اپنی ماں وریام سنگھ سندھو
فون دی گھنٹی کھڑکی۔ میں ریسیور چکیا۔
'ماڑی خبر ہے۔ اپنی ماتا گزر گئی۔'
میرا تراہ نکل گیا۔ اجے ہنے ہی میں اتے میرا بیٹا پنڈوں ہو کے، ماں نوں مل کے گھر پجے ساں۔ سویرے جدوں پنڈ پجے ساں تاں 'کھیتاں والے گھر' وچّ ماتا حاضر نہیں سی۔ میرا چھوٹا بھرا وی نہیں سی اوتھے۔ اوہناں نوں ملن ہی تاں آئے ساں جالندھروں۔ پچھیا تاں بھرا دی پتنی نے دسیا:
'بیبی نوں کل دل دا دورہ پیا سی۔ پئی پئی تڑپھن تے بڑھکن لگّ پئی۔ ایہہ تاں گھر نہیں سن بھجّ کے دیب ڈاکٹر نوں لے کے آیا۔ پھر ایہہ وی آ گئے۔ اج وی پنڈ چھینے ڈاکٹر کول داخل اے۔ گلوکوز لگیا ہوئٔے---علاج چلدا پئی----'
اسیں پیو-پتر ڈاکٹر: چھینے دے کلینک تے پہنچے۔ ماتا نوں گلوکوز لگیا ہویا سی۔ میرا چھوٹا بھرا سریندر لاگلے منجے 'تے لیٹیا ہویا سی۔ ماں دے کملائے تے مرجھائے چہرے نوں ویکھدیاں چنتاتر ہو کے ڈاکٹر نوں پچھیا۔ اس نے دسیا۔
'بچاء ہو گیا۔ اسے ویلے لے آئے۔ اگوں بڑا دھیان رکھن دی لوڑ اے--- اک تاں بیبی نوں کہہ دیو بہتا ترنا پھرنا بند کر دیوے۔---دوائی لگاتار کھانی پؤُ---۔ آہ گلوکوز دی بوتل تھوڑھی جہی باقی ہے۔ مکدی ہے تاں دوائی دے دندے آں---ساڈے ولوں گھر لجان دی چھٹی ہے۔ چنتا والی ہن کوئی گلّ نہیں---۔'
ساڈا ساہ سوکھا ہو گیا۔ ڈاکٹر ولوں سیوا-بھاوَ نال منگوائے ٹھنڈے پین لگّ پئے۔ ڈاکٹر نے گلوکوز لاہ کے ماتا نوں ہمت کرکے بیٹھن اتے ٹھنڈھا پین لئی آکھیا۔ دو ڈھائی گھنٹے اوتھے بیٹھن توں بعد میرا بیٹا ماتا نوں بہک 'تے چھڈّ آیا۔
پنڈوں اجے جالندھر پجے ہی ساں کہ اپرلا فون آ گیا۔
میں گھبراہٹ وچّ پچھیا، 'کدوں گزری ماتا؟' اگوں میرے دوست-رشتے دار امر سنگھ دی آواز سی۔ اوہ میرے پنڈ نیڑلے بھکھیونڈ چونک وچوں بول رہا سی۔
'بسّ آہ ہنے ہی---'
میں سنّ ہو گیا۔ نسچے ہی گھر جاندیاں ہی ماتا نوں پھر دورہ پیا ہووےگا تے کسے ودھیرے چنگے علاج لئی اس نوں بھکھیونڈ لجایا گیا ہووےگا ( کیونکہ ساڈے کھیتاں توں بھکھیونڈ اتے میرے پنڈ سر سنگھ دا اکو جنا فاصلہ ہے۔) اوتھے ہی بھانا ورتیا ہووےگا۔ امر سنگھ اپنے پنڈ ماڑی میگھے توں بھکھیونڈ کسے کم دھندے گیا ہووےگا تے اوہنوں اس گھٹنا دا پتہ چلیا ہوؤُ تے اس نے فون کر دتا۔
اکدم ایہہ خیال میرے من وچوں تیزی نال گزر گئے۔ میں بیڈروم ولوں لابی ولّ پرتیا جتھے میری پتنی اتے بچے ٹی:وی: دیکھ رہے سن۔ میں بھرڑائے گلے نال آکھیا، 'بیبی مر گئی اپنی---'
'ہائے! ہائے!! کی ہویا بیبی نوں---' میری پتنی نے گھبرا کے ہتھاں 'تے ہتھ مارے تے پچھیا 'کیہدا فون سی؟'
'امر سنگھ دا--'
'بیبی تاں چنگی بھلی گئی سی ایتھوں! کی ہو گیا اکدم---؟' ،میری پتنی نے سمجھیا اس دی ماتا گزر گئی ہے، جہڑی ساڈے کول ہی رہندی سی، پر پچھلے کجھ دناں توں اپنے پنڈ جھبال گئی ہوئی سی۔ میں اسدے بھاوَ سمجھدیاں دسیا-
'جھبال والی بیبی نہیں---سر سنگھ والی بیبی دی خبر ہے----۔'
اسیں سارے خاموش پئے ٹیلیفون ولّ ویکھ رہے ساں۔ میری پتنی نے آکھیا، 'جے امر سنگھ دا فون ہے تاں پھر ضرور جھبال والی بیبی اے----۔' اوہدی گلّ سچ وی ہو سکدی سی کیونکہ امر سنگھ دے لڑکے نال میری پتنی دی بھنیویں ویاہی ہوئی ہے، انج میری سسّ اوہدی نونہہ دی نانی بندی سی۔۔ امر سنگھ نوں سوچنا ملی ہوویگی تاں اسنے سانوں فون کر دتا۔ سانجھا رشتے دار جو ہویا!!
