تھمھیاں پریم پرکاش
آتم مایا
(پریم پرکاش دا زندگی نامہ)
آتم مایا
(نثر نگار دازندگی نامہ)
پریم پرکاش
اُلتھا؛
آصف رضا
ماں بولی ریسرچ سینٹر، لاہور پاکستان
©
سبھے حق راکھویں لکھاری دے
ناں کتاب : آتم مایا
لکھاری : پریم پرکاش
اُلتھا : آصف رضا
چھپن ورھا : 2017
ماں بولی ریسرچ سینٹر۔لاہور،پاکستان
لکھن سماں: جولائی 2004 توں جون 2005
تک
آتم مایا*
* مایا [سنگریا پلنگ] سنسکرت 1. لکشمی، دھن، 2. سمپتی
3. اودیا، اگیانتا 4. چھل کپٹ 5. سرشٹی دی اتپتی دا مول
کارن، پرکرتی 6. ایشور دی اوہ کلپت شکتی جیہدے نال
ساری سرشٹی دا کارج چلدا اے 7. جادو، اندرجال 8. اندر
وجر نام دا کاو لچھن 9. کسے وی دیوتا دی لیلا، شکتی، اچھیا
جاں پریرنا 10 کوئی وی مان جوگ عورت، ماتا۔
(نالندا وشال شبد کوش پنہ 1087)
ایس ہڈ بیتی وِچ ادھیّاں توں ودھ کرداراں دے ناں فرضی نیں۔
کسے نال کسے ناں جاں کسے ہور گل دا ملنا اتفاقیہ ہو سکد
اے
مہارِشی پپلاد نے کیہا،" سفنے دیکھن دی حالتے ایہہ ‘جیواتما’
اپنی الوکک طاقت دا تجربہ کردا اے۔ جیہڑا وار وار ویکھیا
ہویا اے، اوسے نوں وار وار ویکھدا ہے۔ وار وار سُنیاں گلاں
نوں وار وار سُندا اے۔ قسم قسم دے دیشاں تے دشاواں چ وار
وارتجربے کیتے ہوئے موضوعات نوں مڑ مڑ تجربہ کردا
اے۔... اینا ای نہیں ، ویکھے تے ان ویکھے ہوئے نوں وی
ہوند چ آیاں تے ان ہوند والیاں نوں وی ویکھدا اے۔ ساریاں
ہونِیاں ویکھدا اے تے آپ سبھ کجھ بن کے ویکھدا اے۔”
پرشنوپنشد
مذہب، دیس تے زبان
دے بندھناں توں آزاد ہون دے
جتن کردے بندیاں دے ناں
ترتیب
ایہہ آتم مایا
(1) مڈھ
(2) جدی پنڈ
(3) جنم
(4) بالپن
(5) ترکھاناں دا محلہ
(6) بھادسوں چ چار ورھے
(7) آریہ ہائی سکول
(8) کھنے دیاں گلیاں
(9) دھارمک سنسکار
(10) انی بولی عمر (1) مرد ہونا (2) گوانڈھن بھابی
(11) بے نام رشتے (1) وڈا عذابِ (2) سکول چ (3) بھاء جی
دیاں بھیناں (4) پانی دا گلاس (5) چونڈھی وڈھنی (6) گھٹ بولنی
(7) گونگا پیار (8) سلائی ٹیچر (9) کوٹھے والیاں(12) کہانی لکھن
دا مڈھ (1) پہلا دور (2) مڈھلیاں کہانیاں (3) دوجا چرن) (13)
اوچیتن دا ہونجھن (1) سفنے ‘چوں جاگی ‘رام کلی (2) مکتی’
والی ‘سشما (3) ڈیڈ لائین’ والی بھابی (4) شویتامبر نے کیہا سی’
والی شاردا (5) ‘رکمنی’ والی بے نام بھین (6) ‘مشن کمپاؤنڈ’
والی ‘رضیہ’ (7) ‘انشٹھان’ والی ‘ارچنا’ (8) ‘باپو’ والی ‘سیتو’ (9)
‘گنگوتری پران’ والی ‘گنگوتری کھنہ’(10) ‘دستاویز ‘ والی
بھجن کور
(14) ساڈی سنسکرتی
(15) بدلدی سوچ (1) سوچ دا نواں سنکٹ (2) ہور سنکٹ
(16) کہانیاں دے بیج
(17) “میں” پاتر
(18) کِتے تے سرجنا (1) کھیتی (2) سکول ماسٹری (3) اخبار دی
ایڈیٹری (4) ادبی صحافت۔
(19) لکھاری تنظیماں
(20) ہمعصر تے تنقیدنگار
(21) کتھا جگتاں
(22) کالے باراں ورھے
(23) زبان
(24) شہر جالندھر
(25) یاترا (1) ہردوار (2) آگرہ، متھرا ، بندربن (3) انگلینڈ
(4) فٹکل
(26) اندرلے بندے
(27) اپنے لہو دا سواد
(28) سنجھ ویلا
(29) دوستیاں (1) کلونت سنگھ ورک (2) ایس ایس میشا (3)
سرجیت کور (4) جسونت سنگھ وردی (5) دلجیت سنگھ (6)
سجیت ہانس (7) موہن بھنڈاری (8) بھوشن (9) امرجیت چندن
