اپنا دیش سنتوکھ سنگھ دھیر
اپنے ماتا-پتا نال دوہاں ہی بھراواں نوں بھارت توں کینیڈا گیاں سولھاں ورھے ہو چکے سن تے ایہناں سولاں ورھیاں وچ اوہ اک وار وی اپنے دیش بھارت نہیں آئے سن۔ اک دی عمر اک سال سی، دوجے دی دو سال دی، جدوں اوہ ایتھوں گئے سن۔ ہن اوہ بھارت آئے سن۔ اس لئی اوہ بھارت نوں کجھ ایوں ہی دیکھ رہے سن جویں کوئی بدیشی جاں انوبھڑ دیکھدا ہندا ہے۔ اوہناں لئی بھارت اپنا نہیں کسے ہور دا دیش ہی سی۔ اوہناں دا دیش کینیڈا سی۔ سن اوہ بھاویں پنجابی تے سکھ ماتا-پتا دے جمے جائے۔
نرنجن سنگھ، اوہناں دا پتا جان-بجھّ کے اوہناں نوں ہن بھارت لے کے آیا سی۔ اس لئی کہ اوہ وی اپنے دیش بھارت نوں دیکھ سکن کیونکہ اوہناں نے بھارت اکا ہی نہیں سی دیکھیا ہویا۔ کی سوجھ سی اوہناں نوں جد اوہ ایتھوں گ سن؟ بس، اوہناں جنم ہی اک ایتھے لیا ہویا سی۔ اس توں بناں ہور سنبندھ کوئی اوہناں دا ایتھے نہیں سی۔ ورھا-ورھا، دو -دو ورھے دے بال تاں اوہ سن ہی کلّ۔ کی لگاؤُ ہو سکدا سی اوہناں نوں اس دھرتی نال؟ اوہناں دا لگاؤ تاں کینیڈا دی دھرتی نال سی، کینیڈا دے برچھ-بوٹیاں نال۔ اتھوں دے ہی واتاورن دی اوہناں نوں سمجھ آ سکدی سی۔
کینیڈا وچ، گھر وچ، پنجابی بولی جاندی سی۔ ایہہ پنجابی بول ایہناں دے کناں وچ وی پیندے سن پر بولن ویلے ایہناں دے اچارن اوہ نہیں ہندے سن جو اوہناں دے ماتا-پتا جاں دادے-دادی دے ہندے سن۔ اوہناں دے پنجابی لفظ منلو-ملی انگیزی لبو لحظے دے ہو جاندے سن۔ اوہ میز نہیں کہہ سکدے سن، ٹیبل آکھ سکدے سن۔ پستک جاں کتاب اوہناں دی سمجھ توں باہر دی گلّ سی۔ کیول بکّ آکھن نال ہی اوہناں نوں سمجھ پے سکدی سی۔ بوہا، باری تاں اکا ہی اوہ سمجھ نہیں سکدے سن۔ اوہناں لئی ایہہ ڈور اتے ونڈو ہی ہو سکدے سن۔ ونڈو وی پھیر ونڈو نہیں، اوہناں لئی ایہہ ''ونڈا'' ہی سی۔ جویں ییس؟ ییس نہیں، اوہناں لئی ایہہ ''یاء'' ہی سی۔ انگریزی اوہ بڑی سوہنی اتے ستھانک بول سکدے سن، پنجابی نہیں۔ پنجابی اوہ ایوں بولدے سن جویں کوئی بدیشی سکھ-سکھ کے بولدا ہندا ہے۔
نرنجن سنگھ پڑھیا لکھیا سوجھ وان ویکتی سی۔ بی.اے.بی.ایڈ پاس سی تے ایدھر اوہ پنجاب وچ ٹیچر لگا ہندا سی۔ کھبے پکھی جاگرت وچاردھارا دا دھارنی۔ ہیٹھلی مدھ شرینی دے کسان پریوار دا جمپل۔ موگے ولّ سی پنڈ اوہدا۔ گزارا ماڑا نہیں سی، پر ہور وی چنگے جیون لئی اوہ ایتھوں نوکری چھڈّ کے کینیڈا چلا گیا سی تے اجکلھ اوہ اتھے وینکوور وچ رہِ رہا سی۔ آپ تاں اوہ پورا-پورا پنجابی اتے بھارتی سی پر اوہنوں اپنے پتراں بارے چنتا جہی رہندی سی کہ اوہ وی اوہدے وانگ وی پنجابی بھارتی ہون۔ ایہہ سمسیا بھاویں اس اکلے دی ہی نہیں سی۔ سارے اوہناں پنجابیاں تے بھارتیاں دی سانجھی سی جو اس وانگ ہی، ایتھوں جا کے، انگلینڈ، امریکہ جاں کینیڈا وسے ہوئے سن؛ تاں وی، جویں اوہنوں ایہہ کجھ بہت ہی محسوس ہندی کیونکہ اوہنوں پتہ سی کہ اپنی بولی تے سبھیاچار دی کی مہتتا ہندی ہے۔ ایہناں بناں تاں جویں بندہ اکا کجھ وی ہے ہی نہیں۔
ٹھیک ہی، کینیڈا وچ، اوہ ایہناں اپنے پتراں نوں اوہ سبھ کجھ دسدا ہندا سی جو بھارت جاں پنجاب بارے اوہناں لئی ضروری سی۔ رامائن، مہامبھارت تے گورو گرنتھ صاحب بارے وی اوہ اوہناں نوں دسدا ہندا سی تے ایتھوں دے دریاواں اتے پہاڑاں آدی بارے وی۔ پنجاب وچ کدے پنج دریا وگدے ہندے سن پر ہن ایہہ دو رہِ گئے ہن۔ تنّ دوجے پاسے پاکستان وچ چلے گئے ہن۔ پاکستان، ہندوستان نوں کٹّ کے بنایا گیا۔ پہلاں پاکستان سارا انڈیا وچ ہی ہندا سی۔ پاکستان تاں کل بنیا-1947 وچ۔
گورو گرنتھ صاحب اوہناں وینکوور گردوارے وچ بہت دیکھیا سی، ریشمی رومالیاں تے بڑی ہی سندر پالکی وچّ۔ سنڈے نوں اوہ ڈیڈ نال بہت وار وینکوور گردوارے گئے سن۔ ایہہ وی دسیا ہویا سی کہ آپاں سکھ دھرم نال سنبندھ رکھن والے ہاں تے اپنے دس گورو ہن تے سبھ توں پہلے گورو نانک ہن۔ اوہناں نے دساں گروآں دیاں تصویراں وی دیکھیاں ہوئیاں سن۔ گورو ہرکرشن دی تصویر دیکھ کے اک نے کیہا :
''ڈیڈ، ایہہ چائیلڈ وی گورو سی؟''
''ہاں، ایہہ وی گورو سن۔ چائیلڈ نہ کہو، بابا جی کہو۔ گورو مہاراج کہو۔ ایہہ اپنے اٹھویں گورو سن۔ نمسکار کرو بیٹا، نمسکار کرو۔'' اوہنے اپنے ہتھ جوڑ کے نمسکار کر کے کیہا، ''ایوں کرو نمسکار۔'' اوہناں دوہاں نے ہتھ جوڑ کے اویں ہی نمسکار کیتا پر اوپریاں جہاں وانگ ہی۔ کیونکہ اس وانگ تاں اوہناں نوں کرنا آؤندا ہی نہیں سی۔
رامائن اتے مہامبھارت دے بھارت وچ ٹی.وی. لئی سیریل بن چکے سن تے ایہناں دیاں کیسٹاں کینیڈا وی پجّ گئیاں سن۔ اوہنے وی.سی.آر. راہیں ایہہ کیسٹاں ٹی.وی. اتے اوہناں نوں دکھائیاں سن پر اوہناں نوں کجھ بہتی ایہناں دی سمجھ نہیں آ سکی سی کیونکہ بھارت دے بچیاں وانگ ایہہ اوہناں دے اپنے جیون وچ رچیاں مچیاں نہیں سن۔ بھارت دے بچیاں دے تاں ایہہ خون وچ رچیاں ہندیاں ہن۔
