27جنوری گیانی گرمکھ سنگھ مسافر
"اس تھڑے اتے، اک وڈے چھتر ہیٹھاں راشٹرپتی جی بیٹھے سن۔ پریڈ-سلامی لئی راشٹرپتی جی اتھے کھلوتے سن۔ اتھے ملکہ رانی بیٹھی سی۔ ملکہ دا مالک، پردھان منتری جی تے اوہناں دے وزیر اتھے بیٹھے سن۔ اپ-راشٹرپتی، اہُ بالکل ساہمنے؛ اوہ جگہ بدیشی پراہنیاں لئی سی۔ میمبر لوک تے ہور شہر دے پتونتے ایہناں کرسیاں اتے بینچاں 'تے بیٹھے سن۔ عامَ دنیاں اہُ ساہمنے پھوھارے دے نال نال جاندے جنگلے دے اندر تاڑی ہوئی سی۔ میں جنگلا ٹپّ کے اتھے اہُ ساہمنے نکیاں افسراں والی جگہ تے پہنچ گیا ساں۔ ذرا ہمت کر کے میں سبھ کجھ ویکھ لیا۔"
اک جوان جیہا جماندار، ماڑوئے جہے، قوبے، بڈھے جماندار نوں ایہہ سبھ کجھ وکھا رہا سی۔ کبہ جماندار جھاڑو دیندیاں بڑی مشکل نال دھون اچی کر کے دیکھدا سی۔ نوجوان دی ساری گلّ سن کے بڈھڑے نے بڑی حیرانی نال کیہا:
"نانوں، سچ مچّ توں آپنیں اکھیں ایہہ سبھ کجھ ویکھیا ہے؟"
"ہاں! چاچا جھنڈو، ہاں!"
نانوں دا جواب اینا جوشیلا سی تے اس وچّ فخر تے وڈیائی دی اینی جھلک سی کہ جھنڈو نے اک ویراں اپنے کمان ورگے سریر نوں تیر وانگ سدھا کرن دی کوشش کیتی۔
انڈیا گیٹ وچّ جنہاں لوہے دیاں کنڈیالیاں تاراں نوں کل سویر تیک مضبوط توں مضبوط بناؤن دے یتن ہندے رہے سن، جنہاں جنگلیاں نوں کل سویر تک لوہے دے مضبوط ڈنڈیاں نال اک طرحاں جہلخانے دا روپ دتا جا رہا سی، کل سویر تک مہینیاں توں جو پربندھ کیتے جا رہے سن، جو سڑکاں سجائیاں جا رہیاں سن، جو صفایاں کیتیاں جا رہیاں سن، اج سویر سبھ کجھ ٹٹیا بھجیا، کھلریا پلریا پیا سی۔ نہ کوئی تار ثابت سی، نہ کوئی جنگلا نہ کوئی پل۔ سارے انڈیا گیٹ دی حالت ایسی ہی سی جیسی مسافراں دے تر جان والی سویر نوں سراں دے کمرے دی ہندی ہے۔ بینچ ادھ ٹٹے، کرسیاں مودھیاں؛ کاغذاں، پتلاں، ڈونیاں، چھلڑاں دے ڈھیر، اویں سن جویں کل کوئی زور دا جھکھڑ جھلا ہووے، جس نال سبھ کجھ اڈّ کے انڈیا گیٹ آن کے جمع ہو گیا ہووے۔
