1965 دی جنگ دے شاہی قیدی گلزار سنگھ سندھو
1965 دی بھارت-پاکستان جنگ ویلے میں دلی رہندا ساں۔ میرے جانن والی اک کڑی دے دفتر والیاں نے فیصلہ کیتا کہ اوہ بھارتی فوجاں ولوں پاکستان دے جتے ہوئے پنڈ ویکھن جانگے۔ اوہناں نے اپنے دفتر دی بسّ وچ کوچ کیتا اتے میں تے میرے اک متر نے میری موٹر سائیکل اتے۔ رستے وچ ہشیارپور نیڑے میرا پنڈ سی۔ میں تے میرا متر اک رات میرے پنڈ رہِ کے دوجے دن بسّ والیاں نوں جا ملے۔
میری جانو کڑی نے دسیا کہ جتے ہوئے پنڈاں وچ اس دی بھوآ دا پنڈ نشہرا پڈھانا وی سی۔ تے اوہ اپنی بھوآ دا گھر دیکھنا چاہندی سی۔ میں تے میرا متر اوہدے نال نشہرے پڈھانے گئے تاں بھارتی فوج دا اک جوان پنڈ وچ پچھے رہِ گئے بڈھے-بڈھیاں نال گلاں کر رہا سی۔ اسیں وی گلاں سنن لئی رک گئے۔
"کی دسیئے سردارو! ایدھر آئے تاں ایہہ ساڈے نالوں وی بھکھے۔ اسیں تاں ایہناں کول پناہ لین آئے سی، ایہہ ساتھوں پہلاں پناہ گیر بنے بیٹھے سن۔" مسلمان بابا، پنڈ دا حالَ ویکھن آئے بھارتی سینا دے افسراں نوں سنتالی دی ونڈ دیاں گلاں سنا رہا سی۔
"اسیں تہاڈے ہی پنڈاں دے رہن والے ہاں، مالکو! میرا پنڈ ترن تارن کول سی- سرھالی۔ سرھالی دے سرداراں نال میرا بہن-اٹھن سی۔" اوہ ایس طرحاں گلاں کر رہا سی جویں چر وچھڑے پیو نوں اس دا پتر مل گیا ہووے۔ اس دا دل بھر آیا سی، نکو-نکو۔ "اتھے آ کے تے میں پکوڑے تل کے ہی گزارا کیتٔے، اٹھاراں ورھے۔" اوہ رونہاکا ہو کے بولیا۔
بھارت-پاکستان جنگ دے دناں وچ پاکستانی، انیکاں بردھ جیاں نوں پچھے چھڈّ کے بھجّ گئے سن- لاہور ولّ، راولپنڈی ولّ۔ بھارتی سینا دے افسر اوہناں دی دیکھ-بھال کر رہے سن، اوہناں دیاں روزمرہ دیاں لوڑاں پوریاں کر رہے سن۔ اجڑے ہوئے پنڈ وچوں ہر اک نوں بھے آؤندا ہے، ایہہ نربل لوک وی ڈرے ہوئے سن۔ گلیاں وچوں جانور وی بھجّ گئے سن۔ بازار دیاں دوکاناں دے دروازے ٹٹے ہوئے سن۔ سکول دی وگیانشالا دا سامان شیشہ-شیشہ ہویا پیا سی۔ سکول دے بچیاں دیاں کاپیاں ادھر-ادھر رل رہیاں سن۔ توڑی دیاں کپاں وچوں اگّ سلگھ رہی سی۔ ڈنگر گھراں وچوں سنگل تڑا کے اپنے مالکاں دیاں فصلاں اجاڑ رہے سن۔ گھراں دے دروازے وی چپٹّ کھلھے پئے سن۔ دوکاناں وچ پئیاں پیسے دیاں تجوریاں دے کفل ٹٹے پئے سن، پر پچھے رہِ گئے بردھاں نوں اس نقصان دا کوئی دکھ نہیں سی۔ اوہ اپنی سرکار نوں دوش دے رہے سن جس نے جنگ چھیڑن دی ودھیکی کیتی سی۔ اوہناں نوں اپنے دھیاں-پتراں 'تے وی کوئی ہرکھ نہیں سی جہڑے اوہناں نوں پچھے چھڈّ گئے سن۔ اوہ سمجھدے سن کہ اوہناں دی قسمت وچ ہی ایوں لکھیا سی۔ انجھ وی سینک جوان اوہناں دے دھیاں-پتراں وانگ ہی سن۔ ہر لوڑ پوری کردے سن۔ حلیمی نال پیش آؤندے سن۔ روٹی دندے سن، کپڑا دندے سن۔ حال-چال پچھدے سن۔ اس اجڑے پنڈ وچ جاں سینک سن، تے جاں اوہ آپ۔