اسیں صحیح سوچنا پراپت کرن لئی وکھ-وکھ رشتے داریاں دے فون کرن لگے پر ساریاں تھاواں توں 'لائینیں وئستھ ہیں' دا جواب آ رہا سی۔ نال-نال اسیں وچار کر رہے ساں - جے جھبال والی بیبی نوں کجھ ہویا ہندا ( میری سسّ نوں ) تاں جھبال والیاں آپ ہی فون کر دینا سی، اوہناں دے گھر فون ہے سی--- اوہناں نے امر سنگھ نوں فون کرکے اگوں سانوں سنیہا دین لئی کاہنوں آکھنا سی! ایہہ ضرور سر سنگھ والی ماتا ہی سی۔
پر میری پتنی دے منن وچّ ایہہ گلّ نہیں سی آ رہی۔ کتھے امر سنگھ دا پنڈ! کتھے اپنا پنڈ! اوہنوں اچنچیت پھرنا پھریا، 'کتے امر سنگھ دی ماتا تاں نہیں گزر گئی!! کی آکھیا سی اوہنے؟'
'اس آکھیا سی کہ اپنی ماتا گزر گئی ہے---'
اینے نوں فون دی گھنٹی کھڑکی۔ میں لپک کے پیا۔ کوئی بول رہا سی،
'جی ہنے تہانوں امر سنگھ ہریں فون کر رہے سن کہ فون کٹیا گیا۔ اوہ ہن پنڈ نوں چلے گئے ہن۔ تہانوں اوہ آکھدے سن کہ بٹالے وی خبر کر دیو۔' بٹالے میری پتنی دی بھین رہندی سی جس دی لڑکی امر سنگھ دے گھر ہے۔
میں پشٹ کرنا چاہیا، 'امر سنگھ دی ماتا ہی گزری ہے نہ؟'
'ہاں جی--- کل باراں کو وجے سسکار ہے۔' کہہ کے اس نے ٹیلیفون رکھ دتا۔
ساڈے سارے جیاں دے سراں توں مناں-مونہیں بھار لتھا۔ میں سوکھے ہندیاں کیہا، "امر سنگھ نے تاں جان ہی کڈھ چھڈی سی---"
'انکل امر سنگھ 'جان کڈھن' نوں تکڑے نے۔' میرے بیٹے سپندیپ نے کیہا تے پھر ہسدیاں اس گھٹنا دا ویروا دوہرا دتا۔ اتواد دے سکھرلے دناں وچّ جدوں شامیں چھ کو وجے لوک جندرے لا کے گھراں وچّ وڑ جاندے سن اوہ دو کو جنے رات نوں دس وجے، سیالاں دے دنیں، ساڈے گھر دیاں کندھاں ٹپّ کے 'دگڑ دگڑ' کردے ویہڑے وچّ آ وڑے سن اتے اسیں اتوادی آ گئے سمجھ کے جاناں بچاؤن لئی دبک گئے ساں۔ پتہ لگن 'تے اساں پچھیا تاں امر سنگھ نے کیہا سی، 'امبرسر گئے ساں۔ بسّ تاں آؤندی کوئی نہیں سی---ہنیرا ہو گیا---بسّ! کوئی نہ کوئی جگاڑ کرکے اتھوں تکّ پہنچے۔ دروازہ اس کرکے نہیں کھڑکایا کہ دروازہ تاں کوئی کھولھدا ہی نہیں اج کل ایس ویلے---اس لئی کندھ ٹپّ کے آ گئے۔'
سپندیپ ہسی جا رہا سی تے آکھی جا رہا سی، 'میرا تاں انکل امر سنگھ ولوں ادوں دا ڈرایا دل اجے تکّ قابو وچّ نہیں آیا---'
اسیں ٹھہاکا مار کے ہسے۔
