اپنے دکھ مینوں دے دیو راجندر سنگھ بیدی
ویاہ والی رات بالکل اوہ نہیں سی ہویا جو مدن نے سوچیا سی۔
جدوں چکنی بھابی نے بھرماء کے مدن نوں وچکارلے کمرے وچ دھریک دتا سی، ادوں اندو ساہمنے شال وچ لپٹی، ہنیرے دا اک حصہ بنی بیٹھی سی۔ باہر چکنی بھابی، دریاباد والی بھوآ تے ہور عورتاں دا ہاسہ، رات دی چپّ وچ پانی وچ مشری وانگ ہولی–ہولی گھل رہا سی۔ ساریاں عورتاں ایہو سمجھدیاں سن کہ اینا وڈا ہو جان 'تے وی مدن کجھ نہیں سی جاندا۔ کیونکہ جدوں اسنوں ادھی رات نوں ستے نوں جگایا گیا تاں اوہ بڑبڑا رہا سی-“کتھے، کیوں لئی جا رہے ہو مینوں؟”
ایہناں عورتاں دے اپنے دن بیت چکے سن۔ پہلی رات بارے ایہناں دے شرارتی پتیاں نے جو کجھ کیہا تے منیاں–منوایا سی، اسدی بھنک تیک باقی نہیں سی رہی اوہناں دے کناں وچ۔ اوہ خود رچ–وسّ چکیاں سن تے ہن اپنی اک ہور بھین نوں وساؤن 'تے تلیاں ہوئیاں سن۔ دھرتی دیاں ایہہ دھیاں مرد نوں انج سمجھدیاں سن، جویں بدل دا ٹکڑا ہووے، جس ولّ منہ چکّ کے دیکھنا ہی پیندا ہے۔ نہ ورھے تاں منتاں–مننیاں پیندیاں نے، چڑاوے چڑھاؤنے پیندے نے، جادو ٹونے کرنے پیندے نے۔ حالانکہ مدن کالکا جی دی کھلھی آبادی وچ گھر دے ساہمنے پیا ایہی ویلا اڈیک رہا سی۔ نالے لڑائی دی پنڈ گوانڈھی سبتے دی مجھّ اسدی منجی کول ہی وجھی ہوئی سی، جہڑی واری واری پھکارے ماردی، مدن نوں سنگھدی تے اوہ ہتھ چکّ کے اسنوں پرھاں کرن دی کوشش کردا-انج بھلا نیند دا سوال ہی کتھے پیدا ہندا سی؟
سمندر دیاں لہراں تے عورتاں دے خون نوں رستہ دکھاؤن والا چند، اک کھڑکی دے رستے اندر آ گیا سی تے اڈیک رہا سی کہ دروازے دے اس پاسے کھڑھا مدن اگلا پیر کتھے دھریگا؟ مدن دے اپنے اندر اک گرجن جہی ہو رہی سی تے اسنوں انج محسوس ہو رہا سی جویں اوہ بجلی دا کھمبھا ہے جسنوں کنّ لا کے اسدے اندرلی جھنجھناہٹ سنی جا سکدی ہے۔ کجھ چر اویں کھڑے رہن پچھوں اسنے پلنگھ نوں گھسیٹ کے چند دی چاننی وچ کر دتا تانکِ لاڑی دا منہ تاں ویکھ سکے۔ پھیر اوہ رک گیا۔ اسنے سوچیا اندو میری پتنی ہے، کوئی اوپری عورت نہیں جسنوں نہ چھوہن دا سبق بچپن توں پڑھدا آیا ہے۔ شال وچ لپٹی ہوئی لاڑی نوں دیکھدیاں ہویاں اسنے فرض کر لیا، اتھے اندو دا منہ ہووےگا، تے ہتھ ودھاء کے اسنے کول پئی گنڈھڑی نوں چھوہیا تاں اوہی اندو دا منہ سی۔ مدن نے سوچیا سی اوہ آسانی نال مینوں اپنا آپ نہیں دیکھن دویگی، پر اندو نے اجیہا کجھ نہیں سی کیتا، جویں پچھلے کئی سالاں توں اسنوں وی اسے پل دی اڈیک ہووے-تے کسے کلپت مجھّ دے سنگھدے رہن کرکے اسنوں وی نیند نہ آ رہی ہووے۔ اڈی ہوئی نیند تے بند اکھاں دی بے چینی ہنیرے دے باو جود پرتکھّ پھڑپھڑاؤندی ہوئی نظر آ رہی سی۔ ٹھوڈی تک پہنچدیاں ہویاں عامَ کرکے چہرہ لمبوترا ہو جاندا ہے، پر اتھے تاں سبھ کجھ گول گول سی۔ شاید اسے لئی چند وانگ گلھاں تے بلھاں وچکار اک چھاں–دار گفا جہی بنی ہوئی سی، جویں دو ہرے بھرے ٹیلیاں وچکار ہندی ہے۔ متھا کجھ چھوٹا سی، پر اس توں اگے یکدم اگے ہوئے گھنگرالے وال...
ادوں ہی اندو نے اپنا چہرہ چھڈاء لیا۔ جویں اوہنے دیکھن دی اجازت دے دتی ہووے، پر اینی دیر تک نہیں۔ آخر شرم دی وی تاں کوئی حد ہندی ہے۔ مدن نے ذرا تکڑے ہتھاں نال انج ہی ہوں–ہاں کردیاں ہویاں لاڑی دا چہرہ پھیر اپر چکّ لیا تے شرابیاں ورگی آواز وچ کیہا، “اندو!”
اندو کجھ ڈر جہی گئی۔ زندگی وچ پہلی واری کسے اوپرے آدمی نے اسدا ناں انج لیا سی تے اوہ اوپرا آدمی کسے ربی حق نال رات دے ہنیرے وچ ہولی–ہولی اس اکلی نہتھی تے مجبور عورت دا اپنا بندا جا رہا سی۔ اندو نے پہلی وار اسنوں اپروں ہیٹھاں تک دیکھدیاں ہویاں پھیر اکھاں بند کر لئیاں تے صرف اینا کیہا-“جی!”...اسنوں خود اپنی آواز کسے پتال وچوں آؤندی سنائی دتی سی۔
بڑی دیر اجیہا کجھ ہی ہندا رہا تے پھیر ہولی–ہولی گلاں تر پئیاں۔ ہن جدوں تریاں تاں رکن وچ ہی نہیں سی آؤندیاں۔ اندو دے پتا، اندو دی ماں، اندو دے بھرا، مدن دے بھین–بھرا، پیو، اوہناں دی ریلوے میل سروس دی نوکری، اوہناں دے سبھاء، کپڑیاں دی پسند، کھان–پان دی عادت...سبھ کاسے 'تے تبسرا ہون لگا۔ وچ وچ مدن گل بات توں پرھاں ہٹدیاں کجھ ہور وی کرنا چاہندا تاں اندو گھچالی دے جاندی۔ بڑی ہی مجبوری تے بے بسی وچ مدن نے اپنی ماں دی گلّ توری، جہڑی اسنوں ست سال دا چھڈّ کے دق دے کلاوے وچ چلی گئی سی۔ “جنا چر جیوندی رہی وچاری،” مدن نے کیہا، “باؤجی دے ہتھ دوائی دیاں شیشیاں ہی رہیاں۔ اسیں ہسپتال دیاں پوڑیاں اتے تے چھوٹا پاشی گھرے کیڑیاں دے بھون اتے سوندے رہے تے آخر اک دن-28 مارچ دی شام...” تے مدن چپّ ہو گیا۔ کجھ پلاں وچ ہی اوہ رون توں ذرا ادھر تے بھباں توں ذرا ادھر پہنچ گیا۔ اندو نے گھبرا کے مدن دا سر اپنی چھاتی نال لا لیا۔ اس رون نے اندو نوں وی پل کو لئی آپنیپن دے ایدھر تے اوپریپن دے ادھر پہنچا دتا سی...مدن اندو توں کجھ ہور وی چاہندا سی پر اندو نے اسدے ہتھ پھڑھ لئے تے کیہا-“میں تاں پڑھی–لکھی نہیں جی، پر میں ماں–پیو دیکھے اے، بھرا تے بھابیاں دیکھیئیں، انیکا ہور لوک دیکھے اے۔ اس لئی میں کش سمجھدی–بجھدی آں...میں ہن تہاڈی آں، اپنے بدلے وچ تہاتھوں اکو چیز منگدی آں۔”
رون ویلے تے اس توں پچھوں وی اک نشہ جیہا سی۔ مدن نے کجھ بے بسی تے کجھ دریا دلی دے ملے جلے شبداں وچ کیہا-
“کی منگدی ایں؟...توں جو وی کہینگی میں دیاںگا۔”
“پکی گلّ؟” اندو بولی۔
مدن کجھ اتاولا جیہا ہو کے بولیا، “ہاں، ہاں، کہہ 'تا...پکی گلّ۔”
پر اس دوران مدن دے من وچ اک سنسا اٹھیا-'میرا کاروبار پہلاں ای مندا اے، جے اندو نے کوئی اجیہی چیز منگ لئی جہڑی پہنچ توں باہر ہوئی تاں کی بنیگا؟' پر اندو نے مدن دے کھردرے ہتھ نوں اپنے دوواں ہتھاں وچ لیندیاں تے اس اتے اپنی گلھ رکھدیاں کیہا-
“تسیں اپنے دکھ مینوں دے دیو۔”
مدن حیران رہِ گیا۔ نال ہی اسنوں اپنے آپ توں اک بوجھ لتھدا ہویا محسوس ہویا۔ اسنے چاننی وچ اک وار پھیر اندو دا چہرہ دیکھن دی کوشش کیتی، پر صاف سپشٹ کجھ نہ دکھائی دتا۔ اسنے سوچیا، ایہہ ماں جاں کسے سہیلی دا رٹایا ہویا واک ہووےگا، جہڑا اندو نے بول دتا ہے، بس۔ ادوں ہی اک کوسا جیہا اتھرو مدن دے ہتھ دے پٹھے پاسے اتے ڈگیا۔ اسنے اندو نوں اپنے نال گھٹدیاں ہویاں کیہا-“دتے۔” پر ایہناں ساریاں گلاں نے مدن توں اسدی پشو برتی کھوہ لئی سی۔
ooo
سارے مہمان اک اک کرکے وداع ہو گئے۔ چکنی بھابی دو بچیاں نوں انگل لائی تے تیجا پوڑیاں دی اوچ نیچ توں سمبھالدی ہوئی تر گئی۔ دریاباد والی بھوآ، جہڑی اپنے نولکھے ہار دے گواچ جان کرکے، روندی–پٹدی تے دندلاں پاؤندی رہی سی، تے جہڑا باتھروم وچ پیا لبھّ گیا سی، دہیز وچوں اپنے حصے دے تنّ کپڑے لے کے چلی گئی۔ پھیر چاچاجی گئے، جہناں نوں اوہناں دے جے.پی. بنن دی خبر تار راہیں مل گئی سی تے شاید بوخلاہٹ وچ اوہ مدن دی بجائے لاڑی دا منہ چمن لگے سن۔
گھرے بڈھے پتا جی رہِ گئے سن تے چھوٹے بھین بھرا۔ چھوٹی دلاری تاں ہر ویلے بھابی دے گوڈے مڈھ بیٹھی رہندی سی۔ گلی–محلے دی جہڑی گوانڈھن لاڑی نوں ویکھن آوے اوہ، اس کول بیٹھے جاں نہ بیٹھے، بیٹھے تاں کنا چر بیٹھے، ایہہ سبھ اسدے ہتھ–وسّ سی۔ آخر ایہہ سبھ ختم ہویا تے اندو ہولی–ہولی پرانی ہون لگّ پئی۔ پر کالکا جی دی اس نویں آبادی والے لوک مدن دے گھر دے ساہمنے رک جاندے تے کسے وی بہانے نال اندر آ جاندے۔ اندو اوہناں نوں دیکھدیاں ہی جھٹّ گھنڈ کڈھ لیندی۔ پر اس چھوٹے جہے وقفے وچ اوہناں نوں جو وی دکھائی دے جاندا، اوہ بناں گھنڈ دے دکھائی وی نہیں سی دے سکدا۔