رامائن وچ ہنومان تے اوہناں دی بانر سینا اوہناں نوں بڑی ہی ادبھت لگی سی۔ اوہناں وچوں ہنومان نوں دیکھ کے، اک نے کیہا سی :
''ڈیڈ، انڈیا وچ پوچھاں والے لوک وی نے؟''
''نہیں''۔ اوہنے ہسّ کے کیہا؟''
''پھیر ایہہ کتھوں آ گئے؟''
''ایہہ گلّ کجھ ہور ہے۔ ایہہ گھڑی ہوئی کہانی ہے۔ ایہہ ہبہو سچ نہیں۔''
''پھیر ایہہ گھڑی کیوں گئی ہے، جھوٹھ؟''
''ایہہ پرچین کہانی ہے۔ ایہہ اسے طرحاں ہی ہندی ہے۔ گھڑی ہوئی منوکلپت۔ ایہنوں متھہاس کہندے ہن۔ انگریزی وچ مائیتھالوجی۔ ایہہ ہر قوم دی ہندی ہے۔ مصر دی، یونان دی، چین دی۔ ایہہ اپنی ہے۔ ایہہ اپنے بھارت دی روح ہے۔''
''اچھا، ایہہ روح ہے۔'' اتے اوہ ہسّ پئے۔
نرنجن سنگھ نے سوچیا کہ ایہہ بچے ایتھے ہی جوان ہندے جا رہے ہن۔ ہور ورھے لنگھ گئے تاں ہور وڈے ہو جانگے تے پھیر تاں ایہہ اکا ہی بھارت نوں جان ہی نہیں سکنگے-اپنی ماتری-بھومی نوں۔ ایہناں نوں ہن بھارت تے پنجاب لے جانا چاہیدا ہے۔ دلی دیکھن، موگا دیکھن، تاج دیکھن، پنڈ دیکھن۔ امرتسر دربار صاحب تاں اوش ہی دیکھنا چاہیدا ہے تے جلھیانوالا باغ وی۔ ایہناں نوں تاں جلھیانوالا باغ دا اکا ہی پتہ نہیں۔
اتے اوہ اوہناں نوں دسمبر دے ادھ وچکار جہے انڈیا لے کے آ گیا سی۔ ہن اوہناں نوں ایدھر-ادھر پنجاب اتے ہوری تھانئیں سیر کراؤندا پھر رہا سی۔ اس دے اپنے پنڈ وچ ہی کسے کول اک وین سی جو آپ ڈرائیو کر کے اوہنوں ٹیکسی وجوں واہندا سی۔ اوہنے، سارے سمیں لئی اوہ اپنے پنڈ دی وین کرائے اتے لے لئی سی۔ پیسے دی فکر نہیں سی۔ کافی کھلھا خرچ کر سکن دی پروکھوں سی۔ ایوں سالم کیتی وین سستی وی سی، سکھدائک وی، جویں اپنی ہی گڈی ہووے۔
پنج سن اوہ وین وچ۔ تنّ آپ ہی سن-دو منڈے اک اوہ آپ-اک اس دا دوست سی جو اہنے نال لے لیا سی۔ پنجواں ڈرائیور سی۔ اس سمیں اوہ آگرہ توں دلی ولّ آ رہے سن تے اج رات دلی ہی اک دوست کول رہنا سی جو پارلیمینٹ دا میمبر سی۔ جنوری دا پہلا ہفتہ انت نوں چھوہ رہا سی تے اس سمیں شام رات دیاں جوہاں ولّ ودھ رہی سی۔ اچانک اوہناں سوچیا کہ انجے ہی جا وجن دی تھاں پارلیمینٹ دے میمبر دے گھر فون کر لینا چاہیدا ہے۔ گھر ہووے تاں ٹھیک ہے، نہیں تاں کتے ہور رہن دا انتظام کیتا جاوے۔ اہیؤ گلّ ہوئی سی۔ اوہناں جدوں ایس.ٹی.ڈی. توں کتوں فون کیتا پتہ لگا کہ ایم.پی.صاحب اج ایتھے نہیں ہن، مدراس گئے ہوئے ہن تے کل واپس آ رہے ہن۔ اوہناں بناں گھر رہن دا کوئی وی مطلب نہیں سی۔ تدے اوہدے دوست نے اک ہور پاسے ولّ رنگ گھمائی۔ اوہدا اک جگری دوست روہنی وکھے رہِ رہا سی۔ جس دا اپنا گھر سی تے بڑا ہی مہمان مہمان نواز سی۔ اس نوں اوہ دوست گھر ہی مل گیا۔ کیہا گیا کہ پنج جنے اس کول آ رہے ہاں تے اس کول ہی رہانگے۔ وین اتے آ رہے ہاں۔ پنجاں بارے وی سارا وستار دسّ دتا گیا سی کہ تنّ کینیڈا والے ہن، اک ڈرائیور، اک اوہ آپ۔ گھنٹے-سوا گھنٹے تکّ اوہ اس کول آ پجے سن۔ اک ہور دوست وی پنجاب توں آیا ہویا سی جو شامی پنج کو وجے نال ہی اس کول اج پجا سی۔ چلو، ٹھیک ہو گیا سی۔ میزبان خوش سی۔ محفل جہی بن گئی سی۔
ڈرائنگ روم وچ سارے ہی دیوان اتے سوفیاں اتے ایدھر ادھر بہہ گئے سن۔ سفر نال تھکے ہوئے تاں تھوڑھا بہت سارے ہی سن پر منڈے دوویں تھوڑھا جیہا مرجھائے جہے لگّ رہے سن۔ جاپدا سی جویں اوہناں دا من ایتھے نہیں سی، اس سمیں اوہ کسے ہور ہی تھانویں گیا ہویا سی۔ چپّ چاپ بیٹھے اوہ خالی-خالی اکھاں نال کندھاں ول جاں ایدھر ادھر بٹّ بٹّ تکّ رہے سن جویں اوہناں کولوں کجھ گواچ گیا ہندا ہے تے لبھّ ہی نہیں رہا ہندا۔
میزبان نے چاہ پچھی۔ چاہ دا سماں ہی نہیں سی تے چاہ اوہناں راہ وچ ہی کتے پی لئی ہوئی سی۔ کوفی بارے پچھیا گیا۔ کوفی وی نہیں سی چاہیدی۔
نو-سوا نوں سن اس سمیں رات دے۔ اس سمیں چاہ جاں کوفی کسے دی لوڑ نہیں سی۔ بسّ، کھانا کھانا سی، سو کھانا کھا لیا جاویگا۔ میزبان کول ودھیا باہر دی وسکی آئی پئی سی۔ آپ تاں پیندا نہیں سی اوہ آئے گئے کسے متر دی سیوا لئی ضرور اس دے اگے رکھی جا سکدی سی۔ سو میز اتے کچّ دے گلاس اتے وسکی دی سنہری بوتل رکھی گئی۔ انڈے بن کے آ گئے۔ سلاد دی پلیٹ اتے سیب وی آ گئے سن۔ کچن وچ اندر کھانا تیار ہون لگّ پیا سی۔ منڈے انڈیا آئے ہن۔ انڈیا دی دال-سبزی انڈیا دی مٹھی ڈش، انڈیا دے پھل-فروٹ۔
پر ایہہ جان کے حیرانی ہوئی کہ منڈے کسے چیز نوں وی منہ نہیں لا رہے سن۔ ٹھیک ہے، سیال سی، تریہ دے دن نہیں سن، تاں وی سبھ نوں آؤندیاں ہی کچّ دے گلاساں وچ پانی دتا گیا سی اتے سبھ نے تھوڑھا-تھوڑھا پانی پی وی لیا سی پر ایہناں دوہاں منڈیاں نے پانی نہیں پیتا سی۔ کیہا گیا کہ ایہہ ایتھوں دا پانی پیندے نہیں ہن۔ بیمار ہون توں ڈردے ہن۔ میزبان نے آکھیا کہ ہنے سوڈا آ جاندا ہے، کوکا کولا آ جاندا ہے، تھمز اپّ آ جاندا ہے پر کیہا گیا کہ نہیں، ایہناں نوں ایہناں دی وی لوڑ نہیں۔ ایہناں ایہہ وی پینا نہیں۔ بڑی عجیب گلّ سی۔ آخر ایہہ پیندے کی سن پھیر؟