اک بڈھے نوں اکھاں توں نہیں سی دسدا۔ جنگ دی کالکھ نال رنگی اس دی داڑھی، مٹی والے سادھ دیاں جٹاں ورگی ہوئی ہوئی سی۔ دوسرا بڈھا مامدین، ادھ رنگ دا روگی سی۔ اوہ اس پنڈ وچ اپنا علاج کرواؤن آیا ہی پھس گیا سی۔ اک ہور بڈھا منجی اتے ستا پیا سی تے اک بہت ہی بردھ مائی منجی اتے انجھ لٹکی ہوئی سی کہ اس دا ادھا دھڑ منجی دے اتے سی تے ادھا تھلے۔ کیول دو ہی سریراں دے انگ چلدے سن۔ اک ایہہ بابا تے اک ایسے ورگی ہی بے بے۔ بے بے کناں توں بولی ہون کارن اپنا ہی راگ الاپی جا رہی سی۔ اوہ باقیاں دے ڈھڈّ نوں جھلکا دین لئی چول دھو رہی سی۔
"جہڑے چنگے ہن، اوہناں نوں چنگا کیوں نہ آکھیئے۔ اوہناں نالوں تاں چنگے ہن جہڑے پچھے ہی چھڈّ کے بھجّ گئے۔ بھٹھی وچ پئے دادنی سرکار۔ نت قضیہ۔" اوہ سندی نہیں سی، بسّ بولی جا رہی سی۔
بے بے نالوں بابا کجھ تندرست سی جہڑا سبھ نوں سمبھالی بیٹھا سی۔ فوجی افسر وی اس نال گلاں کرن لگّ پیا۔
"تیرا ناں کی اے؟"
"خدا بخش۔"
"کوئی دکھ تکلیف۔"
"کوئی نہیں جی۔"
"اتھے کدوں آیا، سنتالی وچ؟"
"ہاہو جی، رولیاں وچ۔ دسیا جو اے۔ اتھے آئے تے ایہہ ساڈے توں وی بھکھے۔ جو لیڑا-لتا سانوں ترن لگیاں نوں سرداراں نے دتا سی، ساڈے کولوں کھوہ-کھنجھ کے کھا گئے۔ میں تاں جی اتھے پکوڑے تل کے گزارا کردا رہاں۔"
"کوئی تنگ تاں نہیں کردا تہانوں۔"
"نہیں جی۔ کوئی تنگی نہیں۔ تہاڈے ورگے گبھرو پچھ-پچھا جاندے ہن۔ آٹا دانہ دے جاندے ہن۔ اتھے گھراں وچ بڑا انّ ہے۔ اتھوں ہی مل جاندے۔"
"اسے طرحاں ہندا اے، جنگ وچ دوشی وی مارے جاندے ہن، بے دوشے وی۔"
"ہاہو جی۔ سانوں تہاڈے آسرے کوئی فکر نہیں۔"
"کسے چیز دی لوڑ ہے تاں دسو۔ جھجکو نہ۔" فوجی افسر نے اپنا ہو کے پچھیا۔
"تہاڈا دتا سبھ کجھ ہے۔"
"کوئی روٹی، کوئی کپڑا؟"
"سبھ ٹھیک ہی ہے، کوئی لوڑ نہیں۔"
"دل وچ نہ رکھیں۔"
"دل وچ کی رکھنا، صاحبَ جی۔ جہو جہی روٹی پکوڑیاں دی کمائی نال ملدی سی، اوہو جہی ہن ملی جاندی ہے۔ بال بچہ میرا ہے کوئی نہیں، جس دا مینوں فکر ہووے۔"
خدا بخش تھوڑھی دیر چپّ رہا۔ افسر نے اس ولّ تکیا۔ اس دی بھوآ دے پنڈ سرھالی دا ہون کارن سینک افسر نوں اس نال اپنتّ آ گئی سی۔
اوہ ہالی وی چپّ سی۔
افسر ترن لگیا۔
"جی اک کم کروگے۔" خدا بخش نے جھکدیاں-جھکدیاں کیہا۔
"ضرور۔"
بابا پھیر چپّ کر گیا۔
"دسو نہ۔"
"جی کی دساں۔ تسیں آکھوگے، کی منگدا ہے۔ بھاویں گلّ تاں تہاڈے لئی معمولی جہی ہے۔"
"توں جھک نہ، پھٹا پھٹ دسّ دے۔"
"جی مینوں اک وڈی جنتری بھجوا دیو۔ تسیں شہر دے رہن والے ہو۔ فلانے پنڈ دے فلانے بندے نوں بھیج دینی، میں لے لوانگا۔"
"جنتری؟ توں جنتری کی کرینگا؟ توں جوتش وی لاؤنا جاندیں؟"
"نہیں جی، جوتش جانے میری بلا۔ مینوں ہور کم لئی چاہیدی ہے۔"
"جے ایسا ویسا نہیں تاں سانوں کم ہی دسّ دے۔"