مدن دا کاروبار گندے بروزے دا سی۔ کتے وڈی سپلائی والے دو تنّ جنگلاں وچ چیل دے دیودار دے رکھاں نوں اگّ لگّ گئی سی تے اوہ بھڑ–بھڑ مچّ کے سواہ ہو گئے سن۔ میسور تے آسام توں منگوایا ہویا بروزا مہنگا پیندا سی تے لوک اسنوں مہنگے بھاء خریدن لئی تیار نہیں سن۔ اک تاں آمدنی گھٹّ ہو گئی سی، تے دوجا مدن جلدی ہی دوکان تے اسدے نال والا دفتر بند کرکے گھر آ جاندا۔ گھر پہنچ کے اسدی پوری کوشش ایہی ہندی کہ سارے جنے کھا پی کے جلدی توں جلدی آپو–اپنے بستریاں وچ پہنچ جان۔ اسے لئی کھانے ویلے اوہ تھالیاں چکّ چکّ کے باؤجی تے بھین–بھراواں دے اگے رکھدا تے کھا ہٹن پچھوں جوٹھے بھانڈے سمیٹ کے نلکے کول رکھ آؤندا۔ سارے سمجھدے بہو، بھابی نے مدن دے سر وچ کجھ پا دتا ہے تانہیئیں تاں ہن اوہ گھر دے کم کاج وچ دلچسپی لین لگّ پیا ہے۔ مدن سبھ توں وڈا سی۔ کندن اس توں چھوٹا تے پاشی سبھ توں چھوٹی۔ جدوں کندن بھابی دے سواگت وچ اسنوں ساریاں نال بیٹھ کے کھان لئی کہندا تاں پتا دھنیرام اتھے ہی اوہنوں تاڑ دندے-“توں خواہ، آرام نال بہکے،” اوہ کہندے، “اوہ وی کھا لئےگی۔” تے پھیر رسوئی ولّ دیکھدے رہندے تے جدوں بہو کھان پین توں وہلی ہو جاندی تے بھانڈیاں ولّ ہندی تاں اسنوں روکدے ہوئے کہندے، “رہن دے بہو، بھانڈے سویرے ہو جانگے۔”
اندو کہندی-“نہیں باؤجی، میں ہنے مانج دینی آں، منٹاں 'چ۔”
پھیر باؤ دھنیرام اتی بھاوک آواز وچ کہندے-“مدن دی ماں ہندی تاں ایہہ سبھ تینوں کرن دیندی؟” تے اندو جھٹّ اپنے ہتھ روک لیندی۔
چھوٹا پاشی بھابی توں شرماؤندا سی۔ اس خیال نال کہ لاڑی دی گود چھیتی ہری ہووے، چکنی بھابی تے دریاباد والی بھوآ نے اک رسم انوسار پاشی نوں اندو دی گودی وچ بٹھاء دتا سی۔ ادوں توں ہی اندو اسنوں نہ صرف اپنا دیور بلکے بال ہی سمجھن لگّ پئی سی۔ جدوں اوہ پیار نال پاشی نوں اپنی بکل وچ لین دی کوشش کردی، اوہ گھبرا جاندا تے اپنے آپ نوں چھڈاء کے دو ہتھ دی دوری 'تے جا کھڑھا ہندا-دیکھدا تے ہسدا رہندا؛ کول آؤندا نہ دور جاندا۔ سببّ نال ادوں باؤجی ہمیشہ اتھے ہندے تے پاشی نوں تاڑدے ہوئے کہندے-“اوئِ جاہ نہ...بھابی پیار کردی اے۔ ہنے توں وڈا بن گیا ایں توں؟” تے دلاری تاں کھہڑا ہی نہیں سی چھڈدی ہندی۔ اسدی 'میں تاں بھابی دے نال ای سنوانگی' دی ضد نے تاں باؤجی اندر کوئی جناردھن جگا دتا سی۔ اک رات اسے گلّ دی ضد کرکے دلاری دے زوردار تھپڑ وی پیا تے اوہ گھر دی ادھی–کچی، ادھی–پکی نالی وچ جا ڈگی۔ اندو نے اہول کے چکیا تاں سر توں دوپٹہ اڈّ گیا۔ والاں دے پھلّ تے چڑیاں، مانگ دا سندھور تے کناں دے جھمکے سبھ ننگے ہو گئے۔ “باؤجی!” اندو نے ہؤنکا جیہا کھچّ کے کیہا...اکو ویلے دلاری نوں چکدیاں تے سر دا دپٹہ ٹھیک کردیاں اندو نوں مڑھکا آ گیا سی۔ اسنے بے–ماں دی بچی نوں چھاتی نال لا کے اسنوں اک پلنگھ اتے پا دتا، جس اتے گدے تے سرہانے پئے سی۔ نہ کتے پواندی سی نہ کاٹھ دی ڈھوء۔ سٹّ تاں اک پاسے کوئی کدھرے چبھن والی چیز وی نہیں سی۔ پھیر اندو دیاں انگلاں دلاری دے سر دے گموڑھے نوں پلوستیاں ہوئیاں-اسنوں دکھاء وی رہیاں سن تے آرام وی پہنچاء رہیاں سن۔ دلاریاں دیاں گلھاں وچ وڈے وڈے تے پیارے پیارے ٹوئے پیندے سن۔ اندو نے اوہناں ٹویاں ولّ تکدیاں ہویاں کیہا-“ہائے نیں منیں! تیری سسّ مرے، کیڈے کیڈے ٹوئے پیندے آ تیریاں گلھاں 'چ...!” منی نے منی وانگ ہی کیہا-“ٹوئے تاں تیرے وی پیندے نے بھابی!”
“ہاں منی!” اندو نے کیہا تے ٹھنڈا ہؤکا کھچیا۔
مدن نوں کسے گلّ دا غصہ سی۔ اوہ کول ہی کھڑھا سبھ کجھ سن رہا سی۔ بولیا، “میں تاں کہنا، اک طرحاں نال چنگا ای اے۔”
“کیوں، چنگا کیوں اے؟” اندو نے پچھیا۔
“ہور کی، نہ ہوؤگا بانس، نہ وجوگی بنسری۔ سسّ نہ ہووے تاں کوئی جھگڑا ای نہیں رہندا۔”
اندو نے غصہ کردیاں ہویاں کیہا-“تسیں جاؤ جی، سوں جو جا کے، وڈے آئے...کوئی ہووےگا تاں لڑیگا وی۔ مثانہ ورگی چپّ نالوں جھگڑا چنگا۔ جاؤ نہ، رسوئی وچ تہاڈا کی کم؟”
مدن کچا جیہا ہو گیا سی۔ باؤ دھنیرام دے دابے کارن باقی نیانے تاں پہلاں ہی آپو اپنے بستریاں وچ انج جا پئے سن، جویں ڈاک گھر وچ چٹھیاں سارٹ ہندیاں نے، پر مدن اتھے ہی کھڑھا رہا سی۔ ورودھ نے اسنوں ڈھیٹھ تے بے شرم بنا دتا سی۔ پر ایس ویلے جدوں اندو نے وی اسنوں گھرک دتا تاں اوہ رونہاک جیہا ہو کے اندر چلا گیا۔
دیر تک مدن بسترے 'تے پیا پاسے پرتدا رہا۔ پر باؤجی دے ڈر کرکے اندو نوں آواز مارن دی ہمت نہیں پئی۔ اسدی بے بسی دی حد ہو گئی، جدوں منیں نوں سنواؤن لئی اندو دی لوری سنائی دتی-“توں آ نیندو رانی، نیں کملی مستانی۔”
اوہ لوری جہڑی دلاری منی نوں سنواء رہی سی؛ مدن دی نیند اڈاء رہی سی۔ اپنے آپ توں اکّ کے اسنے زور نال چادر تان لئی۔ سفید چادر دے سر تک لین تے کھاہمکھاہ ساہ روک لین کرکے کسے لاش وانگ لگن لگّ پیا۔ مدن نوں انج لگیا جویں اوہ مر چکیا ہے تے اسدی لاڑی اندو اسدے کول بیٹھی اچی اچی رو رہی ہے تے زور زور نال سر پٹّ رہی ہے، کندھ نال باہاں مار–مار کے چوڑیاں بھنّ رہی ہے، تے پھیر ڈگدی ڈھیندی، روندی پٹدی رسوئی وچ جاندی ہے تے چلھے دی سواہ سر وچ پا لیندی ہے، پھیر باہر نکل جاندی ہے تے باہاں الار–الار کے گلی محلے دے لوکاں نوں فریاد کردی ہے-'لوکو میں لٹی گئی وے!' ہن اسنوں دپٹے دی پرواہ نہیں، قمیض دی پرواہ نہیں، مانگ دا سندھور، والاں دے پھلّ تے پھلجھڑیاں سبھ ننگے ہو گئے نے، جذباتاں، خیالاتاں دے طوطے اڈّ چکے نے...۔
مدن دیاں اکھاں وچوں پرل پرل اتھرو وگ رہے سن، حالانکہ رسوئی وچ اندو ہسّ رہی سی پل بھر وچ اپنے سہاگ دے اجڑن تے مڑ وسّ جان ولوں انجان...مدن اصلیت دی دنیاں وچ ایا تے اتھرو پونجھدا ہویا اپنے اس رونے 'تے ہسن لگّ پیا۔...ادھر اندو ہسّ تاں رہی سی، پر اسدا ہاسہ پھکا–پھکا جیہا سی۔ باؤجی دا خیال کارکے اوہ کدی اچی آواز وچ نہیں سی ہسدی، جویں کھڑکھڑ ہسنا کوئی ننگاپن ہووے-خموشی، دپٹہ، دبواں جیہا ہاسہ تے اک گھنڈ۔ پھیر مدن نے اندو دا اک کلپت بتّ بنایا تے اس نال سینکڑے گلاں کیتیاں۔ اس نال انج پیار کیتا جویں اج تک نہیں سی کیتا...اوہ پھیر اپنی دنیاں وچ پرط آیا، جس وچ نال والا بسترا خالی سی۔ اسنے ہولی–جہی آواز ماری-“اندو” تے پھیر چپّ ہو گیا۔ اسے ادھیڑ–بن وچ اوہ دیوانی مستانی نیند اسنوں وی آ چمبڑی۔ اک انگھ جہی آئی، تے نال ہی انج وی لگیا، جویں ویاہ دی رات والی گوانڈھی سبتے دی مجھّ اسدے منہ دے کول آ کے پھکارے مار رہی ہے۔ اوہ تربک کے اٹھیا، پھیر رسوئی ولّ دیکھ کے سر کھرکدیاں ہویاں دو تنّ اباسیاں لے کے لیٹ گیا تے سوں گیا۔
مدن جویں کناں نوں کوئی حکم دے کے ستا سی۔ جدوں بسترے دے وٹّ کڈھ رہی اندو دیاں چوڑیاں کھڑکیاں، کھنکیاں تاں اوہ وی تربک کے اٹھ بیٹھا ہویا۔ ہاں، یکدم جاگن کرکے محبت دا جذبہ ہور وی تیز ہو گیا سی۔ پیار دیاں انگڑائیاں لئے بغیر آدمی سوں جاوے تے اک دم اٹھے تاں محبت دم توڑ دیندی ہے۔ مدن دا سارا سریر اندر ہی اندر اگّ وچ بھجّ رہا سی تے ایہی اسدے ہرکھ دا کارن بن گیا سی، تدے اسنے کجھ کھروی جہی آواز وچ کیہا-
“سو، توں آ گئی!”
