شہید گلزار سنگھ سندھو
بھارت، ہندوستان تے پاکستان دو بھاگاں وچّ ونڈیا گیا سی۔ بھاویں ادوں تکّ ہشیارپور دے نزدیکی پنڈاں وچّ چوکھی وڈھّ-ٹکّ ہو چکی سی، پر ساڈے علاقے وچّ ہالی شانتی سی۔ میں تے نورا تکیئے وچّ انبی دے بوٹے تھلے بیٹھے اتہاس دا کوئی سوال یاد کر رہے ساں۔ نورِ دی بھین رحمتے ساڈے شہیداں والے کھیت وچوں چرھی وڈھّ رہی سی۔ شہیداں اتے تکیئے وچکار کیول اک کھیت دی وتھّ سی پر مینوں ادوں تکیئے دا اینا بھے نہیں سی، جناں شہیداں دا۔ شہید کافی کرامات والے سمجھے جاندے سن۔ پہلی توں لے کے اٹھویں جماعت تکّ میں کچا-پکا کوئی امتحان دین شہیداں دا پرشاد سکھن توں بناں نہیں سی دندا تے میرے بابا جی دا کہنا سی کہ اسے کارن میں کدی فیل نہیں سی ہویا۔
نورِ دی بھین رحمتے مینوں بہت چنگی لگدی سی تے اج اس گلّ دی پشٹی کرواؤن لئی میں نورِ نوں پچھیا، "تینوں اپنیاں دوناں بھیناں وچوں رحمتے چنگی لگدی ہے کہ جیناں؟"
"جینا" نورِ نے اپنی وڈی بھین دا ناں لیا، جہڑی چار-پنج ورھے پہلاں ویاہی جا چکی سی۔
"تینوں رحمتے کیوں نہیں چنگی لگدی؟" میرے مونہوں ابھول ہی نکل گیا۔ پر پھیر مینوں خیال آیا کہ نورا میری گلّ دا کوئی ہور بھاوَ نہ کڈھ بیٹھے۔ میں شرمندہ جیہا ہو گیا۔
"اس لئی کہ رحمتے مینوں نکے ہندے نوں ماردی ہندی سی تے جینا بڑے پیار نال کھڈاؤندی ہندی سی۔" نورِ دا اتر سن کے میری تسلی ہوئی کہ نورِ نے میرے پرشن دا اہیؤ بھاوَ کڈھیا سی، جہڑا ہے سی۔
پھڑ-پھڑ کردا، شہیداں والے پپل توں اک مور اڈیا تے اس دا نواں نکور کھنبھ ہوا وچّ ڈکو ڈولے کھاندا ہیٹھاں آ ڈگیا۔
میننوں اوہناں دناں وچّ مور دے کھنبھ اکٹھے کرن دا بڑا شوق سی۔ کتاب نورِ نوں پھڑا کے جد بھجیا بھجیا میں کھنبھ کول پجا تاں کھنبھ رحمتے دے ہتھ وچّ سی۔
"ایہہ کھنبھ تاں میں چکنا سی۔" میں نراش جیہا ہو کے رحمتے نوں آکھیا۔
"پر ہن تاں میں چکّ بیٹھی ہاں"، رحمتے نے اتر دتا۔
"کجھ وی ہووے کھنبھ تاں تینوں دینا ہی پویگا"، میں ضدّ کیتی۔
"پھیر تاں میں کدے وی نہیں دندی"، اینا کہہ کے اوہ مسکرا پئی۔
"کھنبھ تاں توں دے ہی دیوینگی"، میں وی مسکرا کے آکھیا، "ہور تینوں بھاویں میں کجھ نہیں کہندا۔"
"چکّ لے اپنا کھنبھ" اس نے گھور کے تکدیاں کیہا۔
کھنبھ سٹّ کے تے بھری چکّ کے، اوہ پنڈ ولّ نوں تر پئی۔ دور تکّ مینوں اس دی پیلی چنی دکھائی دندی رہی تے میں اس ولّ انجھ ویکھدا رہا جویں اس سٹے اتے پجنا چاہندا ہوواں کہ اس نے مینوں پیار نال گھوریا سی جاں گھرنا نال۔