''کاکا! تسیں پھیر کجھ ہور پی لؤ۔'' میزبان نے آکھیا پر اوہ کجھ وی بولے نہیں۔ دوجی واری پھیر آکھیا۔ پھیر وی اوہ بولے نہیں۔ بسّ اوہناں تھوڑھا جیہا نانہہ آکھن لئی سر ہلایا۔
اوہناں نوں ''کاکا'' لفظ دی وی سمجھ نہیں آ سکی سی۔ شاید اجیہے لفظ اوہناں دے کنی پئے ہی نہیں سن کدے۔ ایہناں وچ جو کھنڈ اتے شہد ورگی مٹھت سی، اوہ اس توں جانو نہیں سن۔
''کوفی پی لوو؟''
''نہیں'' اوہناں اویں ہی نانہہ کہن لئی سر ہلایا۔ اینا چنگا، چاہ تے کوفی اوہناں نوں سمجھ آ رہے سن۔ خیر، کوفی تاں سمجھ سکنا اوہناں لئی مشکل نہیں سی۔ اس انگریزی لفظ ہی سی۔
تاں پھیر، اوہ کھانگے کی؟ آخر کجھ تاں کھانگے ہی؟ کدے دسیا گیا کہ انڈیاں دے اک-اک دو-دو سینڈوچ لے لینگے۔ تھوڑھا سیب کھا لینگے۔ پانی نہیں پینگے۔ کی پینگے؟ کجھ وی نہیں۔ بڑی عجیب گلّ سی ایہہ۔ منڈے سن کہ اک پہیلی۔ آخر کجھ تاں پینگے ہی؟
اوہناں نوں اتھے بیٹھن وچ وی کوئی دلچسپی نہیں سی۔ اوہ جویں بدھے ردھے جہے ہی اتھے سبھ وچ بیٹھے سن تے اپنے آپ وچ پوری طرحاں اوہ اکّ-تھکّ جہے چکے سن۔ ایہناں دیاں انیندریاں تے تھکیاں-تھکیاں اکھاں وچ لال ڈورے دس رہے سن اتے اوہ اباسیاں وی گھڑی مڑی لے رہے سن۔ وسکی اوہ پیندے نہیں سن۔ ٹین ایزر ہون کارن اوہناں نوں اجے اس پاسے ولّ پایا ہی نہیں گیا سی۔ بیئر وی پینی نہیں سی۔ اوہناں نوں انجھ وی ہن بیئر دلی وچ نیڑے ملنی ہی نہیں سی کتے، ورجت ایریا ہون کارن۔ خیر، جے مل وی جاندی تاں اوہناں پینی ہی نہیں سی ایہہ انڈیا دی بیئر۔ اوہناں نوں تاں کینیڈا دا ہی کھانا-پینا موافک سی۔ ساہ ضرور اوہ ایتھے دیاں ہواواں وچ لے رہے سن۔ اس لئی مجبوری سی۔ وس چلدا، شاید اوہ ایتھے ساہ وی لین توں بچے ہی رہندے۔
اوہناں دی اکتاہٹ دیکھ، میزبان نے آکھیا کہ ایہناں نوں اتے کمرے وچ پہنچایا جانا چاہیدا ہے۔ بیڈ لگے ہوئے ہن اپر۔ اوہ اپر ریسٹ کرن۔ ایہناں نوں شینڈوچّ آدی اتے ہی پجّ جانگیاں۔ ایتھے بور ہو رہے ہن۔ اویں ہی کیتا گیا سی۔ میزبان نے آکھیا کہ کاکا پانی وی پی لوو۔ ساڈے پھلٹرڈ پانی ہے۔ فلٹر لگا ہویا ہے ساڈے۔ پھلٹرڈ پانی آکھن نال اوہناں نے پانی پی لیا۔ رجّ رجّ کے پی لیا۔ نہیں تاں اوہناں نے اویں بناں پانی ہی گزر کرنی سی۔ سینڈوچ وی انڈیاں والے اوہناں نے دو-دو، تنّ-تنّ کھادھے۔