“ہاں!”
“منی-سوں مر گئی؟”
اندو جھکی جھکی یکدم سدھی کھڑی ہو گئی-“ہائے رام!” اسنے نکّ 'تے انگل رکھدیاں، حیرانی جہی نال کیہا، “ایہہ کی کہہ رہے او؟ مرے کیوں وچاری! ماپیاں دی اکو دھی اے...!”
“ہاں!” مدن نے کیہا، “بھابی دی اکو ننان۔” تے پھیر اک دم حاکماں وانگ حکم دتا، “بہتا منہ نہ لاویں اس چوڑیل نوں۔”
“کیوں، اس 'چ کوئی پاپ اے؟”
“ایہی پاپ اے،” مدن نے چڑ کے کیہا، “پچھا ای نہیں چھڈدی تیرا۔ جدوں دیکھو جوک وانگ چمبڑی ہوئی اے، دفعہ ای نہیں ہندی۔”
“ہاء!” اندو نے مدن دے منجے اتے بیٹھدیاں ہویاں کیہا، “بھینا تے دھیاں نوں انج درکارنا نہیں چاہیدا۔ وچاریاں دو دن دیاں مہمان۔ اج نہیں تاں کل، کل نہیں تاں پرسوں، اک دن چلیاں ای جانیئیں۔” اس پچھوں اندو کجھ کہنا چاہندی سی،پر اوہ چپّ ہو گئی۔ اسدیاں اکھاں ساہمنے اپنے ماں،باپ، بھرا، بھینا، چاچے، تائے سارے گھم گئے۔ کدی اوہ وی اوہناں دی پیاری سی، جہڑی اکھ دے پھورے وچ پرائی ہون لگی تے پھیر دن رات اسنوں کڈھے جان دیاں گلاں ہون لگیاں۔ جویں گھر وچ کوئی وڈی ساری کھڈّ ہے جس وچ کوئی ناگن رہندی ہے تے جدوں تک اوہنوں پھڑھ کے باہر نہیں سٹوایا جاندا، گھر والے آرام دی نیند نہیں سوں سکدے۔ دوروں دوروں کیلن والے، نتھن والے، دند بھنن والے ماندری بلائے گئے، وڈے وڈے دھنونتری تے موتی ساگر...آخر اک دن اتر پچھم ولوں اک لال ہنیری آئی تے جدوں صاف ہوئی تاں اوہ لاری کھڑی سی جس وچ گوٹے کناری وچ لپٹی اک لاڑی بیٹھی سی۔ پچھے گھر وچ، اک سر، وجدی ہوئی شہنائی بین دی آواز لگّ رہی سی۔ پھیر اک ہوجھکے نال لاری تر پئی۔
مدن نے ذرا رڑکویں آواز وچ کیہا، “تسیں عورتاں بڑیاں چالاک ہندیاں او۔ اجے کل ہی اس گھر وچ آئی ایں تے اتھوں دے سارے لوک تینوں، میتھوں، ودھ پیار کرن لگّ پئے نے۔”
“ہاں۔” اندو نے بڑے آتم وشواس نال کیہا۔
“ایہہ سبھ جھوٹھ اے...ایہہ ہو ہی نہیں سکدا۔”
“تہاڈا مطلب میں...”
“دکھاوا اے اس سبھ...ہاں!”
“اچھا جی!” اندو نے اکھاں بھر کے کیہا، “ایہہ سبھ دکھاوا اے میرا؟” تے اٹھ کے اپنے منجے 'تے چلی گئی تے سرہانے وچ منہ گڈّ کے سسکن لگّ پئی۔ مدن اسنوں مناؤن جان والا سی کہ اوہ آپ ہی اٹھ کے مدن دے کول آ گئی تے گھٹّ کے اسدا ہتھ پھڑھدی ہوئی بولی، “تسیں ہر ویلے چوبھاں ماردے رہندے او، ہویا کی اے تہانوں؟”
پتیاں والا دابا مارن لئی مدن دے ہتھ بہانہ آ گیا-“جاہ–جاہ، سوں جاء جا کے،” مدن نے کیہا، “میں تیتھوں کچھ نہیں لینا۔”
“تسیں کش نہیں لینا، میں تاں لینا ایں،” اندو بولی-“ساری عمر لینا ایں۔” تے اوہ کھوہا کھاہی کرن لگّ پئی۔ مدن اسنوں پرھاں دھریکدا سی تے اوہ نال لپٹدی جا رہی سی۔ اوہ اس مچھی وانگ سی جہڑی وہاء وچ وہِ جان دی بجائے وہاء دی تیز دھار دے الٹ اپر ہور اپر پہنچنا چاہندی ہے۔ چونڈھیاں وڈھدی، ہتھ پھڑھدی، روندی ہسدی...اوہ کہہ رہی سی-
“پھیر مینوں پھپھاکٹنی آکھوگے؟”
“اوہ تاں ساریاں عورتاں ہندیاں نے۔”
“ٹھہرو...تہاڈی تاں...” انج لگیا جویں اندو کوئی گالھ کڈھن لگی سی تے اسنے منہ وچ کجھ گنگن جہی وی کیتی۔ مدن نے مڑدیاں ہویاں کیہا، “کی کیہا؟” تے ایتکیں اندو نے سنی جا سکن والی آواز وچ دہرایا۔ مدن کھڑ کھڑ کرکے ہسّ پیا۔ اگلے ہی چھن اندو مدن دیاں باہاں وچ سی تے کہہ رہی سی-
“تسیں مرد لوک کی جانو؟ جس نال پیار ہندے اسدے سارے چھوٹے وڈے پیارے لگدے اے۔ کی پیو، کی بھرا تے کی بھین۔” تے پھیر اچانک کتے دور دیکھدی ہوئی بولی، “میں تاں دلاری منی دا ویاہ کرانگی۔”
“حد ہو گئی،” مدن نے کیہا، “اجے اک ہتھ دی ہوئی نہیں کہ ویاہ دی سوچ پے گئی؟”
“تہانوں اک ہتھ دی دسدی اے نہ؟” تے پھیر اپنے دوویں ہتھ مدن دیاں اکھاں اتے رکھدی ہوئی کہن لگی-“ذرا اکھاں بند کرو تے پھیر کھولہو...” مدن نے سچ مچّ ہی اکھاں بند کر لئیاں تے پھیر جدوں کجھ دیر تک نہ کھولھیاں تاں اندو بولی-“ہن کھولہو وی، اینی دیر 'چ تاں میں بڑھی ہو جاوانگی!” ادوں مدن نے اکھاں کھولھیاں۔ پل بھر لئی اسنوں انج لگیا، جویں ساہمنے اندو نہیں کوئی ہور بیٹھی ہے۔ اوہ حیران جیہا رہِ گیا۔
“میں تاں ہنے چار سوٹ تے کجھ بھانڈے رکھ دتے اے پاسے، اسدے لئی۔” اندو نے کیہا تے جدوں مدن نے کوئی جواب نہ دتا تاں اسنوں جھنجوڑدی ہوئی بولی-“تسیں کیوں پریشان ہندے او؟ یاد نہیں اپنا وچن؟ تسیں اپنے دکھ مینوں دے چکے او۔”
“ایں؟” مدن نے تربک کے کیہا تے پھیر جویں بے فکر ہو گیا۔ پر اس واری جدوں اسنے اندو نوں اپنے نال لپٹایا تاں اوہ اک جسم ہی نہیں رہِ گیا سی، نال اک روح وی شامل ہو گئی سی۔
ooo
مدن لئی اندو روح ہی روح سی۔ اندو اک جسم وی سی، پر اوہ ہمیشہ کسے نہ کسے کارن کرکے مدن دیاں نظراں توں پرھے ہی رہا۔ اک پردہ سی-سپنیاں دیاں تاراں دا بنیا ہویا، ٹھنڈے ساہاں دے دھونئیں نال رنگیا ہویا، ٹھہاکیاں دی کشیداکاری نال چکاچوندھ کر دین والا، جہڑا ہر ویلے اندو نوں ڈھکی رکھدا سی۔ مدن دیاں نگاہاں تے ہتھاں روپی دشاسن صدیاں توں اس دروپدی دا چیر ہرن کردے آئے سن، جہڑی کہ عامَ شبداں وچ پتنی کہاؤندی ہے، پر سدا اسنوں آسماناں توں تھاناں دے تھان، گزاں دے گز ننگیز ڈھکن لئی ملدا رہا سی۔ دشاسن تھکّ ہار کے اتھے اتھے ڈگّ پئے سن پر دروپدی اتھے ہی کھڑی سی۔ عزت تے پوترتا روپی سفید ساڑھی وچ لپٹی اوہ دیوی لگّ رہی سی، تے...
مدن دے مچلدے ہوئے ہتھ پراشچت دے پسینے نال تر ہو جاندے، جہناں نوں سکاؤن لئی اوہ اپر ہوا وچ چکّ لیندا تے پھیر پنجیاں نوں پوری طرحاں پھیلاؤندا ہویا اک بڈروپ گتی نال پھیل–سنگڑ رہیاں اپنیاں اکھاں دیاں پتلیاں ساہمنے کر لیندا تے پھیر انگلاں دے وچکار دی جھاکدا-اندو دا سندر، گدگدا تے سنگمرمری جسم ساہمنے ہندا۔ استعمال لئی نیڑے، درورتوں لئی دور-کدی اندو دی ناکہ بندی ہو جاندی تاں اس قسم دے واک ہندے-
“ہائے جی! گھر 'چ چھوٹے–وڈے سارے اے، اوہ کی کہنگے؟”
مدن کہندا-“چھوٹے کچھ سمجھدے نہیں، وڈے سبھ سمجھ جانگے!”