کھنبھ لے کے جد میں واپس تکیئے وچّ آیا تاں نورِ دا ابا 'بدرو سائیں' سنجھاں ویلے دی نماز پڑھ رہا سی تے نورا وی کول کھڑھا اپنے ابا وانگ ہی شردھا جتا رہا سی۔ نورِ دے گل وچّ وی پیلا پٹکہ سی تے اس دے ابا دے گل وچّ وی۔
پیلا پٹکہ؟ تسیں پچھوگے، اوہ کیوں؟ ایہہ وی اک دلچسپ کہانی ہے۔
دو دن پہلاں اک نہنگ سنگھ نے ساڈے پنڈاں وچّ اعلان کر دتا سی کہ اہیؤ مسلمان ہندوستان وچّ رہِ سکنگے جہڑے ہندو-سکھ بن جان اتے باقی سبھ پاکستان پہنچا دتے جانگے۔ ساڈے پنڈ ودھیرے وسوں مسلماناں دی سی تے مسلمان وی کٹڑ سنی۔ پر کی کردے وچارے! ہشیارپور دے نیڑے مسلماناں دیاں بائی بسیاں (بہت وڈے پنڈ) سن۔ پھیر وی اتھے جہڑا اڑیا نیزیاں نال ونھ دتا گیا سی۔ ساڈے پنڈ دے مسلمان امرت چھکن لئی تیار ہو گئے۔
اعلان توں دوجے ہی دن ساڈے بابا جی نے پنڈ دی دھرم شالہ وچّ ڈیڈھ سو کڑے منگوائے، اونے ہی کھنڈے والے کنگھے، اونیاں ہی کچھاں اتے اونے ہی پیلے رنگ دے پٹکے۔ جد امرت لئی دیگ تیار کرن واسطے چاشنی دے کڑاہے چڑھائے جان لگے تاں پچھیوں کسے سیانے دی آواز آئی، "ایہو جہے امرت دا کی لابھ؟ ایہناں مسلیاں دا کی بھروسہ ہے کلھ نوں کڑے-چھڑے لاہ کے پھیر مصلے دے مصلے۔" میں پچھے مڑ کے تکیا تاں بابا پھمن سنگھ جی بول رہے سن۔ اینا کہہ کے اوہناں نے افیم دی ڈبی وچوں اک گولی کڈھی تے منہ وچّ سٹّ کے پانی دا گھٹّ بھر لیا۔
"ہور کداں دا امرت چھکایا جاوے؟" پنڈ دے سیانیاں وچوں اک نے پچھیا۔
"جھٹکے والا"، بابا جی نے اپنے کھونڈے دے سہارے اٹھدیاں آکھیا۔
"بالکل ٹھیک"، سبھ سیانے رضامند ہو گئے۔
"ساڈے سکھ بھراواں نوں اودھر حلال کھلایا گیا ہے"، کسے نے پاکستان دیاں کرتوتاں ولّ اشارہ کیتا۔
"تے اوہ وی گٔو دا"، کسے ہور نے تائید کیتی۔
مسلمان وچارے چپ چاپ سندے رہے۔ پلو-پلی پنج-چھ بکرے جھٹکا دتے گئے۔ ہشیارپور ضلعے دے سارے پنڈاں وچ، جتھے وی مسلماناں نوں سکھ بنایا جا رہا سی، جھٹکے دے امرت نال ہی بنایا سی۔ پدی، پوسی، کتنا، مجارا، بنجھوں، باقی گوانڈھی پنڈاں وچّ وی ایہہ عمل کرنا سی۔ مسلماناں دے دل وچّ اک چڑھدی تے اک اتردی سی پر کر کجھ وی نہیں سی سکدے۔
"گورو جی نے تاں کڑاہ پرشاد دی دیگ دوارا امرت چھکایا سی"، باپو جی نے بابے پھمن سنگھ نوں ہولی جہی ٹوک کے کیہا۔
"چپّ رہا کر اوئے منڈیا۔ بہہتیاں نگھوچاں نہیں کڈھیدیاں"، بابے ہراں باپو جی نوں چپّ کرا دتا تے پھیر کھونڈے دے سہارے جھٹکے دے بلٹوہیاں دا معائنہ کرن لگّ پئے۔ اج میں گہہ نال ویکھیا سی کہ بابا جی نے کرپان نہیں سی پہنی ہوئی۔ کرپان دی تھاں اوہ کھونڈا ہی رکھدے سن تے اےداں چار ککیئے ہی سکھ سن۔
