1919 دی گلّ سعادت حسن منٹو
ایہہ گلّ 1919 دی ہے بھائی صاحب، جدوں رولٹ ایکٹ خلاف سارے پنجاب وچّ ایجیٹیشن چل رہی سی…۔ میں امرتسر دی گلّ کر رہا ہاں…۔ سر مائیکل تے ڈفینس آف انڈیا رولز تحت گاندھی جی دی پنجاب وچّ آمد ‘تے روک لا دتی گئی سی…۔ اوہ آ رہے سن کہ پلول دے کول اوہناں نوں روک لیا گیا اتے گرفتار کرکے واپس بمبئی بھیج دتا گیا…۔ جتھوں تک مینوں پتہ ہے بھائی صاحب، جے انگریز ایہہ غلطی نہ کردے تاں جلھاں والے باغ دا ساکہ اوہناں دے راج دے کالے اتہاس دے پنیاں وچّ اجیہے لہو-لہان پنیاں دا ہور وادھا نہ کردا…۔ کی مسلمان، کی ہندو تے کی سکھ ساریاں دے مناں وچّ گاندھی جی لئی بے حدّ عزت سی۔ سارے اوہناں نوں مہاتما کہندے سن…۔ جدوں اوہناں دی گرفتاری دی خبر لاہور پہنچی تاں سارا شہر دیکھدے-دیکھدے بند ہو گیا۔ لاہور توں خبر امرتسر پہنچی تے اتھے وی دیکھدیاں-دیکھدیاں سارے شہر وچّ مکمل ہڑتال ہو گئی…۔ کیہا جاندا ہے کہ نوں اپریل دی شام نوں ڈاکٹر ستپال اتے ڈاکٹر کچلو دی جلاوطنی دے حکم ڈپٹی کمیشنر نوں مل گئے سن۔ پر اوہ اوہناں نوں لاگوُ کرن لئی اجے تیار نہیں سی…۔ اس لئی کہ اوہدے خیال وچّ امرتسر وچّ کسے وی گلّ دا کوئی خطرہ نہیں سی۔ لوک بڑے پر-امن طریقے نال ورودھ پردرشن اتے جلسے-جلوس کڈھ رہے سن۔ کسے طرحاں دی ہنسا دا تاں کوئی سوال ہی نہیں سی پیدا ہندا۔ میں اپنی اکھیں ڈٹھا حالَ دسّ رہا ہاں…۔ نوں طریق نوں رامنومی سی۔ جلوس نکلیا پر مجال ہے جے کسے نے حاکماں دی مرضی دے خلاف اک قدم وی چکیا ہووے پر بھائی صاحب ایہہ سر مائیکل وی بڑی پٹھی کھوپڑی والا آدمی سی…۔ اوہنے ڈپٹی کمیشنر دی اک نہ سنی۔ اس ‘تے تاں بس ایہہ ڈر سوار سی کہ ایہہ پنجابی لیڈر مہاتما گاندھی دے اک اشارے ‘تے انگریزاں دا تختہ الٹا دینگے تے جہڑیاں ہڑتالاں ہو رہیاں ہن، جہڑے جلسے جلوس نکل رہے نے، ایہناں دے پردے پچھے ایہی سازش کم کر رہی ہے۔ ڈاکٹر کچلو اتے ڈاکٹر ستپال دی جلاوطنی دی خبر اک دم سارے شہر وچّ اگّ وانگ پھیل گئی…۔ دل ہر جنے دا کجھ کرن نوں کردا سی پر ہر سمیں دھڑکو جیہا وی لگیا رہندا سی کہ کوئی بہت وڈا حادثہ واپرن والا ہے…، پر بھائی صاحب جوش بہت زیادہ سی۔ کاروبار بند سن۔ شہر قبرستان بنیا ہویا سی۔ پر اس قبرستان دی خاموشی وچّ اک شور سی۔ جدوں ڈاکٹر کچلو اتے ڈاکٹر ستپال دی گرفتاری دی خبر پھیلی تاں ہزاراں دی گنتی وچّ لوک اکٹھے ہو گئے کہ سارے مل کے ڈپٹی کمیشنر بہادر کول جان اتے اپنے پیارے لیڈراں دی جلاوطنی دے حکم ردّ کراؤن لئی اوہناں نوں کہن، پر بھائی صاحب ایہہ زمانہ کہن-سنن دا نہیں سی…۔ سر مائیکل ورگا پھرونا (مصر دا اک ظالم حاکم -انُ.) دا پیو سی۔ اوہنے کسے دی گلّ سننی تاں اک پاسے لوکاں دے شانتمئی اکٹھ نوں ہی غیر-قانونی قرار دے دتا۔ امرتسر، اوہ امرتسر جو کدے آزادی دی لہر دا سبھ توں وڈا کیندر سی، جہدے سینے ‘تے جلھاں والے باغ ورگا پوتر زخم سی، اج کیہو جہی حالت وچّ ہے…۔ اس پوتر شہر وچّ جو کجھ اج توں پنج ورھیے پہلاں واپریا، اوہدے ذمہ وار وی انگریز ہی رہے ہونگے بھائی صاحب پر سچ پچھو تاں اس لہو وچّ جو اتھے وگیا، اوہدے وچّ ساڈے اپنے ہتھ وی رنگے ہوئے نظر آؤندے نے؛ …خیر… ڈپٹی کمیشنر صاحب دا بنگلا سول لائینز وچّ سی تے ہر وڈا افسر تے ہر وڈا ٹوڈی (انگریزاں دا بھارتی پٹھو -انُ.) شہر دے اس وکھرے جہے حصے وچّ رہندے سن…۔ جے تسیں امرتسر دیکھیا ہووے تاں تہانوں پتہ ہووےگا کہ شہر اتے سول لائینز نوں جوڑن والا اک پل ہے، جس ‘توں لنگھ کے ٹھنڈھی سڑک ‘تے پہنچیدا ہے، جتھے حاکماں نے اپنے لئی عارضی سورگ بنایا ہویا سی۔ ہجوم جدوں حالَ گیٹ دے کول پہنچیا تاں پتہ لگیا کہ پل ‘تے گورے گھوڑ سواراں دا پہرہ ہے…۔ ہجوم بالکل نہ رکیا تے اگے ہی اگے ودھدا گیا…۔ بھائی صاحب، بھائی صاحب میں اس ہجوم وچّ شامل ساں۔ جوش اینا سی کہ جس نوں بیان نہیں کیتا جا سکدا، پر سن سارے ہی نہتھے۔ کسے کول اک نکی جہی سوٹی تک وی نہیں سی۔ اصل وچّ ہجوم تاں صرف اس مقصد نال نکلیا سی کہ سمچے روپ وچّ اپنی آواز شہر دے حاکم تک پہنچائی جاوے اتے اوہناں نوں میمورنڈم دتا جاوے کہ ڈاکٹر کچلو اتے ڈاکٹر ستپال نوں بناں شرط رہا کیتا جاوے۔ ہجوم پل ولّ اگے سرکدا گیا تے جدوں پل دے بالکل نیڑے پہنچیا تاں گھوڑ سوار گوریاں نے گولیباری شروع کر دتی۔ اک دم بھگدڑ مچّ گئی۔ گورے گنتی وچّ کجھ کو ہی سن تے ہجوم وچّ سینکڑے لوک شامل سن۔ پر بھائی صاحب گولی دی بڑی دہشت ہندی ہے۔ اجیہی ہپھڑا-دپھڑی مچی کہ اﷲ ہی جاندا ہے۔ کجھ لوک گولیاں نال اتے کجھ بھگدڑ وچّ زخمی ہو گئے۔ کھبے پاسے ولّ اک گندہ نالہ سی؛ اک دھکہ وجیا تاں میں سدھا نالے وچّ جا ڈگیا۔ گولیاں چلنیاں بند ہو گئیاں تاں میں اٹھ کے دیکھیا ہجوم تتر-بتر ہو چکا سی۔ جہڑے لوک زخمی ہو گئے سن، اوہ سڑک ‘تے پئے سن تے پل ‘تے گورے گھوڑ سوار ہسّ رہے سن۔ بھائی صاحب مینوں بالکل یاد نہیں کہ اس سمیں میری دماغی حالت کیہو جہی سی۔ میرا خیال ہے کہ میرے ہوشو-حواس پوری طرحاں صحیح سلامت نہیں سن۔ نالے وچّ ڈگدے سمیں تاں میں بالکل ہی ہوش ‘چ نہیں سی۔ پر جدوں میں نالے وچوں باہر نکلیا تاں جہڑا حادثہ واپر چکیا سی، اوہدے دھندلے جہے نین-نقش ہولی-ہولی میرے دماغ وچّ ابھرنے شروع ہو گئے۔ دوروں رولے-رپے دی آواز آ رہی سی جویں بہت سارے لوک غصے وچّ چیک رہے ہون۔ اگّ اگل رہے ہون۔ میں گندہ نالہ پار کرکے ظاہرا پیر دے تکیئے کولوں ہندا ہویا حالَ گیٹ دے کول پہنچیا تاں میں دیکھیا کہ تیہہ-چالی نوجوان جوش وچّ ہتھاں وچّ اٹاں-روڑے پھڑی حالَ گیٹ دے گھڑیال ولّ مار رہے سن۔ گھڑیال دا شیشہ ٹٹّ کے سڑک ‘تے کھلر گیا تاں اک نوجوان نے باقیاں نوں کیہا، ”چلو ملکہ دا بتّ توڑیئے۔” دوجے نے کیہا، ”نہیں، آؤ کوتوالی نوں اگّ لائیے۔” تیجے نے کیہا، ”چلو سارے بینکاں نوں وی…۔” چوتھے نے اوہناں ساریاں نوں روکیا، ”ٹھہرو… اس نال کی فائدہ ہووےگا… چلو پلی ‘تے چل کے گوریاں نوں ماریئے…۔” چوتھے نوجوان نوں میں پچھان لیا۔ اوہ تھیلا کنجر سی، اوہدا ناں محمد طفیل سی، پر اوہ تھیلے کنجر دے ناں نال مشہور سی۔ اس لئی کہ اوہ طوائف (ویسوا) دے پیٹوں سی…۔ اوہ بڑا آوارہ گرد سی۔ چھوٹی عمر وچّ ہی اوہنوں جوئے اتے شراب دی لط لگّ گئی سی۔ اوہدیاں دو بھیناں سن شمشاد اتے الماس۔ …اپنے زمانے دیاں بڑیاں حسین توائفاں سن۔ شمشاد دا گلا بہت ودھیا سی۔ اس دا مجرا سنن لئی وڈے-وڈے امیرزادے بڑی-بڑی دوروں آؤندے سن۔ دوویں بھیناں اپنے بھرا دیاں کرتوتاں توں دکھی سن۔ شہر وچّ مشہور سی کہ دوواں نے اک طرحاں نال اپنے بھرا نالوں ناطہ توڑیا ہویا سی۔ پھر وی اوہ اپنیاں ضرورتاں پوریاں کرن لئی کسے نہ کسے حیلے-وسیلے اپنیاں بھیناں کولوں کجھ نہ کجھ وصولی کر ہی لیندا سی۔ وینگ اتے لطیفے بازی اوہدے سبھاء وچّ کٹّ-کٹّ کے بھری ہوئی سی۔ مراسیاں اتے بھنڈاں دی لفافیبازی توں اوہ دس قدم پرھے ہی رہندا سی۔ لمبا قد، سڈول ہتھ-پیر، مضبوط کسرتی پنڈا، سوہنے نین-نقش اوہدا خاصہ سن۔ جوش وچّ آئے منڈیاں نے اوہدی گلّ نہ سنی تے ملکہ دے بتّ ولّ جان لگے۔ اوہنے پھر اوہناں نوں کیہا، ”میری گلّ سنو، نہ گواؤ اپنا جوش… ایدھر آؤ میرے نال… چلو اوہناں گوریاں نوں ماریئے جنہاں نے ساڈے بے قصور، نہتھے لوکاں نوں زخمی کر دتا ہے تے کئیاں دی جان لے لئی ہے۔ خدا دی قسم، اسیں سارے رل کے اوہناں دیاں دھوناں مروڑ سکدے ہاں… چلو….!” کجھ منڈے ملکہ دے بتّ ولّ جا چکے سن، جہڑے رہِ گئے سن، تھیلے دی گلّ سن کے رک گئے۔ تھیلا جدوں پل ولّ ودھیا تاں اوہ وی اوہدے پچھے-پچھے چلن لگے۔ میں سوچیا کہ ماواں دے ایہہ لال بے کار ہی موت دے منہ وچّ جا رہے ہن۔ میں پھہارے دے کول دبکیا کھڑا ساں۔ میں اتھوں ہی تھیلے نوں آواز دتی اتے کیہا، ”نہ جاؤ یارو… کیوں اپنی جان دے پچھے پئے او…؟” تھیلے نے میری گلّ سن کے اک عجیب جیہا ٹھہاکا ماریا۔ تھیلا صرف ایہہ دسنا چاہندا سی کہ اوہ گولیاں توں نہیں ڈردا۔ پھر اوہ اپنے پچھے آ رہے منڈیاں نوں کہن لگا، ”جے تسیں ڈردے ہو تاں واپس چلے جاؤ۔” اجیہے موقعیاں ‘تے ودھے ہوئے قدم کدے وی پچھے نہیں ہٹدے تے اوہ وی اس سمیں جدوں اک جوشیلا نوجوان جان تلی ‘تے رکھ کے اگے ودھ رہا ہووے۔ تھیلا تیز قدماں نال اگے ودھن لگا۔ اس دے مگر-مگر نوجوان وی تیز قدماں نال چلن لگے۔ حالَ گیٹ توں پل دا فاصلہ ہے ہی کنا کو… ہووےگا سٹھّ، ستر گز دے لگپگ…۔ تھیلا سبھ توں اگے سی…۔ جتھوں پل نوں دو حصیاں وچّ ونڈن والا جنگلا شروع ہندا ہے، اتھوں کوئی پندراں-ویہہ قدماں دے فاصلے ‘تے دو گھوڑ سوار گورے کھڑے سن۔ اک دم تھیلے نے نعرہ ماریا۔ جدوں اوہ جنگلے دے سرے کول پہنچیا تاں اودھروں فائر ہویا۔ میریاں اکھاں اپنے آپ مچ گئیاں۔ پتہ نہیں مینوں انج لگا جویں اوہ ڈگّ پیا اے۔ اس احساس دے نال ہی میں بڑی مشکل نال اپنیاں اکھاں کھولھیاں۔ میں دیکھیا کہ اوہ پچھے ولّ دیکھدا ہویا اگے ودھ رہا سی۔ فائر ہندیاں ہی باقی نوجوان بھجّ اٹھے تے اوہ چیک رہا سی، ”دوڑو نہ… ایدھر ولّ بھجو۔” اوہدا منہ میرے ولّ سی کہ اک ہور فائر ہویا۔ اوہنے اپنی پٹھّ ‘تے ہتھ پھیریا تے پچھے مڑ کے گوریاں ولّ ویکھیا۔ ہن اوہدی پٹھّ میرے ولّ سی۔ میں دیکھیا کہ اوہدی سفید بوسکی دی قمیض ‘تے لال-لال دھبے پے گئے نے… اوہ زخمی شیر وانگ تیزی نال اگے ودھیا تے پہلے گھوڑ سوار گورے ‘تے جھپٹیا۔ اینے وچّ اک ہور فائر ہویا۔ پھر اکھ دے پھور وچّ پتہ نہیں کی ہویا کہ گھوڑے دی پٹھّ خالی سی۔ اک گورا زمین ‘تے پیا سی تے تھیلا اوہدی چھاتی ‘تے چڑھیا بیٹھا سی۔ دوجا گھوڑ سوار گورا جو نیڑے ہی کھڑھا سی زخمی تھیلے دی پھرتی اتے جھپٹ دیکھ کے بکھلا گیا۔ اوہنے اپنے بدکدے ہوئے گھوڑے نوں روکیا تے پھر دھڑا-دھڑا فائر کرن لگا۔ ایہدے بعد کی ہویا مینوں نہیں پتہ۔ میں اسے پھہارے کول بے ہوش ہو کے ڈگّ پیا۔ بھائی صاحب، جدوں مینوں ہوش آئی تاں میں دیکھیا کہ میں اپنے گھر وچّ ہاں۔ کجھ جان-پچھان والے مینوں پھہارے کولوں چکّ کے لیائے سن۔ اوہناں دی زبانی مینوں پتہ لگیا کہ پل ‘تے گولی چلن دی خبر سن کے سارے شہر وچّ بکھریا ہجوم بھڑک پیا تے بھڑکاہٹ دا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ ٹاؤن حالَ اتے تناں بینکاں نوں اگّ لگا دتی گئی۔ پنج-چھ گوریاں نوں مار مکایا، بڑی لٹّ مچی… انگریز افسراں نوں اینی لٹ-کھسٹّ دا اندازہ نہیں سی۔ جہڑے پنج-چھ گورے اوہناں نے مار مکائے سن، ایسے دا بدلہ لین لئی جلھاں والے باغ دا خونی ساکہ واپریا۔ ڈپٹی کمیشنر بہادر نے شہر دی واگڈور جنرل ڈائر دے سپرد کر دتی۔ جنرل نے 12 اپریل نوں فوجیاں نال شہر دے وکھ-وکھ بازاراں وچّ فوجی مارچ کیتا اتے درجناں بے گناہ لوکاں نوں گرفتار کر لیا۔ 13 اپریل نوں وساکھی والے دن جلھاں والے باغ وچّ جلسہ ہویا۔ لگپگ پنجھی ہزار لوکاں دا اکٹھ سی۔ جنرل ڈائر ششتردھاری گورکھیاں اتے سکھ فوجیاں دے دستیاں نال اتھے پہنچیا تے پھر نہتھے لوکاں ‘تے گولیاں دا مینہہ ورھا دتا۔ اس خونی ساکے توں ترنت بعد تاں کسے نوں وی ہوئے جانی نقصان دا ٹھیک-ٹھیک اندازہ نہیں سی پر بعد وچّ جدوں پڑتال ہوئی تاں پتہ لگا کہ اک ہزار توں ودھیرے لوک شہید ہو گئے تے تنّ ہزار دے لگپگ زخمی ہوئے۔ پر میں تاں تھیلے کنجر دی گلّ کر رہا ساں۔ بھائی صاحب اکھیں ڈٹھا تہانوں دسّ چکا ہاں۔ بے-عیب ہے خدا دی جات؛ تھیلے مرحوم وچّ چارے عیب شرعی سن۔ اوہ اک پیشیور طوائف دی ککھوں سی پر سی اوہ بڑا جگرے والا۔ میں ہن ایہہ یقین نال کہہ سکدا ہاں کہ اس ملین گھوڑ سوار گورے دی پہلی گولی وی تھیلے نوں ہی لگی سی۔ جوش دی حالت وچّ اوہ محسوس تک نہ کر سکیا کہ اوہدی چھاتی وچّ گرم-گرم برود لہہ چکا ہے۔ اوہ تاں پہلے فائر دی آواز سندیاں ہی دھون گھما کے بھجدے ہوئے نوجواناں نوں آوازاں مار رہا سی۔ دوجی گولی اوہدی پٹھّ وچّ لگی سی اتے تیجی چھاتی وچ۔ میں دیکھ تاں نہیں سکیا پر سنیا ہے کہ جدوں اوہدا مردہ جسم گورے دے جسم توں وکھ کیتا گیا سی تاں اوہدے دوویں ہتھاں دیاں انگلاں گورے دی گردن وچّ انج کھبھیاں ہوئیاں سن کہ بڑی مشکل نال ہی اوہناں نوں وکھ کیتا جا سکیا۔ گورا جہنم وچّ پہنچ چکا سی۔ دوجے دن جدوں تھیلے دی لاش دفناؤن لئی اوہدے گھر والیاں دے سپرد کیتی گئی تاں لاش گولیاں نال ونھی پئی سی۔ میرا خیال ہے کہ جدوں دوجے گھوڑ سوار گورے نے تھیلے ‘تے اپنا پورا پستول خالی کیتا تاں اس توں پہلاں ہی تھیلے دی روح دا بھور اس فانی پنجرے وچوں پرواز بھر چکا سی۔ اس شیطان دے بچے نے صرف تھیلے دے مردہ جسم ‘تے ہی چاندماری کیتی سی۔ جدوں اوہدی لاش محلے وچّ لیاندی گئی تاں چارے پاسے کوہرام مچ گیا۔ اپنی برادری وچّ اوہ اینا مقبول نہیں سی پر اوہدی قیمہ-قیمہ ہوئی لاش دیکھ کے سارے دھاہاں مار-مار کے رون لگے۔ اوہدیاں بھیناں شمشاد تے الماس بے ہوش ہو گئیاں۔ جدوں تھیلے دا جنازہ نکلیا تاں دوواں بھیناں نے اجیہے وین پائے کہ سنن والے لہو دے اتھرو رون لگے۔ بھائی صاحب ! میں کتے پڑھیا سی کہ فرانس دے انقلاب وچّ پہلی گولی اتھوں دی اک عامَ ویسوا نوں لگی سی۔ مرحوم تھیلا یعنی محمد طفیل اک طوائف دا منڈا سی۔ انقلاب دی اس جد وجہد وچّ پہلی گولی، جو تھیلے نوں لگی اوہ گولی دسویں سی جاں پنجاہویں ایہدے بارے کسے نے کھوج-بین نہیں کیتی۔ شاید اس لئی کہ سماج وچّ اوہدے ورگے غریب دا کوئی رتبہ نہیں سی۔ میں سوچ رہاں کہ پنجاب دے اس خونی اشنان وچّ نہاؤن والیاں دی سوچی وچّ تھیلے کنجر دا نامو-نشان تک نہیں ہووےگا تے ایہہ وی کوئی نہیں جاندا کہ اجیہی کوئی سوچی کدے بنائی وی گئی سی۔ بڑے سنکٹمئی دن سن۔ فوجی حکومت دا دور-دورا سی۔ اوہ جنّ جس نوں مارشل لاء کہندے نے، شہر دی ہر گلی، ہر کوچے وچّ آدم-بو، آدم-بو کردا پھردا سی۔ ہپھڑا-دپھڑی وچّ ہی تھیلے غریب نوں جویں کویں جلدی-جلدی دفنا دتا گیا جویں اوہدی موت اوہدے سوگی پیاریاں لئی اک سنگین جرم ہووے تے اوہ ایہدے سارے نشان جویں مٹا دینا چاہندے ہون۔ بس بھائی صاحب، تھیلا مر گیا۔ تھیلا دفنا دتا گیا تے… تے…۔
میرا ہم سفر پہلی وار کجھ ہور کہندے-کہندے رک گیا تے پھر چپّ ہو گیا۔
ٹرین دندناؤندی ہوئی بھجی جا رہی سی۔ مینوں کجھ اجیہا لگیا کہ جویں پٹڑیاں دی کھڑ-کھڑ کہہ رہی ہووے، ”تھیلا مر گیا، تھیلا دفنا دتا گیا… تھیلا مر گیا… تھیلا دفنا دتا گیا…، جویں اوہدے اس مرن اتے دفناؤن وچکار کوئی فاصلہ نہ ہووے، جویں اودھر اوہ مریا، ایدھر دفنا دتا گیا۔ پٹڑیاں دی کھڑ-کھڑ دے نال ہی اوہناں دے بول مینوں انج جذباتاں بھرے لگے کہ مینوں اپنے دماغ وچوں پٹڑیاں اتے بولاں دوواں نوں وکھ-وکھ کرنا پیا۔
میں اپنے ہم سفر نوں کیہا، ”تسیں تاں کجھ ہور کہن والے سؤ۔”
اوہنے اچانک میرے ولّ ویکھیا، ”جی ہاں… اس داستان دا اک دردناک حصہ اجے باقی ہے۔”
میں پچھیا،”اوہ کی؟”
اوہنے کہنا شروع کیتا، ”میں تہاڈے کول عرض گزار چکا ہاں کہ تھیلے دیاں دو بھیناں سن- شمشاد تے الماس۔ بڑیاں سوہنیاں سنکھیاں…۔ شمشاد لمبی سی، پتلے نین-نقش، کالیاں موٹیاں اکھاں، ٹھمری کمال دی گاؤندی سی۔ ساریاں نوں پتے خان صاحب فتح علی خاں کولوں سکھدی رہی ہے۔ الماس دے گلے وچّ سر-تال نہیں سی پر ناز-نکھرے وچّ کوئی اوہدا ثانی نہیں سی۔ مجرا کردی سی تاں انج لگدا سی جویں اوہدا انگ-انگ بول رہا ہووے۔ اوہدے ہر ہاو-بھاوَ وچّ زخمی کرن دی ادا ہندی سی۔ اوہدیاں اکھاں وچّ جادو سی، جو ہر اک دے سر چڑھ کے بولدا سی…۔”