ooo
اسے دوران باؤ دھنیرام دی بدلی سہارنپور دی ہو گئی۔ اتھے اوہ ریلوے میل سروس وچ سلیکشن گریڈ ہیڈ–کلرک جا لگے۔ اینا وڈا کوارٹر ملیا کہ اس وچ اٹھ پریوار رہِ سکدے سن۔ پر باؤ دھنیرام اس وچ اکلے ہی لتاں پساری بیٹھے رہے۔ زندگی بھر بال–بچیاں نالوں کدی وکھ نہیں سی ہوئے۔ کٹڑ گھریلو قسم دے آدمی سن، اخیرلی عمر وچ اس اکلّ نے اوہناں دی زندگی وچ تلخی پیدا کر دتی۔ پر مجبوری سی۔ بچے سارے دلی وچ مدن تے اندو کول سن تے اتھے ہی سکولاں وچ پڑھ رہے سن۔ سال پورا ہون توں پہلاں اوہناں نوں وچکاروں ہٹاؤنا اوہناں دی پڑھائی لئی ٹھیک نہیں سی۔ باؤجی نوں دل دے دورے پین لگّ پئے۔
گرمی دیاں چھٹیاں ہوئیاں تے اوہناں دے واری واری لکھن 'تے مدن نے اندو نوں کندن، پاشی تے دلاری نال سہارنپور بھیج دتا۔ دھنیرام دی دنیاں چہک اٹھی۔ کتھے اوہناں نوں دفتر دے کم پچھوں وہل ہی وہل ہندی سی تے کتھے ہن کم ہی کم سی۔ بچے، بچیاں وانگ ہی جتھے جتھے کپڑے لاہندے اتھے ہی پئے رہن دندے تے باؤجی اوہناں نوں چکدے، سامبھدے پھردے۔ اپنے مدن توں دور، السائی ہوئی رتی اندو تاں اپنے پہراوے ولوں وی اویسلی ہو گئی سی۔ اوہ رسوئی وچ انج پھردی، جویں قاضی ہاؤس وچ گٔو باہر ولّ منہ چکّ چکّ آپدے مالک نوں لبھّ رہی ہووے۔ کم توں وہلی ہو کے اوہ کدی اندر ٹرنکاں اتے جا لیٹدی، کدی باہر قمبر دے بوٹے کول تے کدی امب دے رخّ ہیٹھ، جہڑا ویہڑے وچ سینکڑے ہزاراں دلاں نوں بوچی کھڑھا سی۔
سون، بھادوں وچ گھلن لگیا۔ ویہڑے وچوں باہرلا دروازہ کھلھدا تاں کواریاں، سجّ–ویاہیاں کڑیاں پینگھاں جھوٹدیاں ہوئیاں گاؤندیاں : 'جھولا کن نے ڈارو رے امرییاں...' تے پھیر گیت دے بول انوسار دو جھوٹدیاں، دو جھوٹے دیندیاں۔ جے کتے چار رل جاندیاں تاں تیاں لگّ جاندیاں۔ پکی عمر دیاں تے بڈھیاں تیویناں اک پاسے کھلوتیاں وہندیاں رہندیاں۔ اندو نوں لگدا جویں اوہ وی اوہناں وچ شامل ہو گئی ہے۔ جھٹّ اوہ منہ بھوآں لیندی تے ٹھنڈے ساہ بھردی ہوئی سوں جاندی۔ باؤجی کولوں لنگھدے تاں اسنوں جگاؤن جاں اٹھاؤن دی ذرا وی کوشش نال کردے، بلکے موقع وچار کے اسدی سلوار نوں جہڑی اوہنے دھوتی نال بدلی ہندی سی تے جسنوں اوہ ہمیشہ اپنی سسّ والے پرانے صندل دے صندوق اتے سٹّ آؤندی سی، چکّ کے کلی اتے ٹنگ دندے۔ انج کرن لگیاں اوہناں نوں سبھ توں نظراں بچاؤنیاں پیندیاں سن۔ پر اجے سلوار نوں سانبھ کے مڑدے، تاں نگاہ ہیٹھاں بہو دے غلط ستھان اتے جا پیندی۔ پھیر اوہناں دی ہمت جواب دے جاندی تے اوہ انج کاہل نال کمرے وچوں باہر نکل جاندے، جویں کوئی سپّ دا بچہ کھڈّ وچوں باہر آ گیا ہووے۔ پھیر ورانڈے وچ اوہناں دی آواز سنائی دیندی-'اوم نمو بھگوتے واسدیوا...'
آنڈھ–گوانڈھ دیاں عورتاں نے باؤجی دی بہو دی سندرتا دیاں کہانیاں دور–دور تک پہنچاء دتیاں سن۔ جدوں کوئی عورت باؤ جی دے ساہمنے بہو دے پیاریپن تے سڈول جسم دیاں گلاں کردی تاں اوہ خوشی وچ پھلّ جاندے تے کہندے-“اسیں تاں دھنّ ہو گئے، امیر چند دی ماں! شکر اے ساڈے گھر وچ وی کوئی صحت مند جی آیا۔” تے ایہہ کہندیاں ہویاں اوہناں دیاں نگاہاں کتے دور پہنچ جاندیاں، جتھے دق دیاں یاداں سن۔ دوائی دیاں شیشیاں، ہسپتال دیاں پوڑیاں تے کیڑیاں دے بھون۔ نگاہاں نیڑے آؤندیاں تاں اوہناں وچ موٹے–موٹے گدرائے جسماں والے کئی بچے آسیں–پاسیں، پٹاں اپر، ڈھوہیں اتے چڑھدے اتردے ہوئے محسوس ہندے تے انج جاپدا جویں ہنے کوئی ہور آ رہا ہے تے اوہ دھڑادھڑ بچے جم رہی ہے تے اوہناں بچیاں دی عمر وچ کوئی وقفہ نہیں۔ کوئی وڈا ہے، نہ چھوٹا۔ سارے اکو جیڈے-'اوم نمو بھگوتے...'
آسے پاسے دے لوک سبھ جاندے سن، اندو باؤجی دی چہیتی بہو ہے۔ سو لسی دے مٹکے دھنیرام دے گھر آؤن لگے تے پھیر اک دن سلامدین گزر نے اک فرمائش پا دتی۔ اندو نوں کیہا-“بیبی! میرے منڈے نوں آر.ایمّ.ایسّ. وچ قلی رکھوا دیو، اﷲ تہانوں اجر (پھل) دویگا۔” اندو دے اشارے دی دیر سی کہ سلامدین دا منڈا نوکر لگّ گیا، اوہ وی سارٹر...جو نہیں لگّ سکیا؛ اسدی قسمت-اسامیاں جو زیادہ نہیں سن۔
بہو دے کھان پین تے صحتَ دا باؤجی خاص خیال رکھدے سن۔ دودھ پین توں اندو نوں چڑ سی۔ اوہ رات نوں خود دودھ نوں باٹی وچ ٹھار کے گلاس وچ پا کے بہو نوں پیاؤن لئی اسدی منجی کول آ جاندے۔ اندو اپنے آپ نوں سمیٹدیاں ہویاں اٹھدی تے کہندی-“نہیں باؤجی! میتھوں نیں پیتا جاندا۔”
“تیرا تاں سہرا وی پیئیگا۔” اوہ مذاق وچ کہندے۔
“تاں پھیر تسیں او پی لؤ۔” اندو ہسدی ہوئی جواب دیندی تے باؤجی اک نقلی غصے نال ورھ پیندے، “توں چاہندی ایں بعد وچ تیری وی اوہی حالت ہووے جہڑی تیری سسّ دی ہوئی سی؟”
“اوں...ہوں...” اندو لاڈ وسّ رسن لگدی۔ آخر کیوں نہ رسدی؟ اوہی لوک نہیں رسدے جہناں نوں مناؤن والا کوئی نہ ہووے۔ پر اتھے تاں مناؤن والے سارے سن، رسن والی صرف اک۔ جدوں اندو باؤجی دے ہتھوں گلاس نہ لیندی تاں اوہ اسنوں منجی دے سرہانے ولّ ہیٹھاں کرکے رکھ دندے...تے “لے ایہہ پیا اے-تیری مرضی ہوئے پیویں، نہ مرضی ہووے نہ پیویں۔” کہندے ہوئے چلے جاندے۔
اپنے منجے کول پہنچ کے دھنیرام دلاری منی نال کھیڈن لگدے۔ دلاری نوں باؤجی دے ننگے پنڈے دے نال پنڈا گھساؤن تے ڈھڈّ تے منہ رکھ کے بھڑوکے مارن دی عادت سی۔ اج جدوں باؤجی تے منی ایہہ کھیڈ، کھیڈ رہے سی، ہسّ–ہساء رہے سی تاں منی نے بھابی ولّ دیکھدیاں ہویاں کیہا-“دودھ تاں خراب ہو جائیگا باؤجی، بھابی تاں پیندی ای نہیں۔”
“پیویگی، ضرور پیویگی بیٹا،” باؤجی نے دوجے ہتھ نال پاشی نوں نال پاندیاں ہویاں کیہا، “عورتاں گھر دی کسے چیز نوں خراب ہندیاں نہیں دیکھ سکدیاں۔” اجے ایہہ واک باؤجی دے منہ وچ ہی سی کہ اک پاسیوں “ہش، ہے کھسمانکھانی” دی آواز آؤن لگی۔ پتہ لگیا، اوہ بلی نوں بھجاء رہی ہے...تے پھیر کوئی گٹاگٹ جہی آواز سنائی دتی تے سبھ نوں پتہ لگّ گیا بہو، بھابی نے دودھ پی لیا ہے...۔ کجھ چر پچھوں کندن باؤجی دے کول آیا تے کیہا-“بوجی، بھابی رو رہی اے۔”
“ہیںء؟” باؤجی تربکے تے پھیر اٹھ کے ہنیرے وچ دور اس پاسے دیکھن لگے جدھر بہو دی منجی سی۔ کجھ چر انج ہی بیٹھے رہن پچھوں پھیر لیٹ گئے تے کجھ سمجھدے ہوئے کندن نوں کہن لگے-“جاہ...توں سوں جا، اوہ وی سوں جائیگی اپنے آپ۔”
تے پھیر لیٹ کے باؤ دھنیرام آسمان اتے کھڑے پرماتما دے گلزار نوں دیکھن لگے تے اپنے من دے بھگوان توں پچھن لگے-'چاندی دے ایہناں کھلھدے، بند ہندے پھلاں وچ میرا پھلّ کتھے ہے؟' تے پھیر پورا آسمان اوہناں نوں درد دا اک دریا دکھائی دین لگا تے کناں وچ اک لگاتار 'ہا–و–ہو' دی آواز سنائی دین لگی۔ جسنوں سندے ہوئے اوہ برڑائے-'جدوں دی دنیاں بنی اییں انسان کنا رویا اے!' تے اوہ روندے روندے سوں گئے۔
ooo
اندو دے جان دے ویہہ پچی دناں وچ ہی مدن نے بھا–دی مچاؤنی شروع کر دتی۔ اسنے لکھیا: 'میں بازار دی روٹی کھا–کھا کے تنگ آ گیا ہاں، مینوں قبض ہو گئی ہے، گردے دا درد شروع ہو گیا ہے۔' پھیر جویں دفتری لوک چھٹی دی عرضی دے نال ڈاکٹر دا سرٹپھیکیٹ بھیج دندے نے، مدن نے باؤ جی دے اک دوست توں تصدیق کردی ہوئی اک چٹھی لکھوا بھیجی۔ اس اتے وی جدوں کوئی غور نہ ہوئی تاں اک ڈبل تار-جوابی-کیتی۔
جوابی تار دے پیسے ڈبّ گئے، چلو خیر، پرواہ نہیں۔ اندو تے بچے واپس آ گئے۔ مدن نے اندو نال دو دن سدھے منہ گلّ نہیں کیتی۔ ایہہ دکھ وی اندو دا ہی سی۔ اک دن مدن نوں اکلا ویکھ کے اسنے پھڑھ لیا تے بولی-“ایں منہ پھلائی بیٹھو او، میں کی کہے...کیتٔے...؟”
مدن اپنے آپ نوں چھڈاؤندا ہویا بولیا-“چھڈّ، دور ہو جا میریاں اکھاں توں-کمینی!”
“ایہی کہن لئی عینی دوروں بلائی؟”
“ہاں!”