'ماں تاں مری ہی ہے نہ---بھاویں امر سنگھ دی ہی مری ہے---' میری پتنی نے 'ہاء' دا مائرا ماریا! پر ساڈے 'تے جویں کوئی اثر نہ ہویا۔ میں تے سپندیپ ہسی جا رہے ساں۔
اچانک میری پتنی نے گلاں دا رخ پلٹ دتا، 'ہیں سپن! ایہناں دی سن لو-- جدوں تاں پتہ لگا کہ ایہناں دی ماں دی خبر اے تاں ڈاڈاں مارن وانگ بول نکلے--- جدوں میں آکھیا، 'تہاڈی نہیں ایہہ تاں میری ماں دی خبر ہے--- تاں اوسے ویلے چپّ تے شانت ہو گئے---۔'
سارے کھڑ کھڑا کے ہسے۔ میں ماڑا جیہا ہسدیاں کیہا، 'نہیں نہیں، ایہو جہی تاں کوئی گلّ نہیں----' پر اندروں اندر مینوں لگا، ایہو جہی کوئی گلّ ہے تاں ضرور سی---'
'نہیں نہیں ڈیڈی مکرو نہ-- پہلی خبر سناؤندیاں تہاڈیاں اکھاں وچّ اتھرو آئے میں آپ ویکھے سن--- پچھوں تسیں چپّ کر گئے سی۔' میری چھوٹی دھی رمنیک نے آکھیا۔
'لؤ-- ایہہ تاں پھر---' میں چھتھا پیندیاں پتنی نوں آکھیا، 'جدوں توں پہلاں سمجھیا تیری ماتا ہے تاں تیری لیر نکلی سی جدوں میں اس گلّ تے زور دتا کہ میری ماں---'
"چھڈو! چھڈو!! ایویں دیاں گلاں۔ سچ سچ ہی ہندا ہے---' میری پتنی نے دوبارہ آکھیا تاں میں چپّ ہو گیا۔ مینوں خاموش ویکھ کے رمنیک بولی، 'چھڈو ممی ایویں وچارے ڈیڈی نوں جھوٹھا نہ کری جاوو---۔' پھر اسنے بڑے پتے دی گلّ آکھی، 'اپنی ماں، اپنی ماں ہندی ہے۔ ہر ماں دا آپو-اپنا مہتو ہے۔ ڈیڈی دی ماں دا ڈیڈی لئی، تہاڈی ماں دا تہاڈے لئی---امر سنگھ انکل دی ماں دا اوہدے لئی اتے میری ماں دا میرے لئی---' اسنے اپنی ماں دی ٹھوڈی پھڑھ کے پیار نال ہلائی۔ میں اپنی دھی دی سیانپ 'تے مسکرا پیا۔ اس چھن مینوں سارے بچیاں دیاں ماواں اپنی ماں وانگ ہی لگن لگیاں۔
........... ......... ................
اپنے کاغذ-پتر پھولدیاں مینوں اپنی اتے لکھی لخت لبھی۔ اسنوں لکھیاں اتے چھپیاں لگپگ اک دہاکا بیت چکا ہے۔ اج نہ میری ماں اتے نہ ہی میری پتنی دی ماں اس سنسار وچ ہن۔ دوویں چار کو سال پہلاں اگڑ-پچھڑ سانوں چھڈّ کے سدا لئی اس سنسار توں کوچ کر گئیاں۔
کسے وی ماں دا سنسار وچ کوئی بدل نہیں۔ کسے نے ٹھیک کیہا سی کہ جناں چر ماں جیوندی ہندی ہے، سانوں اسدی امل قیمت دا احساس نہیں ہندا۔ جدوں ماں چھڈّ کے تر جاندی ہے، کیول ادوں ہی پتہ لگدا ہے ماں دی قیمت دا! پر ادوں تہاڈے کول ماں نہیں ہندی!