جھنڈو کوڑا اکٹھا کرن والی ٹوکری مودھی مار کے اپر بہہ گیا سی، کیونکہ جھاڑو پھیردیاں اوہ نانوں ولوں وکھائیاں جا رہیاں تھاواں نوں ٹھیک ویکھ نہیں سی سکدا تے نانوں وکھان تے تلیا ہویا سی۔ اسنوں اپنی خوش قسمتی 'تے مان سی، اس نوں بڑا مان سی نیڑے ہو کے پریڈ ویکھن دا، پھر اپنے آگوآں نوں ویکھن دا، تے سبھ توں ودھیک ملکہ رانی نوں ویکھن دا جو اس سال ریپبلک ڈے دی پریڈ واسطے کھچّ دا کارن سی۔ مودھی ٹوکری 'تے جویں کوئی پاٹی ہوئی کھدو پئی ہووے، جھنڈو بولن لگیا اویں لگدا سی۔ اینے نوں ایتھے کامیاں دا جلسہ جیہا ہون لگّ پیا۔ سردی کر کے بہوتیاں دے ہتھ اجے کچھاں وچّ ہی سن۔ جھنڈو نے ہی اجے جھاڑو ہلایا سی۔ اوہ وی ترت ہی نانوں دیاں گلاں سنن تے اس ولوں وکھائیاں جا رہیاں تھاواں دے ویکھن لئی بہہ گیا سی۔ سورج دی ٹکی نے چمک کے ساریاں وچّ کوئی جان جہی پیدا کر دتی۔
"ہیڈّ جماندار نے اج سویرے ہی پٹّ جگایا؛ اج تے سردی کر کے ہتھ پیر وی نہیں کھلھدے۔"
"اوہ پھٹے سارے میں موڈھیاں تے ڈھوئے، گڈیاں والے تے چرستے وچّ ہی اتار جاندے ہن۔"
"کنڈیالیاں تاراں نال میرے ہتھ اجے وی چھلے پئے ہن۔ تاراں وچّ تاراں ہتھ لائے بناں پھسدیاں نہیں سن۔"
ایہہ گلاں سن کے جھنڈو آکھن لگا، "25 طریق دی رات تکّ تاں اسیں سارے انڈیا گیٹ دے جویں مالک ساں؛ اساں اتھے اک ککھّ وی کھلرن نہیں دتا، پر خوشی والے دن 26 طریق سویرے ہی ساڈی ساری مالکی کھسّ گئی، کسے نیڑے نہیں لگن دتا، تے اج سویرے ہی پھر آن ڈاہیا نے۔"
جھنڈو دا گلہ سن کے کولوں لنگھدا اک بندہ کھلو گیا اتے کہن لگا، "پاس لے لینا سی نہ!"
دوجے سنن والے کھڑکھڑا کے ہسّ پئے، "جھنڈو نوں پاس! اکھے اٹھ نہ سکاں تے مل مل ماراں۔"
"کیوں جھنڈو بندہ نہیں؟"
جھنڈو نے اس ویلے اپنی شکتی توں ودھیک زور لا کے آکھیا، "خبرے سانوں بندہ نہ ہی سمجھیا جاندا ہووے۔ پر پاس تے اک سانوں وی ہتھ آ ہی گیا سی۔ ساڈا گوانڈھی اک منڈا اتھے افسر اے، چٹھیاں لیان پچان تے؛ اوہ کدھروں پاس لے آیا سی۔ اتھوں دا نہیں، اتھوں دا جتھے ساڈے بادشاہ راشٹرپتی جی رہندے نے، جتھے ملکہ رانی آئی ہوئی اے۔"
"واہ واہ، اتھے تاں پھر ملکہ نوں چنگی طرحاں ویکھیا جا سکدا سی۔" نانوں دی گلّ سن کے جھنڈو نے اباسی لیندیاں کیہا، "پاس لے کے میرا منڈا اوتھے گیا سی، پر اسنوں کسے اندر نہیں جان دتا۔ کپڑے تاں ساڈے ایہو جہے ہی ہونے ہوئے۔ سنتریاں نے الٹا اسنوں ڈانٹیا، تے دو دھکے دے کے پچھے موڑ دتا، پاس وی کھوہ لیا تے کیہا، 'بھجّ جا نہیں تاں چوری وچّ پکڑیا جاوینگا، توں کسے دا پاس چک لیایا ایں۔"