"ایسا ویسا تاں اکا ہی نہیں، پر تسیں ہسوگے۔"
"نہیں کوئی گلّ نہیں، توں دسّ دے۔"
"جی مینوں کئی دناں توں۔" اوہ کہندا-کہندا رک گیا۔
"ہاں بول نہ۔"
"مینوں جی روٹی کپڑے دی اکی ہی کوئی تکلیف نہیں پر۔"
"دسّ وی بابا۔"
"پر مینوں کئی دناں توں دناں دا حساب نہیں رہا۔ پتہ نہیں اج کہڑے مہینے دی کہڑی طریق ہے؟ پتہ نہیں اج کی وار ہے؟"
سارے سینک اس ولّ تکن لگّ پئے۔
"مینوں جاپدا اے جویں میرا ساہ گھٹ رہا ہووے۔" اوہ دمے دے مریض وانگ بولیا۔
"لڑائی چھیتی ہی ختم ہو جاوے گی، توں فکر نہ کر۔"
"لڑائی تاں سردار جی ختم ہندیاں ہی ہوویگی۔ مینوں تاں جمعرات تک دا پتہ نہیں۔ میں نمازی ہاں، تسیں غصہ نہ کرنا۔ میرا دین۔"
"تیرا دین ہی ساڈا دین ہے، بابا۔ توں فکر نہ کر۔ توں ساڈی دھرتی دا انّ کھادھا اے۔ توں ساڈا بندہ ایں۔"
"میں دین نوں نہیں روندا، سردارا۔ مینوں کپڑے دی فکر نہیں، روٹی دی وی نہیں، پر میں کس طرحاں سمجھاواں۔" اوہ کہندا-کہندا رک گیا۔ اس دا اندر رو رہا سی۔ اوہ کی دسدا کہ اس نوں کس چیز دی لوڑ سی۔ روٹی کپڑا جاں دین-دھرم ہی تاں نہیں نہ ہندا سبھ کجھ۔ بندہ سنسار دے باقی جیواں نوں ملنا چاہندے۔ اوہناں نال اپنے دل دی گلّ سانجھی کرنی چاہندے۔ کجھ دسنا چاہندے تے کجھ سننا چاہندے۔ اوہ کی دسدا تے کی سندا۔ اس نوں تاں ایہہ وی بھلّ گیا سی کہ اوہ کہڑی رتّ وچ جی رہا ہے۔ گرمی کنے دن ہور پینی اے، سیال کنے دناں بعد آؤنا اے۔ دھپّ دے سیک توں کوئی اندازہ نہیں سی لگّ سکدا۔ مینہہ دی گھاٹ تے جنگ دے سیک کارن دھرتی ہالی وی اگّ اگل رہی سی۔ دھرتی نے ایہہ اگّ اگلنوں کدوں ہٹنا سی؟ اوہ کجھ نہ بولیا۔
"توں جھک نہ بابا، کہہ دے جو کہنا اے۔ میں تیرا ہی پتر ہاں۔" فوجی افسر نے بابے دا وشواس جتیا۔
"اتھے کوئی اخبار نہیں آؤندی۔ کوئی ریڈیو نہیں بولدا۔ کسے گھر وچ کیلنڈر تک نہیں رہا۔ سانوں دن بھلّ گئے ہن، تتھاں بھلّ گئیاں ہن۔ ساڈا کسے توں دن-تتھّ پچھن نوں حوصلہ نہیں پیندا۔ اسیں قیدیاں توں وی برے ہاں کاکا، بے دوشے قیدی۔ تسیں حالَ پچھیا اے، تہاڈا شکریہ۔ بہت-بہت شکریہ۔ جؤندے رہے تاں پھیر درشن ہونگے۔ سلام۔" اینا کہہ کے بڈھا بھبیں رو پیا۔
میں فوجی افسر توں آگیا لے کے خدا بخش نوں کیہا کہ اوہ کھلھ کے گلّ کرے۔ انجھ کیتیاں اس دا من ہولا ہو جاویگا۔
"تسیں تاں ساڈے شیر پتّ ہو۔ اینے پیار نال ساڈی سار لیندے ہو۔ اسیں تاں ایتھے شاہی قیدیاں ورگے ہاں۔ کھان-پین نوں سبھ کجھ ہے، پر اداسی نہیں جاندی۔ جے سچ پچھوں تاں اسیں اس شاہ جہان نالوں وی لاچار ہاں جس نوں اورنگزیب نے آگرہ دے قلعے وچ قید کر چھڈیا سی۔ اس نوں اپنا بنایا تاج محل وی شیشے راہیں دسدا سی۔ اسیں تاں اوہدے نالوں وی وڈے قیدی ہاں۔ تسیں جؤندے وسدے رہو، ساڈا حالَ پچھن آئے ہو۔ ساڈی سلام قبول کرو تے اپنے کم ولّ دھیان دیو۔"