میرے کول اپنیاں ایہناں دوواں ماواں بارے کرن والیاں ڈھیر ساریاں گلاں ہن پر اج میں کیول تہاڈے نال صرف 'اپنی ماں' دی کیول اکو ہی گلّ سانجھی کرنی ہے۔
کسے 'ساہت-سبھا' ولوں میرے نال رو-ب-رو کیتا جا رہا سی۔ سوالاں-جواباں دا سلسلہ چل رہا سی کہ اک سروتے نے اٹھ کے کیہا، "سندھو صاحب! میری تہاڈے توں منگ ہے کہ تسیں ہنے ہی اپنے من اندر جھاتی مارو اتے ویکھو کہ تہانوں اپنے چیتے وچوں اک-دم کہڑی گلّ دی تصویر اگھڑدی دسدی ہے، ساڈے نال اوہو گلّ سانجھی کرو!"
سوال دلچسپ سی۔ میں اپنے من وچ پل کو لئی اتریا۔ مینوں پہلی نظرے ہی اپنی سوچ دے چتر-پٹّ 'تے اپنی ماں دی تصویر نظر آئی۔ اپنے آپ 'تے حیرانی وی ہوئی اتے شرم وی آئی کہ میں اپنی ماں نال جڑی اس گھٹنا نوں کویں بھلائی بیٹھا ساں!
تے پھر میں اپنے سروتیاں نال ایہہ یاد استرھاں سانجھی کیتی:
1972 دی 'موگا-ایجیٹیشن' وچ کجھ دن جیل وچ کٹن توں بعد میں کجھ دناں لئی پولیس توں بچن لئی 'آسے-پاسے' ہویا، ہویا ساں تا کہ کدھرے مینوں دوبارا گرفتار نہ کر لیا جاوے، سرکار نال ہوئے سمجھوتے ادھین پھڑھے گئے ودیارتھیاں نوں رہا کر دتا گیا سی پر اس ایجیٹیشن وچ پھڑھے دوجیاں سیاسی پارٹیاں دے کارکن جاں آگوُ نہیں سن چھڈے گئے۔ میں کیونکہ 'جیل-کمیٹی' دا پردھان رہا ساں اتے میرا نام نکسلیاں وچ وی وجدا سی اس لئی بی ایڈّ دا ودیارتھی ہون دے باو جود وی مینوں نہیں سی چھڈیا گیا۔ جے میرا خالصہ کالج آف ایجوکیشن امرتسر دا پنرسیپل میرے ودیارتھی ہون دا پتر ڈی سی اتے ایس ایس پی نوں لکھ کے میرے نالوں رہا ہو کے باہر گئے میرے جماعتی امر سنگھ نوں نہ دندا تاں پولیس نے مینوں رہا ہی نہیں سی کرنا۔
میرے گھردیاں نوں میری ٹھاہر دا پتہ سی۔ میرا اک دوست سنیہا لے کے میرے کول پجا کہ میرے پیو دی حالت ٹھیک نہیں اتے بیبی دا سنیہاں ہے کہ میں ترت گھر پہنچاں۔ میں اسدے نال ہی تر پیا۔ پنڈ پہنچیا تاں پتہ لگا کہ میرے پتا دی گمبھیر حالت نوں ویکھدیاں اسنوں امرتسر دے سرکاری ہسپتال وچ لے گئے گئے سن۔ میں امرتسر پجا۔ آکسیجن لگی ہوئی۔ میرا پتا بے ہوش پیا سی۔ میری ماں میرے پتا دے سرہانے بیٹھی سی۔ اسنے سٹول توں اٹھ کے مینوں جپھی وچ لیا اتے 'فکر نہ کرن لئی' کیہا۔ اس مطابق 'ڈاکٹر اپنی پوری واہ لا رہے سن۔''مہانراج بھلی کروگا۔" اوہ حوصلے وچ سی۔
پتا نوں بے ہوشی دی اوستھا وچ بیڈّ 'تے پیاں اج تیسرا دن سی۔ دماغ دی ناڑی پھٹ گئی سی۔ ڈاکٹر 'ہاں' جاں 'نانہہ' وچ جواب نہیں سن دندے۔ ٹیسٹ ہو رہے سن۔
اج میں اتے میرا اک دوست میڈیکل کالج توں کسے ٹیسٹ دی رپورٹ لین گئے ساں۔ نوں-دس وجے دے گیاں نوں رپورٹ لیندیاں کردیاں سانوں ڈیڈھ-دو دا سماں ہو گیا سی۔ جدوں اسیں واپس پرتے تاں میری ماں میرے پتا دے سرہانیوں اٹھ کے اگلوانڈھی سانوں کمرے توں باہر ہی آن ملی۔