گھڑی پل وچّ سارے دے سارے مسلماناں نے کنگھے، کڑے، کچھے، کرپاناں پہن لئیاں تے بوٹی-بوٹی کر کے جھٹکا منہ وچّ پاؤن لگے۔"اسیں پہلاں وی ہندو ہی ساں، سہرے اورنگزیب نے سانوں زبردستی مسلمان بنا دتا سی" جھٹکے دی بوٹی منہ وچّ پاؤندے ہوئے سنی مسلمان اپنے ہندو-سکھ بھراواں نال گلاں کر رہے سن۔ بابا پھمن سنگھ تے ہور سیانے وی اپنی سرداری ٹھاٹھ وچّ بیٹھ کدی افیم تے کدی جھٹکے دی بوٹی منہ وچّ پا لیندے۔
باپو جی اپنے آپ نوں عامَ جٹاں نالوں وکھریا کے پنڈ دے باقی بندیاں نوں اپنے سندھو ہون دی وشیشتا سمجھا رہے سن۔"مہاراجے پٹیالے دا گوت سدھو ہے تے سدھو سندھو اک برابر ہی ہندے ہن۔ اینی گلّ ہے ذرا کہ ساڈی جاگیر نال افیم-ڈوڈے ہی چلدے ہن تے مہاراجے دا شاہی ٹھاٹھ وی قایم ہے۔ سکھی وچّ اوہ وی پکا ہے تے اسیں وی۔ جے اسیں نہ ہندے تاں تسیں مسلیاں دا کی وگاڑ سکدے سی؟ اوہناں نے تہاڈے کولوں امرت نہیں سی چھکنا۔"
سارے مسلماناں نے امرت چھک لیا۔ کیول تھوڑھے جہے گھر جنہاں نے پاکستان جان دا فیصلہ دے دتا سی، رہِ گئے سن۔ نورِ دے پریوار وچوں وی اتھے کوئی حاضر نہیں سی۔
"نورِ ہراں نے نہیں امرت چھکنا؟" میں باپو جی نوں پچھیا۔
"رولا نہیں پائیدا، ملّ۔ میں کنگھے کڑے اوہناں دے گھر پہنچا دتے ہن تے اوہناں نے پہن وی لئے ہن۔ نورِ دا ابا سائیں لوک ہے۔ اوہ جھٹکا کھان توں کتراؤندا ہے۔ خیر، میں آپے نپٹ لوانگا۔ وچارا بڑا مان کردا ہے اپنا۔ تینوں پہلیاں چھ جماعتاں نورِ دے نال ہی تاں پاس کروا دتیاں سن۔ تیرے ہان دے ہالیں چوتھی وچّ دھکے کھاندے پھردے نے تے توں سکھ نال اٹھویں وچّ ایں۔ ایہہ سبھ بدرو سائیں دیاں ہی مہربانیاں نے۔" باپو جی نے ساری گلّ میرے کنّ وچّ ہی سمجھا دتی تے آپ اپنے کم وچّ مگن ہو گئے۔
جد باپو جی توں بدرو سائیں دے امرت چھکن سنبندھی پچھیا گیا تاں باپو جی نے ایدھر-اودھر دیاں کئی گلاں جوڑ کے پنڈ دی پنچائت نوں یقین دوایا کہ بدرو سائیں نے اوہناں دے ساہمنے جھٹکے دی بوٹی منہ وچّ پائی سی۔ تے پھیر وی جد بابا جی نے اوہناں دی نیت 'تے شکّ کیتا تاں باپو جی نوں جھوٹھی سہں کھا کے یقین کراؤنا پیا سی۔
اس پرکار بدرو سائیں دا سارا پریوار امرتدھاری ہو گیا سی۔ اس وچّ جھوٹھ وی کی سی۔ اج جد میں شہیداں والے پپل کول رحمتے توں کھنبھ منگیا سی تاں اس دی بانہہ وچّ لوہے دا کڑا سی تے سر اتے پیلی چنی۔ ایہہ گلّ وکھری ہے کہ پیلی چنی نے رحمتے دے حسن دی آب نہیں سی چھڈی، اس دے گورے رنگ نوں کالی چنی ہی پھبدی سی۔ بدرو سائیں جد نماز پڑھ رہا سی تاں اسدے ہتھ وچّ کڑے توں علاوہ اسدے گل وچّ پیلا پٹکہ سی تے نورِ دے گل وچّ وی۔