"غریب نوں ربّ دی مار،" جھنڈو نال ہمدردی جتلان لئی بہوتیاں دے مونہوں نکلیا۔ نانوں آکھن لگا، "اساں تے اجیہے موقعیاں لئی اک جوڑا سوا رکھئ۔"
"جھنڈو دا منڈا جھک گیا ہووےگا، بئی ایڈے وڈے لوکاں وچّ کیکن جاوے؟"
ایہہ گلّ سن کے نانوں نے کیہا، "گلّ ٹھیک اے- ڈریا کہ مریا۔ اسیں کدے نہیں ڈرے۔ جے ڈردے تاں ایہہ کجھ کلھ ویکھ سکدے ساں؟"
"اس وار پابندی وی بڑی سی۔"
"ڈرے نہ تاں کرے وی کی؟ بڑا فرق اے۔ ساڈے کپڑیاں توں ای پتہ لگّ جاندے؛ غریب دا، امیر دا، پینڈو دا، شہری دا۔"
"ولیت وچّ آکھدے نے، کجھ پتہ نہیں لگدا۔ دسن وچّ سارے اکو جہے لگدے نے۔"
"ایہہ گل ٹھیک اے۔ اتھے جہڑیاں میماں تے صاحبَ لوک بازار وچّ تسیں تردے پھردے دیکھدے ہو اوہناں وچّ ملکہ عر اس دے مالک دے لباس وچّ کوئی فرق نہیں دسدا۔
"ہاں ہاں بالکل ٹھیک اے، ایہو ملکہ کتے بازار وچّ جا رہی ہووے تاں ایہو جاپیگا کہ کوئی میم جا رہی اے۔ تے کسے وی میم نوں ملکہ سمجھن دا بھلیکھا لگ سکدا اے۔"
"ساڈے وی ایہو حالت ہو جاوے گی؛ ذرا ساڈے دیش لئی انتھکّ محنت دی لوڑ اے۔"
"ہچھا؟" آساں بھرپور لہجے وچّ جھنڈو نے کیہا۔ "محنت تے اساں وی گھٹّ نہیں کیتی۔ ایہہ سارا ساز سامان؛ اساں ساریاں گھٹ محنت کیتی اے؟"
"او جھنڈو چاچا، ایہہ بڑی نکی جہی گل اے۔ سارے دیش دی سانجھی انتی لئی سارے رل کے محنت کرن تاں کایا پلٹ جاندی اے ملکاں دی۔"
"پر نانوں، بنن بنان پچھوں ساڈے غریباں نال ادوں وی اوہو سلوک ہووےگا کہ!"
"ساڈے سوچن وچّ ای فرق اے۔ توں ہی دس چاچا جھنڈو اسیں کسے دا مکان بنان لئی مزدور جاں راج لگے ہوئے ہوئیے، جدوں مکان بن جائے، تاں آکھیئے، اس وچّ رہن دا وی ساڈا حق اے تاں کوئی منیگا؟"
"واہ بئی واہ، ایہہ نانوں کڈا چاپلوس ہو گیا جے، کتھے کسے دے مکان دی گلّ تے کتھے سانجھے دیش دی انتی لئی محنت دی گلّ!"
"بس، بس، میرا مطلب تسیں آپ ای پورا کر دتا۔ سانجھے دیش لئی اساں جو وی محنت کیتی، سمجھو دیش دی سیوا وی کیتی۔ چاچے جھنڈو نوں دل نال نہیں لا لینا چاہیدا کہ سانوں نیڑے نہیں آن دتا۔"
"اس تے ایویں گلاں وچّ گلّ آکھی اے۔ دل نال لا لئی تاں کہڑا اس قلعہ ڈھاہ لینا ایں!"