“چھڈو وی ہن۔”
“خبردار! ایہہ سبھ تیرا کیتا دھریا اے۔ جے توں آؤنا چاہندی تاں کی باؤجی روک لیندے؟”
اندو نے بے بسی جہی نال کیہا-“ہائے جی، تسیں تاں جواکاں ورگیاں گلّ کردے او۔ میں بھلا اوہناں نوں کویں کہہ سکدی سی؟ سچ پچھوں تاں تسیں مینوں بلاء کے باؤجی 'تے بڑا ظلم کیتٔے۔”
“کی مطلب؟”
“مطلب کش نیں، اوہناں دا جی بڑا لگا ہویا سی جواکاں نال۔”
“تے میرا جی؟”
“تہاڈا جی؟ تسیں تاں کتے وی لا سکدے او!” اندو نے شرارت وجوں کیہا۔ تے کجھ اس طرحاں مدن ولّ دیکھیا کہ اسدے صبر دیاں ساریاں ڈھیریاں ڈھیہہ گئیاں۔ انج وی اوہ کوئی چنگا بہانہ ٹول رہا سی۔ اسنے اندو نوں پھڑھ کے اپنی ہکّ نال لا لیا تے بولیا-“باؤجی تیرے 'تے بڑے خوش سن؟”
“ہاں!” اندو بولی، “اک دن میں جاگی تاں دیکھیا سرہانے کھڑے مینوں دیکھ رہے اے!”
“ایہہ نہیں ہو سکدا۔”
“اپنی سونہ!”
“اپنی نہیں، میری سونہ خواہ۔”
“تہاڈی سونہ تاں میں نیں کھاندی، کوئی کش وی دیوے۔”
“ہاں!” مدن نے سوچدیاں ہویاں کیہا، “کتاباں وچ اس نوں سیکس کہندے نے۔”
“سیکس؟” اندو نے پچھیا، “اوہ کی ہندے جی؟”
“اوہی جو مرد تے عورت دے وچکار ہندا اے۔”
“ہائے رام” اندو نے یکدم پچھے ہٹدیاں ہویاں کیہا، “گندے کتوں دے! شرم نیں آؤندی باؤجی بارے ایں سوچدیاں...؟”
“باؤجی نوں شرم نہیں آئی تینوں دیکھدیاں....؟”
“کیوں؟” اندو نے باؤجی دا پکھ لیندیاں کیہا، “اوہ اپنی بہو نوں دیکھ کے خوش ہو رہے ہونگے۔”
“کیوں نہیں! جدوں بہو تیرے ورگی ہووے۔”
“تہاڈا من گندہ اے،” اندو نے نفرت نال کیہا، “اسے لئی تاں تہاڈا کاروبار وی گندے بروزے دا اے۔ تہاڈیاں کتاباں سبھ گندگی نال بھریاں ہوئیئیں۔ تہانوں تے تہاڈیاں کتاباں نوں اس دے سوائے ہور کجھ دکھائی او نیں دندا۔ ایں تاں جدوں میں وڈی ہو گئی سی تاں میرے پتا جی نے مینوں ودھ پیار کرنا شروع کر دتا سی تاں کی اوہ وی-اوہ سی نگرا-جیہدا تسیں ہنے ناں لے رہے سو؟” تے پھیر اندو بولی، “باؤجی نوں اتھے بلاء لؤ۔ اوہناں دا اتھے جی وی نہیں لگدا۔ اوہ دکھی ہونگے تاں کی تسیں دکھی نہیں ہوووگے؟”
مدن اپنے باؤجی نوں بڑا پیار کردا سی۔ اسنوں چنگی طرحاں یاد سی-جدوں ماں بیمار رہن لگّ پئی سی تے کدی اسدی موت دا خیال مدن دے دل 'چ آؤندا سی تاں اوہ اکھاں بند کردے پرارتھناں شروع کر دندا ہندا سی-'اوم نمو بھگوتے واسدیوا...اوم نمو...' ہن اوہ نہیں چاہندا سی کہ باؤجی دی چھترچھایا وی سر توں جاندی رہے۔ خاص کرکے اجیہے ویلے جدکہ اوہ اپنے کاروبار نوں وی ٹھیک طرحاں نہیں سی جماع سکیا۔ اسنے کچے–پکے جہے من نال اندو نوں صرف اینا کیہا-“اجے رہن دے باؤجی نوں۔ شادی توں پچھوں اسیں دوویں پہلی وار آزادی نال مل رہے ہاں۔”
تیجے چوتھے دن باؤجی دا ہنجھوآں نال بھجیا خط آیا-میرے پیارے مدن دے سمبودھن نال۔ 'میرے پیارے' شبد کھارے پانی نال دھل گئے سن۔ لکھیا سی-
'بہو دے اتھے ہندیاں میرے تاں اوہی پرانے دن پرط آئے سن-تیری ماں دے دن۔ جدوں ساڈی نویں نویں شادی ہوئی سی، تاں اوہ وی اینی ہی الھڑ سی۔ انج ہی لاہے ہوئے کپڑے ادھر ادھر سٹّ دندی-پتاجی سامبھدے پھردے۔ اوہی صندل دا صندوق، اوہی بے ترتیبا چھچھپتّ۔ میں بازار جا رہا ہاں، کچھ نہیں تاں دہیں وڑے جاں ربڑی لیا رہا ہاں۔ ہن گھر وچ کوئی نہیں۔ اوہ تھاں، جتھے صندل دا صندوق پیا ہندا سی، خالی ہے...'
تے پھیر اک ادھی لائن دھلی ہوئی سی۔ اخیر وچ لکھیا سی-
'دفتر توں واپسی ویلے اتھے وڈے وڈے ہنیرے کمریاں وچ وڑن لگیاں میرے من نوں اک ہول جیہا پیندا ہے'-
تے پھیر-
'بہو دا خیال رکھیں۔ اسنوں کسے ایسی ویسی دائی دے حوالے نہ کر دیویں۔'
اندو نے دوواں ہتھاں وچ چٹھی پھڑھ لئی، لماں ساہ کھچیا، اکھاں اڈیاں، شرم نال پانی پانی ہندی ہوئی بولی-“میں مر گئی، باؤجی نوں کویں پتہ لگّ گیا؟”
مدن نے چٹھی پھڑھدیاں ہویاں کیہا-“باؤجی کوئی بال نے؟ دنیاں دیکھی اے، سانوں جمیاں ایں۔”
“ہاں، پر؟” اندو بولی، “اجے دن ای کنے ہوئے اے؟”
تے پھیر اسنے اک تکھی نظرے اپنے ڈھڈّ ولّ تکیا جسنے اجے ودھنا وی شروع نہیں سی کیتا تے پھیر وی باؤجی جاں کوئی ہور دیکھ سکدا ہے؛ اسنے ساڑھی دے پلے نال اسنوں ڈھک لیا تے کجھ سوچن لگی۔ ادوں ہی اک چمک جہی اسدے چہرے اتے آئی تے اوہ بولی-“تہاڈے سہریاں ولو شیرنی آئیگی؟”
“میرے سہرے...؟ او–ہاں۔” مدن نے رستہ بدلدیاں ہویاں کیہا، “کنی شرم والی گلّ اے۔ اجے چھ اٹھ مہینے شادی نوں ہوئے نے تے ایہہ آ گیا اے۔” اسنے اندو دے پیٹ ولّ اشارہ کیتا۔
“آ گیئے کہ تسیں لیائے او؟”
“توں...اس سارا تیرا قصور اے۔ کجھ عورتاں ہندیاں ای اجہیاں نے۔”
“تہانوں پسند نہیں؟”
“اکا نہیں۔”
“کیوں؟”
“چار دن تاں مزے کر لیندے زندگی دے۔”
“کی ایہہ زندگی دا مزہ نہیں؟” اندو نے دکھی جہی آواز وچ کیہا-“تیویں آدمیں ویاہ کس لئی کردے اے؟ بھگوان نے بناں منگیاں دے دتے نہ؟ پچھو اوہناں نوں جیہناں دے نہیں ہندا۔ پھیر اوہ کی کش کردیئیں...؟ پیراں فقیراں کول جاندیئیں۔ سمادھیاں–مزارعاں اتے دھاگے بنھدیئیں، سنگ–شرم نوں پاسے رکھ کے دریاواں دے کنارے ننگیاں ہو کے سرکنڈے کٹدیئیں، شمشانا وچ دیوے جگاؤندیئیں...۔”
“چنگا! چنگا!” مدن بولیا، “توں تاں بھاشن ای شروع کر دتا ای۔ اولاد لئی تھوڑھی عمر پئی سی؟”
“ہووےگا تاں،” اندو نے لڑاکیاں تیویناں وانگ ہوا وچ انگل نچاندیاں ہویاں کیہا، “پھیر تسیں ہتھ وی نہ لاؤنا۔ اوہ تہاڈا نہیں میرا ہووےگا۔ تہانوں تاں اسدی لوڑ نہیں پر اسدے دادے نوں بڑی اے-ایہہ میں جاندی آں۔”
پھیر کجھ ناراض تے کجھ نراش ہو کے اندو نے اپنا منہ دوواں ہتھاں وچ چھپاء لیا۔ اوہ سوچدی سی، پیٹ وچ اس ننھی جہی جند دی خبر ملن 'تے اس جند دا کرتا تھوڑھی–بہتی ہمدردی تاں کریگا ہی۔ پر مدن چپ چاپ بیٹھا رہا۔ اک شبد وی اسدے مونہوں نہیں سی نکلیا۔ اندو نے چہرے توں ہتھ ہٹا کے مدن ولّ دیکھیا تے ہون والی پہلوٹن دے خاص انداز وچ بولی، “اوہ تاں جو کش میں کہہ رہی آں پچھوں ہووےگا، پہلاں تاں میں بچانگی ای نہیں...مینوں بچپن توں ای شنکا اے اس گلّ دا۔”
مدن جویں ہرکھ گیا۔ ایہہ 'خوبصورت چیز' جہڑی جچگی پچھوں ہور وی خوبصورت لگن لگّ پئیگی، مر جائیگی؟ اسنے پٹھّ والے پاسیوں اندو نوں پھڑھ لیا پھیر کھچّ کے اپنیاں باہاں وچ گھٹّ لیا تے بولیا، “تینوں کچھ نہیں ہووےگا اندو۔ میں تاں موت دے منہ وچوں وی کھوہ کے لے آوانگا تینوں-ایس واری ساوتری نہیں، ستیوان دی واری اے...”
مدن دے کلاوے وچ اندو بھلّ ہی گئی کہ اسدا اپنا وی کوئی دکھ ہے۔
اس پچھوں باؤجی نے کجھ نہیں لکھیا۔ ہاں، سہارنپور توں اک سارٹر آیا جس نے صرف اینا دسیا کہ باؤجی نوں پھیر دورے پین لگّ پئے نے۔ اک دورے وچ تاں اوہ لگبھگ چل ہی وسے سن۔ مدن ڈر گیا، اندو رون لگّ پئی۔ سارٹر دے جان پچھوں ہمیشہ وانگ مدن نے اکھاں میچ لئیاں تے من ہی من جپن لگیا-'اوم نمو بھگوتے...'
دوجے دن ہی مدن نے پیو نوں چٹھی لکھی-
'باؤجی! آ جاؤ، بچے بڑا یاد کردے نے تے تہاڈی بہو وی...'