(10) اوم پرکاش پرکاش پناہ گیر (11) پریتم (12) لال سنگھ دِل
(13) جسونت دید (14) وریام سنگھ سندھو (15) نویں پیڑھی
(30) میرا ٹبر (1) پتنی (2) اولاد
(31) میرے بائی جی
(32) پچھلا جنم
(33) میرے پبلشر
ایہہ میری آتم مایا
6 اپریل 1990 نوں میں اردو اخبار ‘ہند سماچار’ دی سب
ایڈیٹری توں ریٹائر ہویا۔ میرے کول لکھن واسطے بڑا کجھ تے
کافی سماں سی۔ 1992 چ میں بھاشا وبھاگ دے کہن تے ادبی
ہڈ بیتی لکھی۔ جیہدے موضوعات دا گھیرا و بھاگ دے لکھ کے
بھیجے نکتیاں توں باہر نہیں سی نکلنا چاہیدا۔ پر لکھن بعد
مینوں محسوس ہویا کہ میں کجھ اجہیاں گلاں لکھ بیٹھا ہاں کہ
وبھاگ توں جھل نہیں ہونیاں۔ میں کئی لکھارِیاں تے تنقید
نگاراں دا مذاق وی اُڈا دتا سی۔ تے کجھ گلاں اوہناں عورتاں
بارے وی لکھ دتیاں سن، جیہناں نال میری دوستی رہی سی۔
جد 1992 دے اخیر چ میرا لکھن دا کم مکیا تاں مینوں
ادب اکادمی دا ایوارڈ ملن دا اعلان ہو گیا۔ 1993 دے شروع چ
میں نیو بک کمپنی والیاں نوں ایہدا کھرڑا وکھایا تاں اوہ مینوں
نقد پیسے دین نوں راضی ہو گئے۔ ... بھاشا وبھاگ توں میری
خلاصی ہوئی ۔ میں شکر کیتا۔ اوہناں نے پہلاں کھرڑا منظور
کردیاں چھ مہینے لاؤنے سی تے پھیر چھپائی لئی بھیجنا سی۔
تد کِتے جا کے پیسے ملنے سن،اوہ وی جویں سرکاری دفتراں
‘چوں ملدے نیں۔
میں ہڈ بیتی دا ناں ‘بندے اندر بندے’ رکھ دتا۔ میں بہتا زور
ایسے گل تے دتا سی کہ میں اپنے آپ نوں اک اکائی چ نہیں
پچھاندا۔ مینوں اپنے اندر کئی بندے اکو سمیں وچردے لگدے
نیں۔ اوہناں ساریاں دے سبھاواں چ فرق ہوندا اے۔
میرا خیال سی کہ میری ایس لکھت دا کجھ رولا پئے گا۔
پر اجیہا ہویا نہ۔ بہتا ایس لئی کہ میرے قاری میتھوں ایہہ آس
کردے سی کہ میں اوہناں عورتاں دا ذکر بڑا کھل کے کراں گا،
جیہناں نال میریاں دوستیاں رہیاں نیں۔ ایہدے لئی میرے من چ
سنکوچ سی۔ میں اجیہا کجھ وی نہیں لکھنا چاہندا سی، جیہدے
نال کسے دوست دی بدنامی ہووے۔ دوجے مینوں لگدا سی کہ
میں جو کجھ لکھاں گا، اوہنوں دوجا سچ نہیں منےگا۔... ایہہ
دوویں گلاں ہُن وی میرے ساہمنے نیں۔ پر میں پھیر وی اوہ
بہت کجھ لکھ دتا اے، جیہڑا پہلاں بچا لیا سی۔ ایہدے لئی مینوں
کئی جگُتاں ورتنیاں پئیاں نیں۔ جیہناں نوں سیانے پڑھن ہار لبھ
لین گے۔
ایہہ نویں آتم کتھا ‘آتم مایا’ لکھدیاں مینوں آزادی دا بڑا
احساس ہوندا رہیا۔ میرے من وچوں کئی سنکوچ ڈھلے پے
گئے۔ میں اپنیاں دوست عورتاں دا ذکر بہت کھلاں نال کیتا۔ پر
اوہناں دا مان سنمان رکھن دا دھرم پورا نبھایا۔ کمپیوٹر تے
روز کجھ نہ کجھ لکھدیاں مینوں بڑیاں اوہ گلاں یاد آؤندیاں
رہیاں، جیہڑیاں پہلی لکھت ویلے میں بھل ای گیا سی۔ جویں
1980 توں 1992/93 دے خالصتانی دہشت گردی دے باراں
ورھیاں دا ذکر۔ اوہناں حالات دیاں صحیح بھاناواں نوں ظاہر
کرن لئی میں امرجیت چندن نوں لکھیاں چٹھیاں منگوا کے
اوہناں وچوں لوڑیندیاں سطراں کڈھیاں۔ کجھ گھٹناواں مُڑ کے
یاد کیتیاں۔... اک باب میں ‘دوستیاں’ دا جوڑیا۔ جیہدے وچ دساں
باراں بہت نیڑے دے دوستاں دے نکے نکے شبد چتر لکھے۔
دوستاں دا میرے جیون چ بہت پربھاو رہیا اے۔ ...