میرے ہم سفر نے تھیلے دیاں دوویں بھیناں دی استت کردیاں لوڑ توں زیادہ سماں لا دتا سی پر اوہنوں ٹوکنا مینوں چنگا نہ لگیا۔
تھوڑھی دیر بعد اوہ خود ہی اس لمبے چوڑے چکر وچوں باہر نکلیا اتے داستان دے دردناک حصے ولّ پرط آیا۔ ”بس قصہ ایہہ ہے بھائی صاحب کہ اوہناں آفت دیاں پڑیاں دوویں بھیناں دے حسن دا ذکر کسے خوشامدی ٹوڈی نے گورے فوجی افسراں اگے کر دتا۔ جہڑے پنج-چھ گورے مار دتے گئے سن، اوہناں وچّ اک میم وی سی… کی ناں سی اس چڑیل دا… ہاں مس شیروڈ.. تے گورے فوجی افسراں نے فیصلہ کیتا کہ تھیلے دیاں دوویں بھیناں نوں سدیا جاوے… تے اوہناں کولوں دل کھولھ کے بدلہ لیا جاوے… تسیں سمجھ گئے او نہ بھائی صاحب؟”
میں کیہا،” جی ہاں۔”
میرے ہم سفر نے اک ہؤکا لیا، ”موت دے اس سوگی ماحول سمیں توائفاں وی ماواں، بھیناں ہندیاں نے۔ … بھائی صاحب، ایہہ ملک اپنی مان-مریادا نوں میرا خیال ہے بھلّ چکا ہے…۔ جدوں اپروں علاقے دے تھانیدار نوں آرڈر ملیا تاں اوہ جھٹ-پٹّ تیار ہو گیا۔ اوہ خود شمشاد اتے الماس دے گھر گیا تے اوہناں نوں کہن لگا کہ صاحب لوکاں نے دوواں بھیناں نوں بلایا ہے۔ اوہ تہاڈا مجرا سننا چاہندے نے…۔ بھرا دی قبر دی مٹی وی اجے سلھی سی۔ اﷲ نوں پیارا ہوئے اجے اوہنوں صرف دو دن ہی ہوئے سن کہ… کہ بھیناں نوں حاضر ہون دا حکم دے دتا گیا کہ آؤ؛ حاکماں دے دربار وچّ نچو… انیاں دا اس توں زیادہ ہور انیانپورن طریقہ کی ہو سکدا ہے…۔ ظلم دی اجیہی مثال شاید ہی کوئی ہور مل سکے…۔ حکم دین والیاں نوں اینا خیال وی نہیں آیا کہ توائفاں وچّ وی انکھ ہندی ہے… ہو سکدی ہے… کیوں نہیں ہو سکدی…؟” میرے ہم سفر نے اک وارگی اپنے آپ نوں سوال کیتا پر اوہ سمبودھت مینوں ہی سی۔
میں کیہا، ”ہو سکدی ہے!”
”جی ہاں… تھیلا اوہناں دا بھرا سی۔ اوہنے کسے جوئےخانے وچّ ہوئی لڑائی-بھڑائی وچّ اپنی جان نہیں گوائی۔ اوہ شراب پی کے دنگا-پھساد کردا ہویا نہیں سی مریا… اوہنے اپنے وطن خاطر بڑی بہادری نال شہادت دا جام پیتا سی…۔ اوہ اک طوائف دی ککھوں سی پر اوہ طوائف ماں وی تاں سی…۔ شمشاد اتے الماس اسے ماں دیاں دھیاں سن…۔ اوہ تھیلے دیاں بھیناں پہلاں سن، توائفاں بعد وچّ سن۔ اوہ تھیلے دی لاش دیکھ کے بے ہوش ہو گئیاں سن تے جدوں تھیلے دا جنازہ نکلیا اوہناں نے اجیہے وین پائے سن کہ سن کے لوک لہو دے اتھرو رون لگے سن…۔”
میں پچھیا، ”تاں کی اوہ گئیاں؟”