گلاں ہو ہی رہیاں سن کہ سارے آپو اپنے کماں وچّ لگّ پئے۔ "خبرے ملکہ نے اج پھر اس رستیوں لنگھنا ہے،" کسے دے مونہوں نکلیا۔
"ذرا گلاں دا مزہ تاں لین دیو،" جھنڈو دے مڑ ایہہ آکھن پور پھر مجمع اکٹھا ہو گیا۔ موٹر-سائیکل تے آؤندے اک بندے نوں دیکھ کے سارے کم لگّ گئے سن۔ اوہ دو منٹ ہی کم لئی آکھ ویکھ کے ٹر گیا۔
اس مجمعے وچّ صفائی والے جماندار سن، جاں چیزاں ڈھون والے مزدور، ٹھوکا-ٹھاکی کرن والے کجھ چھوٹے کاریگر تے کجھ گڈیاں والے۔ کجھ تاں ایویں یبھلیاں ہی ماردے سن، پر کئی اینیاں سوادلیاں، پتے دیاں، سیانیاں تے ہساؤنیاں گلاں کردے سن؛ کہ کولوں لنگھدے انڈیا گیٹ سیر کرن آئے لوک سن کے کھلو گئے سن۔ پھر گلاں شروع ہو گئیاں- "اس واری پنڈاں دے لوک لکھاں دی گنتی وچّ آئے۔"
"لے ملکہ نے کوئی روز روز آؤنا سی!"
"ملکہ واسطے آئے نے؟" اک دے پچھن تے دوجے نے کیہا، "نالے پنّ نالے فلیاں، دوویں کم ہو گئے۔"
اک مزدور دے ہتھ وچّ بڑی سوہنی رجائی پھڑی ہوئی سی۔ ساریاں نوں رجائی وکھا کے اوہ آکھن لگا، "لؤ سانوں تے پھل مل گیا اس دن دی محنت تے خوشی دا۔ ایہہ رجائی راہ وچّ پئی سی۔ میں خیال کیتا، سارے ٹبر دا سیال لنگھ جاویگا۔ پر گھر والی نہیں منی۔ اوہ آکھدی اے، اس پوتر دہاڑے تے چوری دا مال گھر نہیں لیاؤنا، میں واپس لے آیا ہاں، پر ہن دیواں کس نوں؟"
ایہہ سن کے جھنڈو نے جھٹّ کیہا، "مورکھا! مینوں بڈھے نوں دے دے۔ عمر دے آخری چار دن ٹنگاں پسار کے سوں تاں لوانگے۔"
"پر پریڈ وچّ ایہہ رجائی آ کتھوں گئی؟"
اس سوال دے جواب وچّ نانوں نے جھٹّ دسیا، "کھوہ دیو ڈڈوؤ، تسیں کجھ دیکھیا ای نہیں۔ راشٹرپتی بھون توں لے کے اتھے باہر تکّ بھیڑ کھڑی سی، اوہ لوکی 25 طریق دی رات نوں ہی اتھے آ گئے سن۔ رجائیاں اوہ نال لیائے سن؛ اوہناں 'چوں ہی کسے دی رہِ گئی ہوویگی۔"
"ہچھا! لوک راتیں ہی آ گئے سن؟"
"لے، سویرے تاں صرف پاساں والے ہی آئے سن، جاں ہماتڑ جنہاں دے جسے وچّ رتّ اے۔" نانوں نے بڑے ابھیمان بھرے لہجے وچّ کیہا۔
اک بڑی سوہنی نازک جہی زنانہ جتی اک منڈا بدو بدی اڑائی پھردا سی۔ جتی سوہنی سی، پیراں وچّ اڑدی نہیں سی۔ سارے اس ولّ ویکھ رہے سن۔ اک نے کیہا، "ایہہ تاں کسے پاس والی دی ہی جاپدی ہے۔ اس نوں کی بھاجڑ پے گئی سی کہ جتی ہی سٹّ گئی؟"
"لؤ، اتھے تاں ماواں پتاں نوں نہیں سنبھال سکیاں۔ جان ویلے تاں پاس ویکھدے ہن، آن ویلے بھیڑ بھڑکا ہو گیا۔ کئیاں نے، جہڑے باہر دور کھڑے سن، رستے کھلھے ویکھ کے اندر دھاوا بول دتا- چلو اوہ تھاں ای ویکھ لئیے، جتھے پاساں والے بیٹھے سن۔ بس ترن لگیاں بھیڑ وچّ کسے دی جتی رہِ گئی۔
نانوں دی گلّ سن کے جھنڈو آکھن لگا، "وڈیاں لوکاں نوں جتیاں دا کی گھاٹا اے!"