ایہدے نال ای مینوں اک گمبھیر موضوع ایہہ لبھ پیا کہ
میں کجھ اوہناں کہانیاں دے بیِجاں دی بھال کیتی، جیہڑیاں کئی
سچیاں گھٹناواں تے ادھارت سن۔ ایہہ لکھدیاں مینوں احساس
ہویا کہ جو کجھ کہانی بن کے سرجیا جاندا اے، اوہ تاں اصل
واقعے توں بہت دور چلیا جاندا اے۔ پھیر کئی کہانیاں وچ کجھ
اجہیاں گلاں وی آ جاندیاں نیں، جیہناں دا کوئی بیج لبھدا ای
نہیں۔ ... میں دس باراں سچیاں ہڈورتیاں اونیاں کو لکھ دتیاں،
جنیاں کو مینوں چیتے آئیاں۔ پر میں ایہنوں وی انتم سچ نہیں
کہندا۔ دوست گلاں کردے مینوں کئی نویاں گلاں یاد کراؤندے
نیں تاں مینوں حیرانی ہوندی اے۔
آتم مایا : میں ایس آتم کتھا دا ناں آتم مایا ایس کر کے
رکھیا اے کہ میں اپنے بارے اپنی جانے سبھ کجھ ‘سچ’ لکھن
بعد محسوس کردا ہاں کہ ایہہ وی سچ نہیں اے۔ ایہہ تاں مینوں
دسی ‘مایا’ (بھرم) اے۔ مینوں ہندو فلسفے دیاں کتاباں پڑھدیاں
ایہو پتہ لگیا اے کہ جیہنوں اسیں کسے دا دسیا، کسے توں
سنیا، آپ ویکھیا جاں اپنے اتے بیتیا سچ جاں سچ کہندے ہاں،
اوہ کجھ نہیں ہوندا۔اوہ بھرم ہوندا اے۔ جو کجھ ساڈے ساہمنے
اے، سانوں دسدا اے، اوہ وی سچ نہیں۔ اوہ وی مایا جاں بھرم
اے۔ جے کوئی کہندا اے کہ مینوں ایہہ اوہ نہیں دسدا، جیہڑا
تہانوں دسدا اے جاں جویں تسیں بیان کردے ہوں۔ اوہ وی ٹھیک
ای کہندا اے۔ کیونکہ ایہہ اوہدی نظریے تے وویک دا بھرم اے۔
اسیں سبھ آپو اپنے بھرم پالدے تے دسدے پھردے ہاں۔ فکشن
وی اک بھرم سرجن دا ای ناں اے۔
سچ دی حد: میں اپنے چھپواک نال ایس کتاب بارے گلاں
کردیاں دس رہیا سی کہ میں پاٹھک نوں جو کجھ دسیا اے، اوہ
پتہ نہیں سچ اے کہ جھوٹھ!... جے میں منووگیان دی درشٹی
توں جاں بھارتی فلسفے دی درشٹی توں دیکھدا ہاں تاں پتہ لگدا
اے کہ نرا ‘سچ’ تاں کجھ ہوندا ای نہیں۔ جیہڑی چیز تہانوں
دسدی اے، تسیں سُنگھ سکدے ہو، اوہ وی بھرم جاں مایہ اے ۔
جاں ادھورا سچ اے۔ جد میں اپنے دیکھے نوں دسدا ہاں تاں اوہ
اوہو جیہا نہیں ہووےگا، جہو جیہا دوجے جاں تیجے بندے نوں
دسدا ہووےگا۔ ہر اِک دا اپنا اپنا سچ ہوندا اے۔ جویں میں کسے
زنانی نوں دیکھ کے کہاں کہ اوہ بہت سوہنی سی۔ اوہنوں دیکھ
کے مینوں پتہ نہیں کیہ ہو گیا؟ میں بھنوتر گیا۔... میری گل تے
دوجا کوئی حیران ہو کے ایہہ وی کہہ سکدا اے کہ توں اوہنوں
سوہنی کہندایں؟ بدشکل عورت نُوں! توں سوہنی ساڑھی دیکھ
کے متاثر ہو گیا۔ لچیاں ورگا میک اپ سی اوہدا!... ایہہ سچ
جاں یتھارتھ ساڈے ساریاں دی اپنی اپنی نظریے دے بھرم ہو
سکدے نیں۔ جس نوں اسیں ‘میرا سچ جاں میرا یتھارتھ’ وی کہہ
دیندے ہاں۔
سوآمی رام کرشن پرم ہنس نے جد پہلی وار نیریندر
(وویک انند) نوں دیکھیا تاں اوہنوں اوہدے وچ پتہ نہیں کیہ دِس
پیا کہ اوہدے بنا تے اوس توں دور رہنا اوہنوں اوکھا ہو گیا۔ جد
پرم ہنس نے یوگ مدرا چ بیٹھے وویک انند نوں پیر نال چھوہ
دتا تاں پتاں نہیں اوہنوں کیہو جیہا کرنٹ لگ گیا کہ اوہنوں پرم
ہنس بنا رہنا اوکھا ہو گیا! ایہہ وی بھرم جاں مایا دی حالت اے۔
ساڈے صوفی مت چ جد ‘رانجھا رانجھا کردی نی میں آپے
رانجھا ہوئی’ جاں ‘سولی چڑھ منصور پکارے ملدے عشق
ہلارے نیں’... اسیں سندے ہاں۔ پھیر محسوس وی کردے ہاں۔
ایہہ ‘رانجھا ہونا’ تے ‘عشق ہلارے لینا’ سبھ بندے دے بھرم
نیں۔ جویں ایہہ ساری سرشٹی نوں بھرم جاں مایہ آکھیا جاندا
اے۔ ایہدے نال ای ایہہ انسان، پرکرتی تے چیتنا دا اپنا سرجیا
تے تجربہ کیتا یتھارتھ تے سچ اے۔ جس دے لکھاں روپ نیں۔
جیہڑے دوجیاں نوں سارے دسنے ضروری نہیں۔ جس نوں
جیہڑا دسدا اے، اوہ اوسے نوں سچ منی بیٹھا رہندا اے۔
سچ دا بھرم : جے ایسے گل نوں منووگیان دی نظریے
توں دیکھیئے تاں جیہڑا پل لنگھ جاندا اے، اوہ اپنا یتھارتھ تے
سچ اپنے نال ای لے کے ٹُر جاندا اے۔ ساڈی شعور، لاشعور
جاں تحت الشعورچ جو کجھ بچیا رہِ جاندا اے، اسیں اوہنوں مڑ
کے اوس اک پل لئی سرجدے ہاں۔ اوہدے چ رنگ، روپ، گندھ
تے آوازاں بھردے ہاں۔ اوہنوں اک خاص سمیں چ رکھ کے
اوہدا ماحول بناؤندے ہاں۔ موسم چتودے ہاں۔...