منڈے کلین شیون سن تے دوہاں نے ہی زیناں اتے جرسیاں پہنیاں ہوئیاں سن۔ رنگ گورے نہیں سن۔ کنکونے بھارتی سن پر انجھ اوہ بھارتی نہیں سن۔ کینیڈیئن انگریز سن۔ کلین شیون باپ وی سی پر اوہ وچوں پورا-سورا بھارتی پنجابی سی۔ اوہنوں اپنے بھارت نال، پنجاب نال پیار سی۔ اوہناں دے اتے جان پچھوں اوہ سارے وسکی پیندے تے دیر تکّ گلاں کردے رہے۔
اوہناں نے اوہناں دے باپ نوں پچھیا۔
''کیہو جیہا لگا پھیر۔ ایہناں نوں اپنا دیش، انڈیا؟''
'بس، کہندے ٹھیک ہے۔ ٹریفک کہندے بہت ہے۔ ڈھنگ طریقہ نہیں ہے۔ کدے گڈا آ جاندا ہے، موہرے، کدے مجھّ آ جاندی ہے اگے۔ کچی تھاں وی بہت ہے۔ سڑکاں چنگیاں نہیں ہن۔ لوکیں اچی بولدے ہن۔
''تاژ محل دیکھیا؟
''ہاں، اوہ دکھایا ہے۔''
''کی کہندے سن دیکھ کے؟''
''کہندے سن کہ چنگا ہے۔''
''بسّ، کیول چنگا ہی؟''
''بسّ، اینا ہی کیہا سی؟''
''دربار صاحب امرتسر؟''
''ہاں، اوہ وی دیکھیا۔''
'اس بارے کی کہندے سن؟''
''بسّ، ایہو ٹھیک ہے۔ بولدے ہی تھوڑھا ہن۔''
''یار ایہہ تاں اپنے دیش بھارت دے عجوبے ہن۔ اک چن، اک سورج۔''
''اصل وچ ایہناں نوں مہتتا دا پتہ نہیں۔ کہندے نائیس بلڈنگاں ہن۔''
اوہنے تھوڑھا ہسّ کے کیہا۔ باقی وی مسکا پئے کجھ۔
''اتہاس دسّ دینا سی؟''
''پھالو ہی ایہہ کردے نہیں۔ اینے جوگے ایہہ کتھے ہن۔ اصل وچ میں اس گلوں بہت ہی پریشان ہاں۔ میں چاہندا ہاں کہ ایہہ اپنی ماتری بھومی نال جڑن۔ اپنے-اپنے دی جڑھ نوں جانن۔ پر... جدوں اسیں آئے ساں، سویر ویلے دلی ایئرپورٹ اتے پجے ساں، جہاز لینڈ کرن لگا۔ میرے مونہوں اپنے آپ ہی آ گئی میری ماتری-بھومی، ماتری بھومی نمسکار' دے لفظ نکل رہے سن پر ایہہ دوویں چپّ سن۔ جہاز وچوں لتھے تاں میں دھرتی نوں ہتھ لا کے متھے نال چھہایا تے نمسکار آکھیا پر ایہہ چپّ دے چپّ سن۔ پھیلنگ ہی کوئی نہیں سی۔ سگوں ایوں دیکھن جویں میں کوئی پتھر-یگ دا پچھڑیا ہویا ویکتی ہوواں۔''
''اصل وچ، نرنجن سنگھ جی''، میزبان نے آکھیا، ''ایہہ ایتھے اس دیش نال فیمیلیئر نہیں ہن تے نہ ہی ہو سکدے ہن۔ ایہناں دا دیش ایہہ ہے وی نہیں۔ ایہناں دا دیش کینیڈا ہے۔ ایتھے ایہہ کیول جمے ہن۔ جم کوئی کتے وی سکدا ہے۔ بچپن کتھے بیتیا، کس ماحول وچ بیتیا، اس ماحول نال ہی کسے دا موہ-پیار ہو سکدا ہے۔ سو، اس وچ پریشان ہون دی کوئی وی گلّ نہیں ہے۔ تسیں پریشان نہ ہووو۔ پریشان تاں ہونا تہانوں اکا ہی نہیں چاہیدا۔ ایہہ منڈے بھارتی نہیں، نہ ہی اوپرے ہو جانے ہن۔ ایوں ہی پھیر کدے جا کے نسلاں بدل جاندیاں ہن۔''
''چنڈی گڑھ نوں کہندے ہن کہ ہاں ایہہ کجھ ٹھیک ہے۔ ایتھے رہا جا سکدا ہے۔''