جھنڈو دی اس گلّ توں پئے چنگے ہاسے وچکار ای سبھ نے ویکھیا کہ اک بیبی تے اک بابو ایہہ گلاں سنن لئی کھلو گئے سن۔ لباس، شکل صورتَ، گل کرن دا ڈھنگ اس جوڑی دا ایسا سی کہ سبھ دی توجو ایہناں ولّ ہو گئی۔ بیبی بابو نوں آکھ رہی سی، "اسیں چنگے رہے، جے اتھے آ جاندے تاں نالے، دھکے کھاندے نالے کجھ گوا کے جاندے تے نالے مخول کرواندے۔"
"تسیں وی پریڈ نہیں ویکھی؟" نانوں نے بڑی حیرانی نال پچھیا۔
"نہیں، اساں پوری پریڈ ویکھی اے۔ اک اک آئیٹم نوں ویکھیا اے، بڑے آرام نال، گھر بہہ کے ویکھیا اے۔ ایہہ ساڈی گھر والی نہیں سی مندی۔ ایہہ آکھدی سی، ضرور انڈیا گیٹ جاوانگے۔ پر ہن تہاڈیاں گلاں سن کے ایہہ وی آکھدی اے- چنگے رہے۔"
بابو دی گلّ سن کے اک نے پچھیا، "پھر تسیں گھر بیٹھ کے سبھ کجھ کس طرحاں ویکھ لیا؟"
اس توں پہلاں کہ بیبی جاں بابو وچوں کوئی اتر دندا، نانوں وچوں ای بول پیا، "ایہناں گھر وچّ بیٹھیاں مورتاں ای ویکھ لئیاں ہونگیاں۔"
بابو نے کیہا، "نہیں، اساں ٹیلیوین تے سبھ کجھ ویکھیا ہے۔"
"لے، تے پھر ٹیلیوین ہور کی اے، مورتاں ہی تے ہن۔ اتھے آ کے ویکھن تے ٹیلیوین ویکھن وچّ اینا ہی فرق اے، جناں اصلی آدمی تے اسدی مورت ویکھن وچّ اے۔"
ایہہ گل سن کے سارے نانوں ولّ ویکھن لگ پئے۔ "ایہہ ساریاں گلاں جاندا جے!"
"فرق کی پیا؟ ساہمنے تے ٹیلیوین وچّ سبھ کجھ دسدا سی۔"
بابو دی گلّ سن کے نانوں نے بیبی نوں سمبودھن کردیاں کیہا، "بابو جی گئے ہون پردیس، تسیں گھر اوہناں نوں اڈیک رہے ہووو، ایہہ آپ آؤن دی بجائے اپنی مورت بھیج دین، اس وچّ کوئی فرق نہیں؟"
ہاسہ مچ گیا۔ بابو دی وہوٹی ہاسے وچّ شامل ہوئی، پر بابو نوں کجھ فکر جیہا لگّ گیا۔
"جھنڈو نے کیہا، "چلو ساڈے نالوں تے ایہہ وی چنگے رہے؛ اساں تے مورتاں وی نہیں ویکھیاں۔"
"لے، ایہہ وی اپنا مقابلہ بابوآں نال کرن لگّ پیا ای۔ جات دی کوہڑ کرلی تے شتیراں نوں جپھے۔"
"چلو، کسے ویکھ لیا، کسے سن لیا۔ وڈی گلّ تاں ایہہ ہے کہ ملکہ رانی دا سواگت اتھے بڑا ہویا۔
"ہاں! ہاں! ! روس دے مکھ منتری نالوں ودھ، امریکہ دے پردھان نالوں ودھ۔ ایوں جاپدا سی جویں انگریزاں نوں ایتھوں تور کے ہندوستانی پچھتا رہے ہن۔"
"ایہہ نانوں بڑا بولی باج اے۔"