پر آخر نوکری سی۔ اپنے وسّ دی گلّ تھوڑھا ہی سی۔ دھنیرام دے خط انوسار اوہ چھٹی لئی کوشش کر رہے سن...اوہناں بارے مدن دا دنو دن دوکھی احساس ودھدا جا رہا سی-'جے میں اندو نوں اتھے ہی رہن دندا تاں میرا کی گھس جاندا؟'
ooo
وجی دسویں توں اک رات پہلاں مدن بے چینی دی حالت وچ وچکارلے کمرے دے باہر ورانڈے وچ ٹہل رہا سی کہ اندروں بچے دے رون دی آواز آئی تے اوہ تربک کے دروازے ولّ اہلیا۔ بیگم دائی باہر آئی تے بولی-“مبارک ہووے باؤجی، منڈا ہویا اے۔”
“منڈا؟” مدن بڑرایا تے پھیر فقراں ونھی آواز وچ بولیا-“ماں کیسی ہے؟”
بیگم بولی-“خیر مہر اے، میں اجے تیک اسنوں کڑی او دسی اے۔ زچا زیادہ خوش ہو جائے تاں اسدی اؤل سوکھی نہیں پیندی۔”
“او...” مدن نے مورکھاں وانگ اکھاں جھپکاؤندیاں کیہا تے پھیر کمرے اندر جان لئی اگانھ ودھیا۔ بیگم نے اسنوں اتھے ہی روک دتا تے کہن لگی- “تیرا اندر کی کم؟” تے پھیر اندر ہو کے دروازہ بھیڑ لیا۔
مدن دیاں لتاں اجے تک کمب رہیاں سن۔ اس ویلے ڈر نال نہیں بلکے تسلی نال جاں شاید اس لئی کہ جدوں کوئی اس دنیاں وچ آؤندا ہے تاں آلے دوآلے دے لوکاں دی ایہی حالت ہندی ہے۔ مدن نے سنیا سی، جدوں منڈا جمدا ہے تاں گھر دے کندھاں کولے کمبدے نے۔ جویں ڈر رہے ہون کہ وڈا ہو کے سانوں ویچیگا کہ رکھیگا۔ مدن نے محسوس کیتا، جویں سچ مچّ ہی کندھاں کمب رہیاں سن...جچگی لئی چکنی بھابی تاں نہیں سی آئی کیونکہ اسدا اپنا بال کافی چھوٹا سی-ہاں، دریاباد والی بھوآ ضرور پہنچ گئی سی، جسنے جنم سمیں 'رام–رام، رام–رام' دی رٹ لا دتی سی تے ہن اوہی رٹ دھیمی ہو گئی سی...
زندگی بھر مدن نوں اپنا آپ اینا فضول تے بے کار کدی نہیں سی لگیا۔ اینے وچ پھیر دروازہ کھلھیا تے بھوآ باہر نکلی۔ ورانڈے دی بجلی دی مدھم جہی روشنی وچ اسدا چہرہ کسے پریت دے چہرے ورگا-بالکل ددھیا–سفید- نظر آ رہا سی۔ مدن نے اسدا رستہ روکدیاں کیہا-
“اندو ٹھیک اے نہ بھوآ؟”
“ٹھیک اے، ٹھیک اے، ٹھیک اے...” بھوآ نے تنّ چار واری کیہا تے پھیر اپنا کمبدا ہویا ہتھ مدن دے سر اتے رکھ کے اسنوں ہیٹھاں کیتا، چمیاں تے باہر چلی گئی۔
بھوآ ورانڈے دے دروازے وچوں باہر جاندی ہوئی نظر آ رہی سی۔ اوہ بیٹھک وچ پہنچی، جتھے باقی بچے ستے ہوئے سن۔ بھوآ نے اک اک کرکے ساریاں دے سر اتے پیار نال ہتھ پھیریا تے پھیر چھت ولّ اکھاں چکّ کے منہ وچ کجھ برڑائی تے پھیر نڈھال جہی ہو کے منی کول مودھی لیٹ گئی۔ اسدے ہلدے ہوئے موڈھیاں توں پتہ لگّ رہا سی جویں رو رہی ہے۔ مدن حیران ہویا! بھوآ نے کئی بال جمے سن پھیر کیوں اسدی روح انج کمب گئی ہے...؟
پھیر ادھرلے کمرے وچوں ہرمل دی بو باہر آئی۔ دھونئیں دا اک غبار جیہا آیا، جسنے مدن دا احاطہ بھر دتا۔ اسدا سر چکرا گیا۔ ادوں ہی بیگم دائی کپڑے وچ کجھ لپیٹدی ہوئی باہر آئی۔ کپڑے اتے خون ہی خون سی، جس وچوں کجھ تپکے نکل کے فرش اتے ڈگّ پئے۔ مدن دے ہوش اڈّ گئے۔ اسنوں پتہ نہیں سی کہ اوہ کتھے ہے! اکھاں کھلیاں سن، پر کجھ دکھائی نہیں سی دے رہا۔ وچکار اندو دی اک مردلی جہی آواز آئی-“ہا–اے...” تے پھیر بچے کے رون دی آواز...
تنّ چار دن بڑا کجھ ہویا۔ مدن نے گھر دے اک کھونجے وچ ٹویا پٹّ کے اؤل نوں نپّ دتا۔ کتیاں نوں اندر آؤن توں روکیا۔ پر اسنوں کجھ یاد نہیں سی۔ اسنوں انج لگیا جویں ہرمل دی بو دماغ وچ وسّ جان پچھوں اج ہی اسنوں ہوش آیا ہے۔ کمرے وچ اوہ اکلا ہی سی تے اندو-نند تے یشودھا-تے دوجے پاسے نندلال-اندو نے بچے ولّ دیکھیا تے جویں ٹوہ لین دے انداز وچ بولی-“بالکل ای تہاڈے 'تے گیئے!”
“ہووےگا،” مدن نے اک سرسری جہی نگاہ نال بچے ولّ دیکھدیاں کیہا-“میں تاں کہنا شکر اے بھگوان دا توں بچ گئی۔”
“ہاں!” اندو نے کیہا-“میں تاں سمجھدی سی...”
“شبھ–شبھ بول۔” مدن نے یکدم اندو دی گلّ ٹکدیاں کیہا-“ایتھے جو کجھ ہویا اے-میں تاں ہن تیرے نیڑے وی نہی پھٹکنا۔” تے مدن نے جیبھ دنداں ہیٹھ نپّ لئی۔
“طوبہ کرو۔” اندو بولی۔
مدن نے جھٹّ ہتھ نال دوویں کنّ پھڑھ لئے تے اندو ستھرا جیہا ہاسہ ہسن لگی۔
بچہ جمن پچھوں کئی دناں تک اندو دی دھرن تھاویں نہیں سی آئی۔ اوہ گھم گھم کے بچے نوں لبھدی رہی سی، جہڑا ہن اس توں پرھے باہرلی دنیاں وچ جا کے اپنی اصلی ماں نوں بھلّ گیا سی۔
ہن سبھ کجھ ٹھیک سی تے اندو شانتی نال اس دنیاں نوں ویکھ رہی سی۔ جاپدا سی اسنے مدن دے ہی نہیں ساری دنیاں دے گناہ گاراں دے گناہ معاف کر دتے نے تے ہن دیوی بن کے دیا تے کرونا دا پرشاد ونڈ رہی ہے...مدن نے اندو دے منہ ولّ تکیا تے سوچن لگا-اس سارے خون خرابے پچھوں کجھ پتلی ہو کے اندو ہور وی چنگی لگن لگّ پئی ہے...ادوں ہی اندو نے اپنے دوویں ہتھ چھاتیاں اتے رکھ لئے۔
“کی ہویا؟” مدن نے پچھیا۔
“کش نیں،” اندو تھوڑھا جیہا اٹھن دی کوشش کردی ہوئی بولی-“اسنوں بھکھ لگی اے۔” تے اسنے بچے ولّ اشارہ کیتا۔
“اس نوں؟...بھکھ؟...” مدن نے پہلاں بچے ولّ تے پھیر اندو ولّ دیکھدیاں کیہا-“تینوں کویں پتہ لگیا؟”
“دیکھدے نیں...!” اندو ہیٹھاں ولّ نگاہاں کردی ہوئی بولی-“سبھ گلہ ہو گیئے!”
مدن نے گہو نال اندو دے ڈھلے ڈھالے جھگلے ولّ دیکھیا۔ جھر–جھر دودھ وگ رہا سی تے اک خاص قسم دی بو آ رہی سی۔ پھیر اندو نے بچے ولّ ہتھ ودھاؤندیاں ہویاں کیہا-“اسنوں مینوں پھڑا دیو۔”
مدن نے ہتھ بھنگوڑے ولّ ودھائے تے اسے پل پچھانہ کھچّ لئے۔ پھیر کجھ ہمت توں کم لیندیاں اسنے بچے نوں انج چکیا، جویں اوہ مریا ہویا چوہا ہووے۔ اخیر اسنے بچے نوں اندو دی گودی وچ پا دتا۔ اندو مدن ولّ دیکھدی ہوئی بولی-“تسیں جاؤ باہر...”
“کیوں؟...باہر کیوں جاواں؟” مدن نے پچھیا۔
“جاؤ نہ...” اندو نے ذرا مچلدیاں رتا شرماؤندیاں ہویاں کیہا-“تہاڈے ساہمنے میں دودھ نئیں پیا سکانگی۔”
“ہیں!” مدن حیرانی نال بولیا-“میرے ساہمنے...نہیں پیا سکینگی!” تے پھیر ناسمجھاں واگ سر ہلاء کے باہر ولّ تر پیا۔ دروازے کول پہنچ کے مڑدیاں ہویاں اندو اتے نگاہ ماری...اینی حسین اندو اج تک نہیں سی لگی!
ooo
باؤ دھنیرام چھٹی 'تے گھر آئے تاں اوہ پہلاں نالوں ادھے نظر آ رہے سن۔ جدوں اندو نے پوتا اوہناں دی گود وچ پایا تاں اوہ کھڑپڑ گئے۔ اوہناں دے پیٹ اندر کوئی پھوڑا ہو گیا سی، جہڑا چووی گھنٹے اوہناں نوں سولی 'تے ٹنگی رکھدا سی۔ جے منا نہ ہندا تاں باؤجی دی اس نالوں دس گنا ماڑی حالت ہندی۔
کئی علاج کیتے گئے۔ باؤجی دے آخری علاج وچ ڈاکٹر نے ادھانی برابر پندراں وی گولیاں روز کھان لئی دسّ دتیاں۔ پہلے دن ہی اوہناں نوں اینا پسینہ آیا کہ دن وچ تنّ تنّ چار چار واری کپڑے بدلنے پئے۔ ہر واری مدن کپڑے لیا کے بالٹی وچ نچوڑدا تاں صرف پسینے نال ہی بالٹی چوتھا حصہ بھر جاندی۔ رات نوں اوہناں نوں وتّ آؤن لگّ پئے تے اوہناں آواز دتی-
“بہو! ذرا داتن تاں پھڑاویں، منہ دا سواد بڑا خراب ہویا ہوئٔے۔” بہو کاہل نال گئی تے داتون چکّ لیائی۔ باؤجی اٹھ کے داتن چبّ ہی رہے سن کہ اک الٹی کی آئی، نال ہی خون دا پرنالہ چل پیا۔ پتر نے سرہانے اتے لٹایا تاں پتلیاں پھر چکیاں سن تے پلاں وچ ہی اوہ اپر آسمان دے گلزار وچ پہنچ چکے سن، جتھے اوہناں اپنا ستھان ملّ لیا سی۔
منے نوں جمیاں صرف ویہہ–پچی دن ہوئے سن، اندو نے منہ، سر تے چھاتی پٹّ–پٹّ اپنے آپ نوں نیلا کر لیا۔ مدن دے ساہمنے اوہی درش سی، جہڑا اسنے کلپنا وچ اپنے مرنے 'تے دیکھیا سی۔ فرق صرف اینا سی کہ اندو نے چوڑیاں توڑن دی بجائے لاہ کے رکھ دتیاں سن۔ سر وچ سواہ نہیں سی پائی، پر زمین توں مٹی لگّ جان کرکے تے والاں دے کھلر جان نال چہرہ بھیانک ہو گیا سی۔ 'لوکو! میں لٹی گئی وے' دی جگہ اسنے اک دل ہلاء دین والی آواز وچ چیکنا شروع کر دتا سی-'لوکو! اسیں لٹے گئے وے...'