''اوہ یورپ دے نیڑے ہے نہ۔ فرانسیسی آرکیٹیکٹ نے نقشہ واہیا ہویا ہے تے ماڈرن لیء آؤٹ ہے۔ آپے ہی پسند ہے۔ باقی گلاں بہہتیاں رہن-سہن دیاں وی ہندیاں ہن۔ تے عادت جہی پے جان دیاں وی۔ چنڈی گڑھ وچ رہن والے نوں پنڈ جا کے رہنا پوے تاں اوہنوں اوکھ ہو جاندی ہے۔ کتھے تاں پھلش ٹٹیاں، کتھے باہر کھیتاں وچ جانا۔ پنڈاں وچ رہن والا وی چنڈی گڑھ وچ آ کے پریشان جیہا ہو جاندا ہے۔ اک بڈھی تے بڈھا اپنے پتر کول چنڈی گڑھ آئے۔ مائی نوں چنڈی گڑھ ٹٹی نہ آوے۔ اکھے گھر دے وچ ہی ٹٹی؟ ٹٹی تاں باہر جائیدا ہے۔ گھر والے نوں آکھن لگی، ''چلو جی، چلیئے پنڈ۔'' تیجے دن ہی پنڈ مڑ آئی۔ ٹٹی ہی نہ اترے اوہنوں۔ اس لئی نرنجن سنگھ جی، تسیں پریشان نہ ہووو۔ اوہناں دا ایہہ دیش نہیں۔ دوجی گلّ ایہہ وی ہے، دنیاں ساری ہی اپنی ہے۔ سارے دیش اپنے ہن۔ ہندوستان عاریاں دا دیش نہیں سی ہندا کدے، اج ایہہ ہے ہی عاریاں دا۔ مغل آئے، پٹھان آئے، ایتھوں دے ہی ہو گئے۔ حالانکہ باہروں آئے سن۔ سو اس گلّ دی چنتا نہ کرو۔ اج تاں دنیاں انجھ وی ساری اک ہندی جا رہی ہے۔ سبھیاچار آپو وچ کرنگڑیاں پا رہے ہن۔ انگریزاں دے گھر حبشناں، حبشیاں دے میماں۔''
''گلّ تاں ایہہ ٹھیک ہے، پر....''
گیاراں ساڈھے گیارھاں سن۔ سون دا ویلا ہو گیا سی۔ نرنجن سنگھ نوں اتے منڈیاں کول ہی بھیجیا گیا سی تاں جو اہن دی لوڑ انوسار اوہ اوہناں دی خبرگیری رکھے کیونکہ اوہناں دی مانسکتا دا جنا اس نوں پتہ سی، ہور کسے نوں نہیں سی۔ اس لئی اوہنوں اتے اوہناں کول ہی سونا چاہیدا سی۔ باقی سارے ایدھر-ادھر ایڈجسٹ ہو گئے سن۔ کوٹھی وڈی نہیں سی، دل ضرور کوٹھی والے میزبان دا وڈا سی۔ چھ بندے اچانک آئے دلی وچ سامبھنے کوئی چھوٹی گلّ نہیں سی۔ اوہ وی اک نوکری توں رٹائر ہوئے پروفیسر لئی۔ بھاویں پتر تے نونہہ دوویں چنگیاں نوکریاں اتے سن جو مہانراشٹر وچ سن پر اوہ اپنی تھاویں سن۔ گھر وچ اوہ تنّ اتھے دلی وچ رہِ رہے سن، اوہ، اوہدی پتنی، تے پتری۔ نوں جی اج اس کوٹھی وچ سوں رہے سن۔ نوآں نے ہی کھانا کھادھا۔
سویر ہوئی۔ اٹھے۔ منڈے اتے اوہناں دا پتا اتوں ہی تیار ہو کے ڈرائنگ روم وچ آئے سن تے اس سمیں اوہ ایدھر-ادھر سوفیاں اتے بیٹھے سن۔ ٹائلٹ اتے باتھروم اتے وی بنے ہوئے سن۔ اس لئی اوہ اس کموں اتے ہی فارگ ہو گئے سن۔ ٹائلٹ انگلش نہیں سی، بیٹھویں ہندوستانی سی۔ چلو، کویں نہ کویں اوہناں نے کم چلا لیا ہووےگا۔ منڈیاں دی ہی مشکل سی۔ باپ ولوں کسے طرحاں دی کوئی سمسیا نہیں سی۔ اوہی سن سمسیا۔ ہیٹھاں وی جو ٹائلٹ سی، اوہ وی ہندوستانی ہی سی۔