جے کوئی اک ہونی تہاڈے تن بندیاں وچکار واپری ہووے۔
جے اوہ تنے اپنا اپنا سچ لکھن تاں اوہناں تناں بیاناں وچ ڈھیر
سارا فرق ہووےگا۔ ... جے کوئی اک جنا اوس گزرے پل دے
فوراً سعد لکھ کے رکھ لوے۔ پھیر دوجے دن پہلے نوں پڑھے
بغیر مڑ لکھے تے پھیر دو تن سال بعد، تے پھیر تیہہ سالاں
بعد لکھے تاں اوہدیاں لکھتاں وچ زمین اسمان دا فرق پے
جاوے گا۔ کوئی سانجھ ٹولن تے ای ملے گی۔ پر ہونی دے
کنڈیاں دے جوڑاں تے وارتالاپ دے شبداں دا کجھ وی رلدا
ملدا نہیں ہووےگا۔ جے کجھ رلدا لبھ وی جاوے تاں اوہ ایہہ گل
دس ای نہیں سکے گا کہ اوہنے اوس واقعے ویلے کیہ
محسوس کیتا سی؟ کیہ سوچیا سی؟... اودوں محسوسیاں تے
سوچیاں گلاں ساڈے ‘ہن’ دیاں ہندیاں نیں۔ میں وی تہتر ورھیاں
دی عمر نوں پج کے بیتے سمیں دیاں گلاں نوں پُنرجنم دتا اے۔
ایہہ ہن دی سچ وچوں پیدا ہویا سچ اے۔
ایس کتاب وچ میریاں جنیاں وی متر عورتاں آئیاں نیں،
میری اوہناں چوں کسے نال وی رنجش نہیں۔ کدے کسے پل
جاں کجھ سمیں لئی ہوئی ہو سکدی اے۔ میرے من چ سبھ لئی
ستکار تے پیار اے۔.... جد میں ایہہ سمرتیاں لکھ رہیا سی تاں
مینوں ڈر سی کہ کوئی ایہہ نہ سوچ لوے کہ میں اوہنوں بدنام
کیتا اے۔ جے کسے دے من چ ایہہ آیا تاں میں آپ دُکھی ہوواں
گا۔... ساڈے مرد پردھان سماج چ ایہہ چلن اے کہ مرد اپنیاں
یاریاں دیاں پھڑاں ماردے نیں تے عورتاں جھوٹھ سچ نال داغ
دھوندیاں ای رہندیاں نیں۔... بھاوویں ہُن سماں بڑا اگے لنگھ گیا
اے، پر مینوں سبھ دی عزت دا خیال اے۔ .... میں تاں بھگتی
ورگا پیار کیتا اے۔ ایس پیار دا اپنا سواد اے۔ پر نال دی میرے
بھگت کول بیٹھا اوہدا دشمن وی سرگرم رہیا اے۔ ایہہ کجھ
لکھدیاں مینوں اوہدی وی مننی پیندی رہی اے۔
ایہناں یاداں دے بھرون میرے اوچیتن من دے جنک بوکس
وچ پئے ہو سکدے نیں۔ جتھے اینی عمر دیاں گلاں، سوچاں،
سفنیاں، ڈراں، ویکھیاں فلماں دے سین، پڑھیاں سنیاں کتھا
کہانیاں، اپنیاں ان پوریء اِچھاواں دے مردے ، بدلہ لین دیاں
ناکام ویونتاں، ٹُٹیاں بھجیاں خواہشاں، پچھلے جنم تے اگلے
جنماں دے تصوراں دے ڈر تے ہور پتہ نہیں کیہ کیہ کجھ پیا
ہووےگا ایس کباڑخانے وچ۔ میری کلپنا جد کوئی یاد تازہ کردی
اے تاں اوس جنک بوکس وچوں بھانت سبھانتیاں چیزاں اپنے
سروپاں، رنگاں تے گناں اؤگناں نال من دے چتر پٹ تے ظاہر
ہون لگ پیندیاں نیں۔ میں اوہناں نوں اپنی لوڑ مطابق شکل
صورت تے رنگ روپ دین لگدا ہاں۔ کئی منٹاں سکنٹاں چ
ثبوتے چِتر بن جاندے نیں۔
جد وی کدے کوئی ہونی رچی جاندی اے تاں مینوں لگدا
اے کہ اوہ اوسے جنک بوکس وچ پئے کباڑخانے دے دلدر
وچوں ریشم وانگ اپنے آپ پتلا بن کے اپنے چرتر دے سارے
گناں اؤگناں سمیت جنم لے کے کاغذ تے آ جاندا اے۔ پر لکھن
بعد کدے کوئی دوست گل کردا اے تاں مینوں حیرانی ہوندی
اے کہ اوہ کجھ اجہیاں گلاں دسدا اے کہ میں سوچدا ہاں، “اچھا
ایکنا ہویا سی؟”
بندے دے سنسکار : ہندو فلسفے مطابق بندے دیاں پچھلے
جنم دیاں گلاں تے ہونِیاں وی اوہدیاں سمرتیاں وچ شامل ہندیاں
نیں۔ جیہڑیاں بہت ہی دھندلے روپ چ ہوندیاں نیں۔ پر ساڈی
سبھ دی یاد شکتی اوہناں سمرتیاں دا پنرسرجن نہیں کر سکدی۔
کسے کسے نوں اوہناں دا احساس ہوندا رہندا اے۔ ایس پنر
سرجنا لئی دوہاں جنماں دی پرتبھا، سنسکار تے کرماں دا سمیل
ہونا ضروری ہوندا اے۔... جویں وگیانی تے نفسیات داں جینز
راہیں جیو دے اک پیڑھی دے گن اوگن اگلیاں پیڑھیاں تک
پہنچدے مندے نیں، اوویں ہندو ایہنوں اک جنم دے سنسکار
دوجے تک پہنچدے مندے نیں۔ مینوں انجے لگدا اے۔.... اوویں
ساڈے پوربلے جنم دا اثر ساڈے نویں جنماں تے پیندا رہندا اے۔
اوویں بیتے سمیں دیاں یاداں نال ہوندا اے۔ جیہڑا کجھ جھولا