ہن اوہ نماز نہ وی پڑھدے جے کوئی ہور اوہناں نوں ویکھدا ہندا۔ اس ویلے تاں اوہناں کول کیول میں ساں نورِ دا ہم-جماعتی تے بدرو سائیں دا پرانا ودیارتھی۔ اوہ ودیارتھی جس نوں سبق بھلن تے وی بدرو سائیں نے کدی نہیں سی ماریا تے سائیں وی اوہ جہڑا مارن لگیاں نورِ نال وی لحاظ نہیں سی کردا۔ جے کدی نورا اس دا کارن وی پچھدا تاں اوہ دلیل دندا، "ایہہ تاں وچارا ماپیاں دے گھر دا اکلا پتر ہے۔ تہاڈا کی ہے تسیں تاں پنج ہو۔ اک-ادھے نوں کجھ ہو وی جاوے تاں کجھ نہیں وگڑدا۔" تے اینا کہہ کے سائیں اک چپیڑ نورِ دے ہور جڑ دندا۔
ستویں وچّ میں تے نورا ماہلپر جان لگ پئے ساں۔ ماہلپر اکٹھے پڑھن کارن میں تے نورا ہور وی متر ہو گئے ساں۔ انجھ وی باپو جی نال سائیں ہراں دے بہت چنگے سنبندھ سن۔ اس لئی اوہناں نوں کی ڈر سی؟ میں کہڑا پنڈ دے کسے بندے نوں دسن لگا ساں کہ نورا تے نورِ دے ابا نماز پڑھ رہے سن۔
میں ادوں تیرھویں ورھے وچّ ساں۔ نورا پندراں کو ورھے دا ہووےگا۔ رحمتے نورِ نالوں دو ورھے وڈی سی تے مینوں یاد ہے کہ تیجی تکّ میں بہت سارے سوال رحمتے کولوں ہی سمجھدا ہندا سی۔ تے ہن اوہ چرھی دی بھری چکی جا رہی سی۔ بدرو سائیں نماز پڑھ رہا سی۔ نورا بڑے شردھا بھاوَ نال اسدے کول کھڑھا سی۔ سائیں دی نسواری رنگ دی داڑھی دھرتی نال لگی ہوئی سی تے کلیاں والا کڑتا بھوئیں وچّ لبڑیا ہویا سی کہ پٹھّ پچھوں "بولے سو نہال…ست سری اکال" دے جیکارے سنائی دین لگے۔
شام دے کوئی چار کو وجے دا سماں ہووےگا۔ اسیں سارے ہی ستّ انیندرے جہے پنڈ ولّ نوں بھجّ ترے۔ نماز وی پوری نہ ہو سکی۔ مارے بھے دے چنگی طرحاں کوئی وی نہیں سی بھجّ سکدا۔ نورا اؤکھڑ کے ڈگّ پیا۔ اک چلکدی ہوئی برچھی نورِ دے ڈھڈّ وچّ کھبھ گئی۔ رگّ بھر آندراں اس دے ڈھڈّ وچوں باہر نکل آئیاں۔ میں بھے-بھیت ہو کے برچھی والے ولّ تکیا تاں کوئی نیلے وستراں والا گھوڑ-سوار سی۔ سائیں نے آکھیا، "سردار جی! اسیں سنگھ سج گئے ہاں۔ اسیں امرت چھک لیا ہے، ایہہ ویکھو پیلا پٹکہ تے کڑا……" تاں اک مچھاں والے راجپوت نے اپنی تلوار دے اکو وار نال اوہدا کڑا کٹّ دتا۔ اس نے ہتھ جوڑکے منت کرن لئی جد دوجا ہتھ چکیا تاں اوہ وی وڈھّ دتا۔
"ایہنوں تاں گھلو پاکستان" میرے ولّ اشارہ کر کے کسے ہور نے کیہا۔
"ایہہ تاں سنگھاں دا بھجھنگی اے……اوئے مورکھو" نورِ دے ڈھڈّ وچّ برچھی کھوبھن والے نہنگ سنگھ نے اس نوں جھڑکیا اتے مینوں چکّ کے اپنی گھوڑی 'تے سٹّ لیا۔