گھر باہر دا کنا بوجھ مدن اتے آ پیا سی، اس دا اجے پوری طرحاں مدن نوں اندازہ نہیں سی۔ سویر ہون تک اسدا دل اچھل کے سنگھ وچ اٹک گیا۔ اوہ شاید بچ نہ سکدا، جے اوہ گھروں باہر باندر دے کنارے سلھی مٹی اپر مودھا لیٹ کے اپنے دل نوں ٹھکانے نہ لے آؤندا...دھرتی ماں نے چھاتی نال لا کے اپنے بچے نوں بچاء لیا سی۔ چھوٹے بچے کندن، دلاری، منی تے پاشی انج چیک–کوک رہے سن جویں آلھنے اتے شکرے دے حملے سمیں چڑیاں دے بوٹ چنجھاں چکّ چکّ چیں–چیں کردے نے۔ اوہناں نوں جے کوئی پراں ہیٹھ سمیٹدی سی تاں اندو...
نالی دے کنارے پئے مدن نے سوچیا، ہن تاں ایہہ دنیاں میرے لئی ختم ہو گئی ہے۔ کی میں جیوں سکانگا؟ زندگی وچ کدی ہسّ سکانگا؟ اوہ اٹھیا تے اٹھ کے گھرے آ گیا۔
پوڑیاں ہیٹھ غسل خانا سی جس وچ وڑ کے اندروں کنڈی لاؤندیاں مدن نے اک واری پھیر اس سوال نوں دہرایا، میں کدی ہسّ وی سکانگا؟...تے اوہ کھڑکھڑ کرکے ہسّ پیا سی۔ حالانکہ اسدے پیو دی لاش اجے تک بیٹھک وچ پئی سی۔
پیو نوں اگّ دے حوالے کرن توں پہلاں مدن ارتھی اتے پئے اسدے جسم ساہمنے ڈنڈوت کرن دی مدرا وچ لیٹ گیا۔ ایہہ اسدا اپنے جنم داتا نوں آخری پرنام سی اسے لئی اوہ رو رہا سی۔ اسدی ایہہ حالت دیکھ کے ماتم وچ شامل ہون والے رشتے دار تے محلے والے وی صلع–پتھر ہو گئے سن۔
پھیر ہندو رواج انوسار سبھ توں وڈا پتر ہون دے ناطے مدن نوں چتا نوں اگنی دینی پئی۔ بلدی ہوئی کھوپڑی وچ کپال کریا دی سوٹی مارنی پئی...عورتاں باہروں ہی شمشان دے کھوہ 'تے نہاء کے واپس جا چکیاں سن۔ دھرتی ماں نے تھوڑھی دیر لئی جہڑی طاقت اپنے بیٹے نوں دتی سی، رات گھر آؤن تے پھیر ہوس وچ ڈھل گئی...اسنوں کوئی سہارا چاہیدا سی۔ کسے اجیہے جذبے دا سہارا، جہڑا موت توں وی وڈا ہووے۔ اس ویلے دھرتی ماں دی دھی، جنک دلاری اندو نے کسے گھڑے وچوں پیدا ہو کے اس رام نوں اپنیاں باہاں وچ لے لیا...اس رات جے اندو اپنا آپا انج مدن اتے نہ وار دندی تاں ایڈا وڈا دکھ مدن نوں لے ڈبدا۔
ooo
دس مہینیاں وچ ہی اندو دا دوجا بچہ آ گیا۔ پتنی نوں اس نرک دی بھٹھی وچ دھریک کے مدن آپ اپنا دکھ بھلّ گیا سی۔ کدی کدی اسنوں خیال آؤندا، جے میں شادی پچھوں باؤجی کول گئی اندو نوں نہ بلاء لیندا تاں شاید اوہ اینی جلدی نہ چلے جاندے۔ پر پھیر اوہ پیو دی موت نال ہوئے گھاٹے نوں پورا کرن وچ جٹ جاندا...کاروبار، جہڑا پہلاں لاپرواہی کرکے مندا ہو گیا سی، مڑ رڑھ پیا سی۔
ایہنیں دنی وڈے بچے نوں مدن کول چھڈّ کے، چھوٹے نوں چھاتی نال لائی اندو پیکے چلی گئی۔ پچھے مناں طرحاں–طرحاں دی ضد کردا، جہڑی کدی منی جاندی سی تے کدی نہیں وی۔ پیکیوں اندو دا خط آیا-
'مینوں ایتھے اپنے پتر دے رون دیاں آوازاں آؤندیئیں جی، اسنوں کوئی ماردا تاں نہیں...'
مدن نوں بڑی حیرانی ہوئی۔ اک انپڑھ، جاہل عورت اجہیاں گلّ کنج لکھ سکدی ہے؟ پھیر اسنے اپنے آپ توں پچھیا-'کی ایہہ وی کوئی رٹیا ہویا شبد–واک ہے؟'
سال بیتدے گئے۔ پیسے کدی اینے نہیں سی ہوئے کہ اوہناں نال کجھ عیش ہو سکے۔ پر گزارے لایق آمدن ضرور ہو جاندی سی۔ دقت ادوں ہندی جدوں کوئی وڈا خرچہ اچانک آ پیندا...کندن نوں داخلہ دواؤنا ہے، دلاری منی دا شگن بھیجنا ہے۔ ادوں مدن منہ لٹکاء کے بیٹھ جاندا تے پھیر اندو اک پاسیوں آؤندی مسکراؤندی ہوئی تے کہندی، “کیوں دکھی ہو رہے او؟” مدن اس ولّ امید بھریاں نظراں نال دیکھدا ہویا کہندا، “دکھی نہ ہوواں؟ کندن نوں بی.اے. وچ داخلہ دواؤنا ایں...منی...” اندو پھیر ہسدی تے کہندی، “چلو میرے نال۔” تے مدن بھیڈ دے بچے وانگ اندو دے پچھے–پچھے تر پیندا۔ ادو صندل دے صندوق کول پہنچدی، جسنوں مدن سمیت کسے نوں ہتھ لاؤن دی اجازت نہیں سی۔ کدی کدی اس گلّ 'تے ناراض ہو کے مدن کہندا-“مرینگی تاں اس نوں وی چھاتی 'تے رکھ کے لے جاویں۔” تے اندو کہندی-“ہاں لے جاں–گی۔” پھیر اندو اس وچوں لوڑیندی رقم کڈھ کے ساہمنے رکھ دیندی۔
“ایہہ کتھوں آئے؟”
“کتوں وی آئے...تہانوں امب کھان تائیں مطلب اے کہ...”
“پھیر وی؟”
“تسیں جاؤ اپنا کم سارو۔”
تے جدوں مدن ودھیرے ضد کردا تاں اندو کہندی-“میں اک سیٹھ کر لئ...!” تے پھیر ہسن لگّ پیندی۔ جھوٹھا جاندیاں ہویاں وی مدن نوں ایہہ مذاق چنگا نہ لگدا۔ پھیر اندو کہندی-“میں چور–لٹیری آں...تسیں نہیں جاندے؟ دانی لٹیری...جہڑی اک ہتھ نال لٹدی اے تے دوجے نال غریب–گربیاں نوں دے دیندا اے۔”
اسے طرحاں منی دا ویاہ ہویا جس وچ اجیہی ہی لٹّ دے گہنے بنے۔ قرضہ چڑھیا تے پھیر لتھّ وی گیا۔
انج ہی کندن وی ویاہیا گیا۔ آسمان وچوں باؤجی تے ماں دیکھدے تے پھلّ برساؤندے جہڑے کسے نوں نظر نہ آؤندے۔ پھیر انج ہویا، اپر مانجی تے باؤجی وچ جھگڑا ہون لگّ پیا۔ ماں نے باؤجی نوں کیہا-“تسیں بہو دے ہتھ دی پکی کھا آئے او، تے اسدا سکھ وی دیکھیا اے پر میں کرماں سڑی نے کجھ وی نہیں دیکھیا...” تے ایہہ جھگڑا وشنوں، مہیش تے شو تک پہنچ گیا۔ اوہناں ماں دے حق وچ فیصلہ دتا...تے انج ماں، مرتو لوک وچ آ کے، بہو دی ککھّ وچ وسّ گئی...تے اندو نے اک بچی نوں جنم دتا۔
اندو کوئی دیوی وی نہیں سی۔ جدوں کوئی اصول دی گلّ ہندی تاں ننان، دیور تاں کی خود مدن نال وی بھڑ جاندی۔ مدن امان داری دی ایس پتلی نوں ناراض ہو کے ہریشچندر دی دھی وی کہندا ہندا سی۔ کیونکہ اندو دیاں گلاں وچ الجھاء ہون دے باو جود سچائی تے دھرم دا ودھیرے انش ہندا سی، اس لئی مدن کے ٹبر دے باقی سارے لوکاں دیاں اکھاں اندو دے ساہمنے نیویاں ہی رہندیاں سن۔ جھگڑا کنا وی ودھ جاوے، مدن اپنے پتی دے ادھیکار صدقہ کنا وی اندو دی گلّ نوں ردّ کر دیوے، پر آخر سارے سر جھکا کے اندو دی شرن وچ ہی آؤندے سن تے اس توں معافی منگدے سن۔
نویں بھابی آئی۔ کہن نوں تاں اوہ وی پتنی سی، پر اندو اک عورت وی سی جسنوں پتنی کہندے نے۔ اسدے الٹ چھوٹی بھابی رانی اک پتنی سی جسنوں عورت کہندے نے۔ رانی دے کارن بھراواں وچ جھگڑا ہویا تے جے.پی. چاچے دے وچ پین نال ونڈ–ونڈارا-جس وچ ماں پیو دی جائداد تاں اک پاسے، اندو دیاں اپنیاں بنائیاں ہوئیاں چیزاں وی ونڈ دی لپیٹ وچ آ گئیاں تے اندو من مسوس کے رہِ گئی۔
جتھے سبھ کجھ مل جان پچھوں تے وکھرے ہو کے وی کندن تے رانی ٹھیک ٹھاک نہیں سن وسّ سکے، اتھے اندو دا اپنا گھر اوویں ہی جگمگ کرن لگّ پیا سی۔
بچی دے جنم توں بعد اندو دی صحتَ اوہ نہیں سی رہی۔ بچی ہر ویلے اندو دیاں چھاتیاں نوں چمبڑی رہندی۔ جتھے سارے ماس دے اس لوتھڑے اتے تھوہ–تھوہ کردے سن، اتھے اک اندو ہی سی جہڑی اسنوں ہکّ نال لائی پھردی سی-جد کدی خود وی پرشان ہو جاندی تاں بچی نوں جھلی وچ پاؤندی ہوئی بولدی-“توں مینوں جیونن وی دیوینگی...ماں!” تے بچی ہور اچی–اچی چیکاٹے چھڈّ دیندی۔
مدن وی اندو توں کتراؤن لگّ پیا سی۔ ویاہ توں بعد ہن تک اسنوں اوہ عورت نہی سی ملی جسدی اسنوں تلاش سی۔ گندہ بروزا وکن لگّ پیا تے مدن نے بہت سارا روپیہ اندو توں ویہر کے خرچ کرنا شروع کر دتا۔ باؤجی دے چلے جان پچھوں کوئی پچھن والا وی تاں نہیں سی رہا۔ پوری آزادی سی۔