جھولا دسدا اے۔ اوہدی پنرسرجنا کرن جاں دسن وچ کلپنا دا بڑا
ہتھ ہوندا اے۔ اوہدے لئی پرتبھا دا ہونا ضروری لگدا اے۔
جد میں اپنے اچیتن دے جنک بوکس وچوں نکلے پاتر دی
گل کردا ہاں تاں مینوں فارسی تے اردو کویتا چ آئی معشوقہ
جاں محبوبہ دا خیال آؤندا اے۔ شاعر ساری عمر کسے معشوق
دے ہجر چ درد وچھوڑے تے برہا سہن دی نظم لکھدا رہندا
اے۔ پر ضروری نہیں کہ اوس معشوقہ دا کوئی لوکک وجود
وی ہووے۔ انج اوہ ہوندی سچ مچ اے۔ اوہ اوہدی کلپنا تے
اوچیتن چ وسدی ہوندی اے۔ جویں پنجابی دے صوفی شاعراں
دا ‘شوہ’ ہوندا اے۔ جویں ہندو متھہاس دے دیوتے نیں۔ صوفی
اک شوہ خیالدےنے تے اپنے آپ نوں اوہدی محبت دی پکڑ چ
نپیڑے جاندے محسوس کردے نیں۔ ایہہ حالت اصل نالوں وی
کِتے ودھ اینی طاقتور ہوندی اے کہ جدائی چ عاشق نوں جانوں
مار دین والی کویتا پیدا کر دیندی اے۔.... اوویں ای کہانی
کاراں دے اوچیتن ‘چوں کردار جم پیندے نیں۔ گھٹناواں تے
وارتالاپ جم پیندے نیں۔
سہج تے کوجھ : جدوں اسیں نظم جاں کہانی رچدے ہاں
تاں جیون تے فن دا فرق پیندا رہندا اے۔ جیون دے سچ چ بڑا
کجھ اجیہا ہوندا اے، جیہڑا ساڈے سہج سواداں دے انوکول نہیں
ہوندا۔اسیں ادبی تخلیق چ اوہناں بھاوناواں نوں وڑن توں روک
دیندے ہاں۔ ساڈے سریر وچوں بہت سارے کیمیکل تے ترل
خارج ہوندے رہندے نیں۔ جیہناں چ گندھ ہوندی اے، سگندھ
ہوندی اے تے درگندھ وی۔ اسیں سکھاویاں گلاں لکھدے ہاں۔
کجھ گلاں اجہیاں ہوندیاں نیں، جیہڑیاں قاری نوں اپنی
سنسکرتی کر کے میچ نہیں آؤندیاں۔ اسیں اوہناں توں وی پلّا
بچا کے چلدے ہاں۔ .... پر جد جیون دا ‘مکروہ سچ’ دسنا ہووے
تاں بڑا کجھ اجیہا آ جاندا اے، جیہڑا کوجھا ہوندا اے جاں
جیہتوں ساڈے ثقافتی جاں مذہبی سنسکار اوکھے ہو جاندے
نیں۔
بھاونا وسونا : لڑکپن تے چڑھدی جوانی ویلے میں اپنے
گھردیاں تے گوانڈھی بزرگاں دے دابے ہیٹھ اپنیاں حسرتاں نوں
لکو کے رکھدا سی۔ کوئی کم تاں کیہ گل کرنوں وی ڈردا سی۔
جوانی چ بہت سارے ڈر آپے لہہ گئے سن۔ میرا مزاج جذباتی
ہو گیا سی۔ میں فلماں، ناٹک جاں سفنے دیکھدا جاں کتاب پڑھدا
جذباتی ہو جاندا۔ اکھاں چ ہنجو آ جاندے۔ پر میں اوہ کسے نوں
دیکھن نہیں سی دیندا۔ سوچ تے وی بھاونا نالوں ودھ منطق چھا
گئی سی۔ میں اپنے آپ نوں غیرجذباتی کہہ کے فخر محسوس
کردا سی۔... میرا جد وی رون نوں دل کردا ہوندا سی، میں لک
کے رو لیندا سی۔ کسے دے ساہمنے آئے ہنجو ڈک لیندا سی۔
کلیاں بہہ کے وچ وچ نوں آواز کڈھ کے رون دا سواد ای ہور
اے۔
پر جیوں جیوں عمر پکدی گئی، میں مڑ جذباتی ہون لگ
پیا۔ ... جالندھر اک واری پرانے جالندھری ڈاکٹر ایوب مرزا
آئے۔ دیش بھگت ہال چ اوہ اک گل کریا کرن تے رو پیا کرن۔
بعد چ میں اوہناں نوں پچھا کہ کیہ ایہہ بڈھیپے دی بیماری اے
کہ جذبہ تے قابو ہی نہیں رہندا؟ جواب دین دی تھاں اوہ اپنے
اتھرو پونجھی گئے۔.... ہُن ایہہ ہڈ بیتی لکھدیاں میرا حال وی
کِتے کتے اوہناں بڑھیا ورگا ہوندا رہیا، جیہڑے رومال گلے
کردے نیں۔ بڈھیپے چ اکھاں دا مثانہ کمزور ہو جاندا اے
خبرے!.... میں اپنی ایس کمزوری لئی پڑھن ہاراں توں معافی
چاہندا ہاں۔
1 مُڈھ
میں سمجھدا ہاں کہ کسے ادیب تے اوہدے ادب نوں
سمجھن لئی ایہہ گل بڑی مددگار ہوندی اے کہ اوسدے سمیں
تے اوہدے اوس ماحول نوں جانیا تے سمجھیا جاوے، جیہناں
وچ اوہ اپنے جنم توں لے کے اُنھی ویہہ سال تک رہیا ہووے۔
کیونکہ ایسے سمیں وچ بندے دی شخصیت دیاں بُنیاداں دھر ہو
جاندیاں نیں۔ پھیر اوہدا جنا وی وکاس ہوندا اے، اوہناں بنیاداں
اتے ای ہوندا اے۔ ایس چھوٹی عمر چ بندے دے من چ پئیاں
گنڈھاں ساری عمر اوہدے نال چلدیاں نیں۔ اوہناں وچ خوبیاں
تے خرابیاں دے وادھے گھاٹے تاں ہوندے رہندے نیں، پر جو