باہر نظر ماری تاں بارش پیندی نظر آئی۔ جنوری دی بارش چاندی ورگی صاف کنی۔
''ہاں بئی، نوجوانوں، انڈیا دی بارش دیکھو! دنیاں وچ اینی سوہنی بارش کتے وی نہیں ہندی۔ پچھم وچ تاں اکا ہی نہیں۔'' اوہناں وچوں کسے اک نے منڈیاں نوں سمبودھن کیتا۔ ''نہ ہی اینے سوہنے بدل کسے ہور تھاں ہندے نے، کالے گھٹّ گھنگھور بدل۔''
منڈے صرف سندے رہے تے بٹر-بٹر تکدے رہے۔ مونہوں کجھ وی بولے نہیں۔
''ایہہ جنوری دے دن ہن۔ انڈیا دی دھپّ وی بڑی خوبصورت ہندی ہے، جنوری دے دناں وچ۔ پیلی-پیلی ریشمی دھپّ۔ پیلی نہیں، بسنتی دھپّ۔''
منڈے پھیر وی چپّ سن۔ بسّ، اوہ تکدے رہے سن۔ خالی-خالی اکھاں نال۔
''ایہہ بسنت دے دن ہن۔ کجھ دناں تکّ لوہڑی ہے۔ پھیر بسنت آ جاوے گی۔ انجھ ایہہ ساری ہنے توں بسنت رتّ چل رہی ہے۔''
''ایہناں نوں کی پتہ ہے جی ایہناں سندرتائیاں دا۔ ایہی تاں مینوں دکھ ہے۔'' اوہناں دا پتا بولیا، ''ایہناں نوں اپنے آپ دا تے اپنے دیش دا پتہ ہی نہیں۔ کئی وار کہہ چکے ہن، چلو ڈیڈ، واپس چلو۔''
''ہندوستان دے سورج ورگا سورج کتے وی نہیں ہے۔ نہ ہی کتے چندرما۔ دیکھے ہن ایہہ چن سورج؟''
منڈیاں نے تھوڑھا جیہا ہیٹھاں-اتے سر ہلایا۔
''ساڈی چن-چاننی وی بہت خوبصورت ہے۔ چٹی چن دی چاننی۔''
منڈے کیول تکدے رہے۔
''ساڈی کالی رات دا وی کتے کوئی جواب نہیں۔ مسیا دی کالی رات جویں کالی مخمل وچ ستارے جڑے ہندے ہن۔'' پھیر اگے کیہا گیا ''ساڈا پپل، ساڈا مور۔ پپل قومی برچھ ہے، مور ساڈا قومی پنچھی۔''
منڈیاں دیاں اکھاں اویں کھلیاں تے خالی سن۔
''سچ ایہناں دے ناں کی ہن؟ ناں تاں ایہناں دے پچھے ہی نہیں۔ کیوں بئی، نوجوانو، کی ہن نہ تہاڈے؟''
''اک دا نہ ہرندر ہے، دوجے دا گرندر'' اوہناں دا باپ بولیا، ''کینیڈا وچ اپنے آپ نوں اک ہیری اکھواؤندا ہے، دوجے دا ناں گیری ہے۔''
''چلو، بہت ٹھیک ہے۔ بہت سندر ناں ہن۔''
منڈے کجھ نہیں بول رہے سن۔
ویہہ، بائی جاں پچی دن اوہ ایتھے ہونگے۔ آخر اوہناں دے واپس جان لئی سیٹاں بکّ کروائیاں گئیاں۔
سیٹاں بکّ ہون نال ہی جویں اوہناں دیاں اکھاں وچ کجھ چمک جہی آ گئی سی۔ جس دن جہاز اڈیا، اوہناں دے پتا دیاں اکھاں وچ تاں ہنجھو چھلک آئے سن پر اوہناں دوہاں دیاں اکھاں وچ چن سورج دیاں کرناں اتے ستارے چمک رہے سن کیونکہ ہن اوہ اپنے دیش ولّ اڈدے جا رہے سن۔