گوانڈھی سبتے دی مجھّ پھیر مدن دے منہ کول پھکارے مارن لگّ پئی؛ واری واری پھکارے ماردی۔ ویاہ دی رات والی مجھّ تاں وک چکی سی، پر اسدا مالک جیوندا سی۔ مدن اس دے نال اجہیاں تھاواں اتے جان لگّ پیا، جتھے روشنی تے پرچھاویں عجیب انگھڑ جہی شکلاں بناؤدے نے۔ نقر اتے کدی ہنیرے دی تکون بندی ہے تے اپر کھٹاک کرکے روشنی دا اک چکور اسنوں کٹّ دندا ہے۔ کوئی تصویر پوری نہیں بندی۔ جاپدا ہے، اک پاسیوں اک پاجاما نکلیا تے پھرر کرکے آسمان ولّ اڈّ گیا۔ کسے کوٹ نے دیکھن والے دا منہ پوری طرحاں ڈھک دتا تے کوئی ساہ لین لئی تڑپھن لگّ پیا۔ ادوں ہی روشنی دا چکور اک چوخٹا بن گیا تے اس وچ کوئی صورتَ نظر آؤن لگی۔ دیکھن والے نے ہتھ ودھایا تاں اوہ آرپار نکل گیا تے اتھے کجھ وی نہیں سی۔ پچھے کوئی کتا رون لگیا، اپروں طبلے نے اسدی آواز نپّ لئی۔
مدن نوں اسدی کلپنا دے بتّ–خاکے ملے۔ پر ہر جگہ انج لگیا جویں آرٹسٹ توں کوئی ٹچّ غلط لگّ گیا ہووے۔ جاں ہاسے دی آواز لوڑ نالوں ودھ اچی سی تے مدن بے داغ سچائی تے ٹنکویں ہاسے دی بھال وچ گواچ گیا۔
سبتے نے اس ویلے اپنی گھروالی نوں ایہہ گلّ دسی، جدوں بیگم نے مثالی پتی دی حیثیت نال سبتے دے مقابلے مدن نوں پیش کیتا؛ پیش ہی نہیں کیتا بلکے منہ 'تے ماریا۔ اسنوں چکّ کے سبتے نے بیگم دے منہ اتے واپس ماریا۔ جاپدا سی کسے کٹے تربوز دا گدا ہے جسدے رنگ تے ریشے بیگم دی نکّ، اسدیاں اکھاں تے کناں 'تے لگّ گئے نے۔ کروڑاں گالھاں بکدی ہوئی بیگم نے یاداں دی ٹوکری وچوں گدا تے بیج چکے تے اندو دے صاف–ستھرے ویہڑے وچ کھلار دتے۔
اک اندو دی بجائے دو اندو ہو گئیاں، اک تاں اندو خود سی تے دوجی کمبدی ہوئی کھلّ ہیٹھ جہڑی اسدے پورے جسم 'تے مڑھی ہوئی سی تے نظر نہیں سی آ رہی۔
مدن کتے جاندا سی تاں گھرے ہو–کے، نہا دھو–کے، چنگے کپڑے پا–کے، پان دی اک جوڑی جس وچ خوشبودار ڈلی پائی ہندی، منہ وچ پا–کے جاندا ہندا سی۔ پر اس دن مدن گھر آیا تاں اندو دا روپ ہی ہور سی۔ اسنے چہرے اتے پاؤڈر تھپیا ہویا سی۔ گلھاں اتے لالی لپی ہوئی سی۔ لپسٹک نہ ہون کرکے بلھ متھے دی بندی–پاؤڈر نال انج رنگ لئے سن کہ مدن دیاں نظراں اوہناں وچ الجھ کے رہِ گئیاں۔
“کی گلّ اے اج؟” مدن نے حیران ہو کے پچھیا۔
“کش نیں،” اندو نے مدن توں اکھاں بچاؤندیاں ہویاں کیہا-“اج فرصت ملی اے”
ویاہ دے پندراں سال بیت جان پچھوں اندو نوں اج فرصت ملی سی۔ اوہ وی اس ویلے جدوں چہرے اتے سیاہیاں پے گئیاں سن تے بلاؤز ہیٹھ ننگے ڈھڈّ کول لکّ اتے چربی دیاں دو تنّ تیہاں دکھائی دین لگّ پئیاں سن۔ اج اندو نے اجیہا انتظام کیتا سی کہ ایہناں انتائیاں وچوں اک وی نظر نہیں سی آؤندی پئی۔ انج بنی–ٹھنی، کسی–قصائی بڑی حسین لگّ رہی سی اوہ۔ 'ایہہ نہیں ہو سکدا۔' مدن نے سوچیا تے اسنوں اک دھکہ جیہا لگا۔ اسنے اک واری پھیر بھوں کے اندو ولّ گہو نال دیکھیا...جویں گھوڑیاں دے وپاری کسے نامیں گھوڑی نوں دیکھدے نے۔ اتھے گھوڑی وی سی تے لال لگام وی...جہڑے غلط ٹچّ لگے سن شرابی دیاں اکھاں نوں نہیں سی دس سکے...اندو سچ مچّ خوبصورت سی۔ اج وی پندراں سال بعد پھولاں، رشیدا، مسیز رابرٹ تے اوہ دیاں بھینا اسدے ساہمنے پانی بھردیاں سن...پھیر مدن نوں ترس آؤن لگا تے اک ڈر!
آسمان اتے کوئی خاص بدل وی نہیں سن، پر پانی ورھناں شروع ہو گیا سی۔ گھر دی گنگا چڑھی ہوئی سی تے اسدا پانی کناریاں توں نکل نکل پوری ترائی تے اسدے آسپاس وسن والے پنڈاں تے قصبیاں نوں اپنی لپیٹ وچ لے رہا سی۔ انج جاپدا سی، اسے رفتار نال پانی چڑھدا رہا تاں اس وچ کیلاش پربت وی ڈبّ جاویگا...ایدھر بچی رون لگّ پئی۔ اجیہا رون-اوہ اج تک نہیں سی روئی۔
مدن نے اسدی آواز سن کے اکھاں بند کر لئیاں۔ کھولھیاں تاں بچی ساہمنے کھڑی سی۔ جوان عورت بن کے۔ نہیں، نہیں اوہ اندو سی۔ اپنی ماں دی دھی، اپنی دھی دی ماں؛ جہڑی اپنیاں اکھاں پچھے مسکرا تے ہوٹھاں دے کونیاں توں دیکھ رہی سی۔
اسے کمرے وچ جتھے ہرمل دی دھونی نے مدن نوں چکرا دتا سی، اج خس دی خشبوئی نے بوندلا دتا۔ ہلکی بارش-تیز نالوں ودھیرے خطرناک ہندی ہے، اس لئی باہرلا پانی اپروں کسے کڑی وچوں رسدا ہویا اندو تے مدن دے وچالے ٹپکن لگیا...پر مدن تاں شرابی ہویا ہویا سی۔ اس نشے صدقہ اسدیاں اکھاں مچن لئیاں سن تے تیز ہو کے اسدے ساہ کسے انسان دے ساہ نہیں سی رہے۔
“اندو...” مدن نے کیہا تے اسدی آواز ویاہ والی رات والی توں دو سر اچی سی...تے اندو نے پاسے دیکھدیاں ہویاں کیہا-“جی”-تے اسدی آواز دو سر دھیمی سی-پھیر اج چاننی دی بجائے مسیا سی۔
اس توں پہلاں کہ مدن اندو ولّ ہتھ ودھاؤندا، اندو خود ہی مدن نال لپٹ گئی۔ پھیر مدن نے ہتھ نال اندو دی ٹھوڈی اپر چکی تے دیکھن لگیا، اسنے کی گنوایا؛ کی پایا ہے؟ اندو نے اک نظر مدن دے کالے ہندے ہوئے چہرے اپر سٹی تے پھیر اکھاں بند کر لئیاں۔
“ایہہ کی؟” مدن نے تربکدیاں ہویاں کیہا-“تیریاں اکھاں سجیاں ہوئیاں نے!”
“ایویں ایں،” اندو نے کیہا تے بالڑی ولّ اشارہ کردی ہوئی بولی-“رات بھر جگایا اے ایس چڑیل مئی نے۔”
بچی ہن تک چپّ ہو چکی سی۔ جویں ساہ روکی دیکھ ہووے، ہن کی ہون والا ہے؟ آسمان توں پانی ورھناں بند ہو گیا سی۔ مدن نے پھیر غور نال اندو دیاں اکھاں وچ دیکھدیاں ہویاں کیہا-“ہاں، پر...ایہہ اتھرو؟”
“خوشی دے اے۔” اندو نے جواب دتا-“اج دی رات میری آ۔” تے پھیر عجیب جیہا ہاسہ ہسدی ہوئی اوہ مدن نال چپک گئی۔ اک نموشی جہی دے احساس نال مدن نے کیہا-“اج ورھیاں بعد میرے من دی مراد پوری اے، اندو! میں ہمیشہ چاہیا سی۔”
“پر تسیں کیہا نہیں،” اندو بولی-“یاد اے ویاہ دی رات میں تہاتھوں کی منگیا سی؟”
“ہاں!” مدن بولیا-“اپنے دکھ مینوں دے دیو۔”
“تسیں کجھ وی تاں نہیں سی منگیا میتھوں۔”
“میں؟” مدن نے حیران ہندیاں ہویاں کیہا-“میں کی منگدا؟ میں تاں جو کجھ منگ سکدا ساں اوہ سبھ توں مینوں دے دتا۔ میرے آپنیاں نوں پیار، اوہناں دی تعلیم، ویاہ–شادی...ایہہ پیارے پیارے بچے...ایہہ کجھ تاں توں دے دتا۔”
“میں وی ایہی سمجھی سی،” اندو بولی-“پر ہن جا کے پتہ لگئ، ایوں نہیں۔”
“کی مطلب؟”
“کش نہیں...” پھیر اندو نے کجھ چر بعد کیہا-“میں وی اک چیز رکھ لئی۔”
“کہڑی چیز رکھ لئی؟”
اندو کجھ چر چپّ رہی تے پھیر اپنا منہ پرھے کردی ہوئی بولی-“اپنی لاج...اپنی خوشی...اس ویلے تسیں وی کہہ دیندے، اپنے سکھ مینوں دے دے...تاں میں...” اندو دا گچّ بھر آیا۔
تے کجھ چر بعد اوہ بولی-“ہن تاں میرے کول کش وی نہیں رہا...”
مدن دے ہتھاں دی پکڑ ڈھلی پے گئی۔ اوہ تھاویں گڈیا گیا...ایہہ انپڑھ عورت؟...کوئی رٹیا رٹایا واک...؟
نہیں نہیں...ایہہ تاں ہنے ساہمنے ہی زندگی دی بھٹھی وچوں نکلیا ہے۔ اجے تاں اس اتے لگاتار ہتھوڑے ورھ رہے نے تے اگّ دے چنگیاڑے چارے پاسے اڈّ رہے نے۔
کجھ چر بعد مدن دے ہوش ٹھکانے آئے تے بولیا-“میں سمجھ گیا اندو...” پھیر روندے ہوئے مدن تے اندو اک دوجے نال لپٹ گئے۔ اندو نے مدن دا ہتھ پھڑھیا تے اسنوں اجیہی دنیاں وچ لے گئی جتھے انسان مر کے ہی پہنچ سکدا ہے...
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)