وی وکاس ہوندا اے، اوہدیاں جڑھاں اوہی سنسکار ہوندے نیں،
جیہڑے چھوٹی عمر چ بن جاندے نیں۔
ایس عمر چ بنے سنسکار تے سبھاء دیاں جڑھاں ای جویں
پورے وئکتتو نوں متاثر کردیاں نیں، اوویں کلاکار دیاں کرتاں
دے بھاگ بندیاں نیں۔ کلاکار دیاں بچپن دیاں محسوس کیتیاں
تُھڑہاں، ترسیویں، خوشیاں تے اچھاواں اوہدیاں ساریاں کرتاں
وچ کسے نہ کسے روپ وچ لکیاں رہندیاں نیں۔
ایس عمر چ بنے سنسکار تے سبھاء دیاں جڑھاں ای جویں
پورے وئکتتو نوں متاثر کردیاں نیں ، اوویں کلاکار دیاں کرتاں
دے رس، روپ تے رنگ سگندھ بندیاں نیں۔ کلاکار دیاں بچپن
دیاں محسوس کیتیاں تھڑہاں، ترسیویں، خوشیاں، دبیاں مدھیاں
اِچھاواں، وگوچے، شرمندگیاں، ہتکاں.... اوہدیاں ساریاں کرتاں
وچ کسے نہ کسے روپ وچ لکیاں رہندیاں نیں۔
سو، لکھاری وجوں میری شخصیت تے میرے ادب نوں
سمجھن لئی میرے لڑکپن بارے جاننا شاید تہاڈے لئی فائدہ مند
ہووے۔ نفسیات داں ایہنوں بہت ضروری مندے نیں۔ کیونکہ
بندے دی شخصیت دی بنیاد اوہ بھاوناواں بندیاں ہن۔
2 جدّی پِنڈ
مینوں ہردوار تے پہووا دے اپنے تیرتھ پروہتاں دیاں وہیاں
توں پتہ لگیا اے کہ اسیں اٹھارھویں صدی عیسوی دے انتلے
حصے وچ مہاراشٹر جاں راجستھان دے کسے علاقے وچوں
اُٹھ کے ریاست نابھہ دی تحصیل املوہ دے پنڈ ‘بہنا بہنی’ چ آ
وسے سی۔ اوتھوں اُٹھ کے اوہدے نیڑے ای ‘بھٹا’ ناؤں دے
ساڈے اک بزرگ نے نواں پنڈ ‘بھٹوں’ بنھیا۔ اوتھوں اُٹھ کے
میرے پڑدادے دا پڑدادا تلا رام لگ بھگ 1843 عیسوی وچ
پٹھاناں دے پنڈ بدین پور (اودوں ریاست نابھہ دی تحصیل املوہ)
چ آ وسیا سی۔ ایہہ پنڈ کھنے، منڈی گوبند گڑھ اتے املوہ دے
وچکار جہے وسیا ہویا اے۔ بدین پور توں میرا دادا لالا نوراتا
رام ڈاکیاں توں ڈردا 1930 عیسوی چ میرے جنم توں دو کو
سال پہلاں نیڑلے شہر کھنے دے موری محلے چ بنیا بنایا
مکان خرید کے آ وسیا۔ بدین پور اسیں جاندے آؤندے رہندے
سی۔ اوتھے ساڈی تھوڑی جہی زمین خریدی ہوئی تے ہور
گہنے لئی ہوئی سی۔ اوتھے ساڈا پکا گھر وی سی۔ جتھے بہہ
کے اسیں کدے دُوپہرا کٹ لیندے سی۔ اوہدے اک کوٹھے چ
وٹائی دی توڑی بھراء لیندے سی۔ ساڈی بہتی زمین اوہدے نال
دے جٹاں دے پنڈ بڈگجراں وچ سی۔ جیہڑی میرے دادے نے
کسے قرضے دے مارے غیر کاشتکار پٹھان توں خریدی سی۔
اوتھے وی اک واسو گھر بنیا ہویا سی۔ جتھے اسیں وٹائی دی
توڑی تے لکڑ تمبڑ رکھدے سی۔
1950 چ ساڈا ادھا ٹبر کھیتی کرن دی مجبوری کر کے
اوتھے جا وسیا سی۔ اسیں بڑے لمے چوڑے ویڑھے والے
مکان نوں وسن جوگا کرن لئی ہور کِنا سارا چھت لیا سی۔
3 جنم
میرا جنم سرکاری کاغذاں مطابق 7 اپریل 1932 نوں پتا
لالا رام پرشاد تے ماتا بی بی دیا بنتی دے گھر کھنہ، ضلع
لدھیانہ چ ہویا، لکھیا ہویا اے۔ میں آپ وی عام طور تے ایہی
دسدا ہاں۔ پر ایہہ ٹھیک نہیں۔ اصل چ میرا جنم 26 مارچ
1932 نوں کھرڑ دے نال لگدے اپنے نانکے پنڈ ‘نیا شہر’،
جیہنوں عام بول چال چ ‘نماں شہر’ کہندے نے (اودوں ضلع
انبالہ تے ہُن ضلع روپڑ) وچ ہویا ۔ ایہہ پنڈ اودوں کھرڑ توں
میل کو دی وتھ تے سی پر ہُن کھرڑ دا حصہ ای بن گیا اے۔
میں اس پنڈ دا ناں ایس لئی وی نہیں لیندا کہ سنن والا جھٹ
‘نواں شہر دوابا’ سوچ لیندا اے۔ ... اس پنڈ چ میرے نانا جی
حکیم گنگا رام بیماری دی تشخیص کر کے نسخہ لکھ دین دا کم
کردے سی۔ بہتی کمائی نہ ہون کرکے میرے تن مامے فوج وچ
بھرتی ہو گئے سی۔ اک ستنترتا سنگرام چ پے گیا سی تے اک
ماڑی موٹی حکمت کردا رہیا۔ سارے پڑھے لکھے آریہ سماجی
سن۔ ایتھے تک کہ میری بی بی ہِندی پڑھ لکھ لیندی سی تے
اردو دی چٹھی ‘ٹھال لیندی سی۔ میں اپنے نانکے دو چار وار
ای گیا ہوواں گا۔
میرے نانکے گھر اک ہارمونیم تے اک بینجو ہوندے سی۔
جیہناں تے مامے سراں کڈھیا کردے سی۔ وڈے ماما جی