"نہیں او نہیں، مہارانی کر کے سواگت ہویا، کوئی مہاراجہ ہندا تاں اینا نہیں سی ہونا۔"
"ویکھو، ایہہ کہڑا نانوں نالوں گھٹّ جے۔"
"پردھان منتری، پردھاناں دے بادشاہاں دا سواگت وچّ مقابلہ نہیں کریدا۔ بادشاہ دی نمائش ودھیک تے اختیار گھٹّ ہندے نے۔"
"اتھے اک توں اک ٹپنی باج اے۔"
"اتھوں دے راجیاں مہانراجیاں ولوں تاں ملکہ دا سواگت اس واسطے ودھیک ہویا کہ اکو برادری جو ہوئی۔"
"نہیں، ایہہ بڑا چر ساڈے حاکم رہے نے۔ اوہ پرانا غلامی والا پربھاو وی اجے ساڈے وچّ موجود اے۔"
"میرا تاں خیال اے انگریز اخیر بھلیمانسی نال اتھوں چلے گئے سن۔ ایہہ احسان وی ساڈے لیڈراں نوں یاد اے۔"
"ایہہ کہڑی گلّ اے، پراہناچاری لئی تاں ساڈا دیش مشہور ای اے۔ اجیہے موقعیاں تے خرچ-ورچ دی پرواہ اسیں نہیں کردے ہندے۔ ساڈے لئی پروہنا آ جائے تاں آپ نوں بھاویں پچھوں چار دن بھکھیاں وی کٹنے پے جان، پروہنے دی خاطر اسیں وتوں ودھ ہی کردے ہاں۔ اپنیاں روایتاں کوئی چھڈدا اے؟"
"اصلی گلّ کسے دسی ہی نہیں۔ ایہہ ملکہ الیزبیتھّ انگلینڈ دی بادشاہ جو ہوئی، اسیں اس دا آدر مان سواگت کراںگے تاں سمجھو کروڑاں بندیاں دا آدر کراںگے۔ اوہناں نال ساڈے سنبندھ ودھیک چنگے ہونگے۔ اخیر اس دا فائدہ ساڈے ملک نوں وی پجیگا۔"
"ہاں، ٹھیک، بائی ٹھیک! آدر والے نوں آدر ملنا ہی چاہیدا اے۔ ایہہ گلّ صحیح اے۔ ایہہ سیانی گلّ اے۔"
"وڈیاں دا آدر کرن والا وی وڈا ہی سمجھیا جاندا اے۔"
"ہے وی ایہہ گلّ ٹھیک کہ وڈیاں دا آدر کر ہی وڈے ہو سکدے نے۔"
جھنڈو پہلاں تے سبھ کجھ سندا رہا۔ ہن اس زور نال تاڑی ماری- "پھر تے ہماتڑ وی وڈیاں وچّ ہو گئے۔ ملکہ دے آدر لئی کجھ نہ کجھ تے اساں وی کیتا ای اے نہ!"
"ہن چاچے جھنڈو نوں سمجھ آئی جے۔"
نانوں توں ایہہ سن کے جھنڈو آکھن لگا، "بئی نانوں، تینوں تے بڑی ہی واقفی جاپدی اے؛ اک گلّ مینوں ہور سمجھا دیئیں۔"
"ہاں، دسّ چاچا!"
جھنڈو پیر وچّ پائی ہوئی ٹٹی پھٹی جتی نوں ہتھاں نال پونجھ رہا سی۔ پھر پاٹے ہوئے پجامے دے لنگاراں نوں گنڈھاں مارن لگا۔ اخیر اس اپنی میلی کھل ٹوپی نوں الٹیاں کر کے سر تے رکھدیاں پچھیا، "نانوں، سنئیں ملکہ دن وچّ پنج چھ واری پوشاک بدلدی اے؟"
"چاچا ولیت وچّ سارے ہی اسے طرحاں چھنڈے پھوکے رہندے نے۔"