اس توں پچھوں مینوں نہیں پتہ، کی ہویا جاں کی نہ ہویا۔ میں بے ہوش ہو گیا سی۔
دوجے دن جد مینوں ہوش آئی تاں میں اپنے گھر دے برانڈے وچّ پیا سی۔ میری ماں دیاں اکھاں رو-رو کے لال ہو چکیاں سن۔
"بسّ بچ گیا ہن۔ فکر نہ کرو۔ ڈر نال سہم گیا سی۔ ہالیں جوآک ہی تاں ہے وچارا۔" اندروں آواز آئی۔ میں بول پچھانیا تاں بابا جی دا سی۔
"بھانا واہگورو دا- پرلو ہی آ گئی سی" ماں نے ہنجھوآں وچوں آکھیا تے مینوں گود وچّ لے کے گھٹن لگّ پئی، "توں ڈر گیا سی پتّ؟ میں صدقے جاواں اپنے پتّ دے۔"
ماں نے آکھیا تے دپٹے نال اپنے ہنجھو پونجھ کے میرا منہ صاف کرن لگّ پئی،
"صدقے واری جائیو پہلاں شہیداں دا پرشاد چڑھا لوو جنہاں دی کرپا نال اس دی جان بخشی ہوئی اے۔" بابا جی نے ڈیوڑھی وچوں ہی سیانی گلّ کیتی۔
"بیبی! نورِ دے ڈھڈّ وچّ میرے ساہمنے برچھی وجی سی" میں چیتا کرکے ماں نوں آکھیا، "تے رحمتے کتھے ہے" میں پچھیا۔
ہن میں این ہوش وچّ ساں۔
ماں نے رو-رو کے دسیا کہ نورِ دیاں بھیناں جیناں اتے رحمتے نوں جتھے والے نال لے گئے سن۔ اوہ اپنے نال مسلماناں دیاں ہور وی کئی مٹیاراں چکّ کے لے گئے سن۔ سائیں دے دوویں ہتھ تے اک لتّ وڈھی گئی سی۔ نورِ دی اوتھے ہی جان نکل گئی سی۔ ساڈے پنڈ دے اکی مسلمان وڈھّ دتے سن۔ جہڑا وی پیلے پٹکے، کڑے جاں نویں کچھے والا وکھائی دتا، نہیں سی چھڈیا۔ گلاں کر رہی میری ماں دیاں اکھاں پتھراؤندیاں جا رہیاں سن۔
شام نوں جد اسیں شہیدیں پرشاد چڑھاؤن چلے تاں ساریاں دے چہرے 'تے اک دہشت جہی چھائی ہوئی سی۔ بابا جی نوں کجھ وی نہیں سی سجھّ رہا۔ کسے نے دسیا کہ بابا جی دا پوسی والا لنگوٹیا متر گھنشام داس اپنے کسے مسلمان ساتھی نوں پیلا پٹکہ دین چلیا سی۔ اسنوں مسلمان سمجھ کے اسدے وی چھرا کھوبھ دتا سی۔ اوہناں کول اینی وہل ہی کتھے سی کہ پورن پچھ-گچھ کردے۔ اوہناں نے ساڈے پنڈ توں اگلے پنڈ وچّ لٹّ مار کرنی سی۔ سونی ورگے نکے جہے پنڈ وچوں پنج-چھ سو بندیاں دے جتھے جوگا دھن مال کویں پراپت ہو سکدا ہے؟
بابا جی نوں گھنشام داس دی موت دا اینا صدمہ سی کہ شہیدیں پہنچ کے ارداس کردیاں وی اوہناں دے قدم ڈول رہے سن۔ مرنے نوں تاں گھنشام داس نے وی اک دن مرنا ہی سی۔ بابا جی نے آپ کہڑا بیٹھے رہنا سی۔ گھنشام داس تاں بھلا دھوکھے نال ماریا گیا سی پر اوہ کہڑا بچ رہے سن، جنہاں نے امرت چھکن توں دو کو دن پچھوں ہی گلّ گلّ اتے 'طوبیٰ-طوبیٰ' جاں 'الا-الا' دی تھاں 'واہگورو-واہگورو' تے 'رام-رام' کہنا سکھ لیا سی اتے کنگھے، کڑے تے پٹکے پہن لئے سن۔ اس دے الٹ اوہ مسلمان جتھے والیاں دی نظر نہیں چڑھ سکے، جنہاں نے پنڈ چھڈّ کے پاکستان جانا تاں پروان کر لیا سی پر ہندو بننا پروان نہیں سی کیتا۔ پیلے پٹکے جاں نویں کچھے وی نہیں سن پہنے۔ "چار صاحبزادے، پنج پیارے تے چالی مکتے" دی ارداس کردیاں بابا جی دی آواز نوں پتہ نہیں کی ہندا جا رہا سی۔ انت وچّ جد اوہ 'جنہاں تیرا نام جپیا، ونڈ چھکیا، دیگ چلائی، تیغ وہائی، دھرم ہیت سیس کربا……" کہن لگے تاں اوہناں دے قدم لڑکھڑا گئے تے اوہناں دے ہتھ والا کھونڈا ڈگّ پیا۔ باقی ارداس وی باپو جی نے ہی سماپت کیتی۔
پھیر باپو جی دے کہن انوسار میں شہیداں دیاں پنجے سمادھیاں 'تے بھورا-بھورا پرشاد رکھ کے آیا، جس نوں میرے ویکھدے-ویکھدے ہی شہیداں والے پپلاں دے کاں چھک گئے۔
باقی سارے سنسکار سماپت کر کے جد باپو جی سانوں وی پرشاد ونڈن لگے تاں بابا جی نے روک دتا۔
"کی گلّ؟" باپو جی نے پچھیا۔
"کاکے نوں پرشاد دے دے بھورا کو" بابا جی نے سجھاؤ دتا، "سائیں دی قبر 'تے وی چڑھا آوے جا کے۔" بابا جی نے تکیئے ولّ اشارہ کر کے آکھیا۔ تکیئے تے شہیداں وچکار کیول ادھے کھیت دی وتھّ سی۔
تکیئے ولّ ویکھ کے مینوں نورا یاد آ گیا تے پپل ولّ ویکھ کے رحمتے۔ رحمتے نے مینوں اس پپل ہیٹھ گھور کے تکیا سی۔ پتہ نہیں، پیار نال، پتہ نہیں گھرنا نال۔ تے ہن اوہنوں جتھے والے لے گئے سن۔ پتہ نہیں کیوں؟
"کی مطلب؟" باپو جی نے تکیئے والی قبر 'تے پرشاد چڑھاؤن دا کارن پچھیا۔
"کلھ دا گھلو-گھارا یاد اے نہ؟" باپو جی دے موڈھے اتے ہتھ رکھ، اوہناں نوں شہیداں دی حد توں باہر لجا کے بابا جی نے اوہناں دے کنّ وچّ آکھیا۔ شہیداں دی حد وچّ شاید اوہناں نے اس لئی گلّ نہیں کیتی کہ اوہناں دے کول ہی اوہناں دی کرامات اتے شکّ کرن نال سراپ مل جان دا ڈر سی۔
"یاد ہے" باپو جی نے اتر دتا۔
"جنہاں نے امرت چھکیا سی اوہ مارے گئے نہ؟" بابا جی نے پرشن کیتا۔
باپو جی نے ہاں وچّ سر ہلایا۔
"جہڑے سائیں دی قبر نوں پوجدے رہے، اوہ بچ رہے نے کہ نہیں؟" اینا کہہ کے بابا جی چپّ ہو گئے۔
"میں سمجھیا نہی" باپو جی نے مڑ آکھیا۔
"نہیں سمجھیا تاں نہ سمجھ" بابا جی نے کھجھ کے آکھیا، "کلھ بارے کون جاندا ہے۔ سمادھیاں دی تھاں قبراں ولی نکل آئیاں، پھیر؟" ایہہ گلّ بابا جی نے بہت ہولی باپو جی دے کنّ وچّ کہی تاں کہ شہید نہ سن لین۔
میں بھجّ کے سائیں دی قبر 'تے پرشاد رکھ آیا تے باپو جی نے وی کوئی اعتراز نہ کیتا۔ پتہ نہیں اوہناں نوں بابا جی دی گلّ سمجھ پئی سی کہ نہیں ۔