صوبیدار بالک رام پنجابی دے شاعر سن۔ اوہناں دا تخلص
‘پریم’ سی۔ اوہناں نے سوآمی دیانند دی جیونی ‘پریم ساگر’ دے
ناں ہیٹھ پنجابی نظم چ لکھی سی۔ جیہڑی شاہ مکھی تے
دیوناگری چ چھپی سی۔ ستنترتا سنگرامیا ماما جی سری
گردھاری لال اردو وچ دیش بھگتی دی نظم لکھدے سن تے
اوہناں دا تخلص ‘شوق’ سی۔ عام طور تے اخباراں وچ چھپدے
سی۔ اک ہور ماما جی وی تک بندی کردے ہوندے سی۔ ‘شوق’
صاحب نے جالندھر توں اردو چ اک ادبی پرچہ ‘نقوش’ کڈھیا
سی۔ جیہدے مُدیر فکر تونسوی تے تاجور سامری سن۔
میں اپنے کسے مامے توں متاثر نہیں سی۔ مینوں نہ ای
اوہناں دے شعراں چ کوئی دلچسپی سی تے نہ ای کسے واجے
دے سُر کڈھن وچ۔ میرے اک ماما جی میرے بارے کہندے
ہوندے سی کہ ایہدے اندر سنگیت والے کن نہیں۔ ہو سکدا اے
کہ خفیہ طور تے میرے سنسکاراں اتے مامیاں دا اثر پیندا رہیا
ہووے۔ میں میلیاں وچ گاؤن والیاں ول تے کویشراں دے لکھے
قصیاں ول چھوٹی عمر چ ہی کھچیا جاندا سی۔ کھنے چ ہر سال
دُسہرے دے موقعے تے ہندی رام لیلا، شہر دے کلاکاراں ولوں
کھیڈے جاندے ہور ناٹک، تردیاں پھردیاں ناٹک منڈلیاں دی
راس لیلا، مراثیاں دیاں نقلاں تے نچاراں دے جلسے ویکھے
بناں میتھوں رہیا نہیں سی جاندا۔ اوہناں دے سین سفنیاں چ
مینوں دسدے رہندے سن۔ پر بہتا سنگاؤ سبھاء ہون کرکے میں
آپ صرف درشک ہی بنیا رہیا۔ درشک وی میں چوری دا سی۔
ساڈے گھر چ تماشہ دیکھنا تاں دور دی گل سی، ساڈے دادا جی
تاں گھر وچ کسے نوں سیٹی وی نہیں سی وجاؤن دیندے۔ کوئی
بندہ گا نہیں سی سکدا۔ کسے نوں گاؤندا سُن کے اوہ آکھیا
کردے سن، “ایہہ کوئی کنجراں دا گھر اے؟”
میری بیوی جنک دُلاری اپنے داج چ ولیتی کمپنی فلپس دا
ریڈیو لیائی سی۔ دساں کُو دِناں بعد کسے نے اوہ لا لیا۔ جدوں
اوہدے گاؤن دی آواز نکلی تاں میرے دادا جی نے سوٹیاں مار
کے اوہدا ڈھانچہ توڑ دتا تے غصے نال کہندے، “سوہرا بشرم
حالے وی نہیں ہٹدا۔” اوہ وجدا رہیا سی۔ پھیر اوہناں نے اوہدیاں
تاراں توڑ کے نیرے والے کوٹھے چ جا کے توڑی وچ دب دتا
سی۔
میرے دادا جی لالا نوراتا رام دھن تے زمین دے بہت
لوبھی سن۔ اوہناں نے بے حد محنتاں تے کرساں کرکے پتہ
نہیں کہڑیاں جگتاں نال پنج سے وگھیے توں وی ودھ زمین بنا
لئی سی۔ سبھ توں ودھ زمین پنڈ بڈگجراں وچ سی۔ 301 وگھے
دا اکو ٹک۔ جیہدے وچ تن کھوہ لگے سن۔ 85 وگھے دا وکھرا
ٹک، اک کھوہ والا۔ بہتی بدین پور دے پٹھان توں خریدی ہوئی
سی۔ کجھ کمبھڑے سی۔ 1947 دی ونڈ توں بعد جد ویاجو
پیسے لین والیاں سامیاں، جیہناں چ بہتے مسلمان سن، پاکستان
تر گئیاں تاں ساڈا وی اُجاڑا ہو گیا۔ ساڈی بہتی زمین مسلمان
جٹ ای وٹائی تے واہندے سی۔ اوہی سامیاں سن۔ تن کو سالاں
وچ ساڈے دانے مک گئے۔ سانوں مجبور ہو کے پنڈ بڈگجراں
جا کے کھیتی کرنی پئی سی۔ نالے پیپس و چ زمیندارا ایکٹ
بنن دا رولا پے گیا سی۔ سانوں زمین دے کھسے جان دا وی ڈر
سی۔ کافی زمین سانوں مٹی دے بھاء ویچنی پئی سی۔ کجھ جٹ
سکھ مزارعیاں نے دب لئی سی۔
میں 1949 چ دسویں پاس کیتی سی۔ میرے کول کھیتی
کرن توں چُھٹ ہور چارہ وی کوئی نہیں سی۔پڑھنا چاہندا سی
پر گھر دے حالات ٹھیک نہیں سن۔ میتھوں چھوٹا بھائی ستی
پرکاش ستویں وچوں اُٹھا کے کھیتی چ پا لیا گیا سی۔ آمدن دا
ہور کوئی ذریعہ نہیں سی رہیا۔ گھر چ پئے پیسے دو تن
ورھیاں وچ مکن تے آ گئے سی۔ بس روٹی چلی جاندی سی۔
انج کھنے شہر وچ وی کئی مکان تے دُکاناں سن۔ دُکاناں دے
کرائے آؤندے سی۔ میں دُکان نہ کرن دا فیصلہ سنا دتا سی۔ پھیر
تاں اکو راہ بچیا سی کھیتی کرو تے روٹی کھاؤ۔ نہیں تاں
گھروں بھج کے جتھے جانا اے، تر جاؤ۔ میتھوں وڈا ویاہیا ہویا
سی۔ اوہ فوج ‘چوں بھج کے آؤن نوں پھردا سی۔ میں دوجے