"رپوٹ لے آندی؟ چلو چنگا ہویا!" اسنے ساڈے ہتھاں وچ پھڑھے لفافے ولّ ویکھیا۔ پھر جویں کوئی بھلی ہوئی گلّ چیتے آ گئی ہووے۔ آکھن لگی، "ہیں وریام! لوڈھا ویلا ہو گیا۔ تسیں کجھ کھادھا پیتا وی ہے کہ نہیں؟"
ساڈا جواب 'نانہہ' وچ سن کے کہندی، "جاؤ میرے پتّ! پہلاں جا کے ڈھڈّ روٹی کھا کے آوو۔ کویں سویر دے بھکھن-بھانے ترے پھردے جے!" اوہدا چہرہ ممتا وچ موم بنیا ہویا سی۔
اسیں کمرے ولّ ودھدیاں اگلے علاج لئی پہلاں ڈاکٹر نوں رپورٹ دکھاؤن لئی کیہا تاں کہندی، " کوئی نہیں رپوٹ میں وکھا لیندی آں۔ تسیں پہلاں ڈھڈّ وچ کجھ پا کے آؤ۔ تہاڈے باپو کول میں بیٹھی آں۔ اوہدا فکر نہ کرو"
اسدے زور دین 'تے اسیں لاگلے ڈھابے 'تے روٹی کھان تر گئے۔ روٹی کھا کے آئے تاں پتا دے سرہاندی بیٹھی ماں اٹھ کے کھلو گئی اتے اسدیاں اکھاں 'چ تیر آیا پانی بے بس ہو کے اوہدے چہرے 'تے 'ٹپّ! ٹپّ!' ورھن لگا۔
"جاؤ پتّ! کوئی ٹیکسی لے آؤ! تہاڈا باپو پورا ہو گیا۔" اسنے بلھ چتھدیاں اپنی بھبّ اندرے ڈکّ لئی۔
اسنے اتھرو پونجھدیا کیہا، "پورا تاں ایہہ ادوں ای ہو گیا سی جدوں تسیں رپوٹ لے کے آئے سی۔ پر میں تہانوں جان-بجھّ کے نہیں سی دسیا۔ میں سوچیا جے تہانوں ہنے دسّ دتا تاں تسیں انج ہی دیہہ لے کے پنڈ نوں تر پینا ہے! پھر رون کرلاؤن وچ پئے میرے لعلاں نوں پتہ نہیں کدوں روٹی دا ٹکّ نصیب ہونا ہے! تہاڈیاں بھکھیاں ولکدیاں آندراں دا سوچ کے ہی میں تہانوں روٹی کھان توریا سی۔"
اینی آکھ کے اسنے مینوں باہوں پھڑھ کے اگے کیتا، "آ! ہن اپنے تر گئے پیو دا منہ ویکھ لے۔" اسنے میرے پتا دے چہرے 'تے دتا کپڑا چکیا اتے اسدے سدا لئی سوں گئے شانت چہرے نوں نہاردی نے مینوں چھوٹے بال وانگ اپنی چھاتی نال گھٹّ لیا۔
میری ماں دی عمر ادوں اکتالی-بتالی سال دی سی اتے میرا پیو پنجتالی-چھیالی سال دا ہووےگا۔ اسدا سہاگ اسنوں سدا لئی چھڈّ کے چلا گیا سی۔ پتی توں بناں اس اگے دور تکّ برہا دی ماروتھل وانگ بھجدی وچھی زندگی پئی سی۔ اسدا جہان لٹیا گیا سی۔ اس پربتوں بھارے دکھ نوں کسیس وٹّ کے پی جان دی طاقت اسدی کیہو جہی ادتی ممتا نے اس مہان عورت نوں بخشی سی کہ اوہدی زندگی دیاں ایہناں سبھ توں دکھانتک گھڑیاں وچ وی اسنوں اپنے پتّ دی بھکھ دا خیال رہا سی۔
جدوں اس درش نوں چیتے کردا ہاں تاں میرے لونئیں کنڈے کھڑے ہو جاندے ہن؛ اکھاں بھر آؤندیاں ہن اتے اپنی ماں دی ممتا ساہمنے میرا سر جھک جاندا ہے۔
اج اپنی ماں دے حوالے نال میں ساری دنیاں دیاں ماواں دی اتھاہ شہنشیلتا، صدق، صبر اتے ڈلھ-ڈلھ پیندی محبت نوں نمسکار کردا ہاں!
