ਗਈਆਂ . . ਜਿਵੇਂ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਹੁਜੂਰ ਯਾਦ ਆ ਗਏ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਈ ਫੁੱਟ ਲੰਬੀ ਦਾੜੀ ਸੀ . . . ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿੰਨੀ ਮਿਲਦੀ – ਜੁਲਦੀ ਸੀ ! . . . ਛੇ . . . ਸੱਤ . . . ਅੱਠ . . . ਨੌਂ . . .
ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੱਸ ਰਹੇ ਹੋਣ . . . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫੇਦ ਦਾੜੀ ਅਤੇ ਸਿਰ ਦੇ ਖੁੱਲੇ ਵਾਲਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਗਿਰਦ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਮੰਡਲ – ਜਿਹਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
. . . ਦਸ . . . ਗਿਆਰਾਂ . . . ਬਾਰਾਂ . . . ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ , “ ਜੀ , ਅਸਾਂ ਦੇ ਤਾਂ ਚੌਵ੍ਹੀ ਘੰਟੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।"
ਫਿਰ ਉਹ ਨਜਰਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ! . . . ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਦੀ ਆਵਾਜ ਦੂਰ . . . ਬਹੁਤ ਦੂਰੋਂ ਆਈ . . . “ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਕਲ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ . . . ਅਤੇ ਇਹ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬੇਵਕੂਫੀ ਕਰ ਬੈਠਦੇ ਹਨ । . . . ਹੁਣ ਇਸ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖੋ . . . ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ !’’
“ਪਰ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨਹੀਂ ਮਰੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਮਰਿਆ ਸੀ ।”
(ਅਨੁਵਾਦ : ਸਤਦੀਪ)