میرا ہسمفر تھوڑھی دیر چپّ رہا تے پھر اداس ہندیاں کہن لگا، ”جی ہاں…، جی ہاں، اوہ گئیاں، خوب سج-دھجّ کے…۔” اک دم میرے ہم سفر دی اداسی تکھی ہو گئی۔ ”خوب سولاں شنگار کرکے اوہ اپنے بلاؤن والیاں کول گئیاں… سنن وچّ آیا کہ خوب محفل جمی…۔ دوویں بھیناں نے اپنے جوہر دکھائے…۔ چمکیلے کپڑیاں وچّ اوہ کوہ قاف دیاں پریاں لگّ رہیاں سن…۔ شراب دے دور چلدے رہے تے اوہ نچدیاں، گاؤندیاں رہیاں… تے رات دے دو وجے اک وڈے گورے افسر دے اشارے ‘تے محفل ختم ہوئی…۔” میرا ہم سفر کجھ دیر چپّ رہا۔ پھر اوہ اٹھ کھلوتا اتے جھکدے ہوئے باری وچوں پچھے ولّ بھجدے ہوئے درکھتاں اتے کھمبھیاں نوں دیکھن لگیا۔
ٹرین دے پہیاں اتے پٹڑیاں دے لوہے دے گاڈراں دی گڑگڑاہٹ دی تال ‘تے آخری دو لفظ نچّ رہے سن، ”ختم ہوئی… ختم ہوئی…۔”
میں اپنے دماغ وچّ اوہدے آخری دو لفظ گاڈراں دی گڑگڑاہٹ نالوں توڑ کے وکھ کردے ہوئے پچھیا، ”پھر کی ہویا؟”
پچھے ولّ بھجدے ہوئے درکھتاں اتے کھمبھیاں توں اپنیاں نظراں ہٹا کے اوہنے بڑے سخت لہجے وچّ کیہا، ”پھر اوہناں نے اپنیاں چمکیلیاں پشاکاں پاڑ سٹیاں اتے علف ننگیاں ہو کے اوہناں نوں کہن لگیاں، ”ایہ لؤ سانوں دیکھ لؤ… اسیں تھیلے دیاں بھیناں ہاں… اس شہید دیاں بھیناں جس دے خوبصورت جسم نوں تساں صرف اس لئی اپنیاں گولیاں نال چھلنی-چھلنی کر دتا کیونکہ اس جسم وچّ اپنے وطن نال محبت کرن والی روح وصی ہوئی سی… اسیں اسے تھیلے دیاں سوہنیاں-سنکھیاں بھیناں ہاں…۔ آؤ اتے اپنی ہوس نال ساڈا خوشبواں وچّ بھجیا جسم داغی کر دیو…، پر اجیہا کرن توں پہلاں سانوں صرف اک وار اپنے مونہاں ‘تے تھکّ لین دیو۔” ایہہ کہہ کے میرا ہم سفر چپّ ہو گیا۔ کجھ اس طرحاں کہ اگوں کجھ وی نہیں بولیگا۔
میں ترنت پچھیا، ”پھر کی ہویا؟”
اس دیاں اکھاں وچّ اتھرو ترن لگے، ”اوہناں نوں… اوہناں نوں گولی نال اڈا دتا گیا…۔” میں کجھ نہیں کیہا۔
ٹرین سٹیشن ‘تے پہنچ چکی سی۔ جدوں ٹرین رک گئی تاں اوہنے اک قلی نوں بلا کے اپنا سامان چکوایا۔ جدوں اوہ جان لگا تاں میں اس نوں کیہا، ”تساں جو داستان سنائی ہے، اوہدا انت مینوں تہاڈے ولوں گھڑیا جاپدا ہے۔”
اوہنے حیران ہندیاں میرے ولّ ویکھیا، ”تہانوں ایہدا پتہ کویں لگا؟”
میں کیہا، ”تہاڈے لحظے دی مضبوطی وچّ بیان نہ کرن والی پیڑ جھلک رہی سی…۔”
میرے ہم سفر نے اپنے سکّ چکے گلے وچوں تھکّ نگلدے ہوئے کیہا، ”جی ہاں… اوہناں… اوہ گالھ کڈھدے-کڈھدے رک گیا۔ اوہناں نے اپنے شہید بھرا دی عزت نوں وٹا لا دتا سی۔” ایہہ کہہ کے اوہ کاہلی نال پلیٹ فارم ‘تے اتر گیا۔
(انوواد: پرمجیت ڈھینگرا)