نمبر تے سی۔ باقی دو بھیناں تے چار بھائی سارے کوارے سی۔
چھوٹے چارے بھائی تے اک بھین پڑھدے سی۔ قبیلداری دا وڈا
بوجھ سی بائی جی اتے۔
4 بالپن
جدوں میں سُرت سنبھالی تاں اسیں کھنے دے موری
محلے دی تھیہ جہی اچی تھاں تے بنی اک نکی جہی گلی دے
سِرے تے بنے ڈبے بندے پکے مکان چ رہندے سی۔ گھر چ
دادا سی، دادی سی، جیہنوں اسیں ماں کہندے سی۔ پتا جی نوں
‘بائی جی’ کہندے، ماتا جی نوں بی بی جی آکھدے، پڑدادی نوں
بوبو کہندے سی۔ گھر وچ دو بھوآں، اک چاچا، اک وڈا بھرا
سی۔ گھر دا بوہا کھولدیاں ای اک چھتنے ہیٹھ اک مجھ تے اک
گاں ہوندی سی۔ پھیر کھلا تھاں تے پھیر لما برانڈا سی۔ جیہدے
وچ اک کھونجے چ چکی پئی ہوندی سی تے اک پاسے اُکھلی
گڈی ہوندی سی۔ ساہمنے اِٹاں دے پکے فرش والا چوکور
وہڑھا سی۔ کھبے ہتھ چھوٹی پر پکی رسوئی سی۔ اوہدے
ساہمنے دو لمے دلھان سن۔ جیہناں نوں سبھاتاں کہندے سی۔ اک
سبات دے کھبے پاسے ہنیری کوٹھڑی سی۔ جیہدے وچ دیوا بال
کے پتہ لگدا سی کہ لکڑ دے دو صندوق تے لوہے دی پیٹی پئی
اے۔
دادا جی (بڑے بائی جی) کیہ کم کردے سی، مینوں پتہ
نہیں سی۔ بائی جی پنڈاں وچ فصلاں دیکھن، کسے نوں کجھ
دین تے کسے توں لین جاں املوہ جاں نابھے نوں پیشیاں تے
جاندے ہوندے سی۔
گلی وچ اک گھر بڈھے جٹ ماسٹر ہرنام سنگھ دا سی۔
جیہنے تیویں (نویں عمر دی) خرید کے وسائی ہوئی سی۔
ماسٹر دی داڑھی چٹی سی ۔ نال دا گھر نائیاں دا سی۔ اوہ صاف
ستھرے لوک سن۔ اوہناں دے نیانے میری بی بی نوں ماسی
آکھدے سی تے اسیں اوہناں دی بی بی نوں ماسی کہندے ہوندے
سی۔ ایہہ گل میری سمجھ چ نہیں سی آؤندی۔
ایس گلی دے آلے دوآلے ہور جیہڑے لوک رہندے سن،
اوہ بہتے غریب مسلمان سن۔ جیہناں وچ گجر، رائیں، کھریاں
لاؤن والے لوہار، بکروال، پینجے، جلاہے، چھیمبے، کلی گر،
نیچی گر، نائی، دھوبی تے دہاڑی دپا کرن والیاں ہور جاتاں
دے لوک شامل سن۔ مسلماناں دے ٹٹُے بھجے جہے کچے پکے
گھر چھڈ کے اک گلی ہندواں دی سی۔ پر اوہناں دے نیانے
ساڈے پاسے کھیڈن نہیں سی آؤندے۔ ساڈا علاقہ کیہچو میچو
موری محلہ سی۔ بھانت بھانت دیاں جاتاں دے لوکاں دے گھر
سن۔ ساڈی کسے نال وی بہتی سانجھ نہیں سی۔
سکول جان توں پہلاں مینوں کھیڈن نوں جیہڑے نیانے
ملدے سن، اوہ عام طور تے ننگے تے گندے رہندے سن۔ گل
گل تے گالھاں کڈھدے سن۔ روٹی، جیہنوں اوہ ‘ٹک’ آکھدے
سن، اوہنوں لون جاں مرچاں جاں گنڈھے دی چٹنی لگی ہوندی
سی تے اوہ اوہنوں مروڑ کے ہتھاں چ پھڑی مکھیاں جھلدے
کھاندے کھاندے کھیڈدے رہندے سن۔ جے کسے دے کپڑے
ہوندے، اوہ ماڑے، میلے تے پاٹے ہوئے ہوندے۔ کڑیاں پنجاں
چھیاں سالاں تک تے منڈے ستاں اٹھاں سالاں دی عمر تک تیڑ
کپڑا گھٹ ہی پاؤندے۔ اوہناں دے خفیہ انگ منڈیاں دیاں تمبیاں
وچیں تے کڑیاں دے پاٹیاں ستھناں وچیں دسدے رہندے سن۔
جیہدے کرکے اک دوجے نال چھیڑخانی ہوندی رہندی سی۔
جدوں کسے مسلمان منڈےدی سنت ہوندی سی تاں سارا وہڑھا
کٹھا ہو جاندا سی۔ چھوٹی عمر دیاں کڑیاں وی نال کھڑیاں
ہوندیاں سن۔...’اوہ دیکھ تیرے مامے دی چڑی اڈدی۔” آکھدیاں
ای خلیفہ (نائی) استرے نال ماس دا چھلا لاہ دیندا سی۔ لہو
ہیٹھاں پئے تسلے دی سواہ چ لک جاندا سی۔ زخم تے کالی
جہی دوائی والی پٹی لوھیٹ دتی جاندی سی۔ چول ونڈے جاندے
سن۔ پر ہندواں دے منڈے نہیں سی لیندے۔ چول جاں گڑ ونڈن
والیاں تیویناں آپ ای نہیں سن دیندیاں۔
ہِندواں دے نیانے مسلماناں دے ہتھاں دا چھوہیا وی نہیں
سن کھاندے۔ مینوں مسلماناں دے نیانیاں دے پنڈیاں اتے کپڑیاں
وچوں بو آؤندی رہندی سی۔ بھاوویں میں آپ صاف نہیں سی
رہندا۔ اپنی قمیض دی بانہہ نال ای نک توں وگدی نلی پونجھ
لیندا سی۔... جیہڑے منڈے دا ختنہ ہویا ہوندا سی، اوہدے کولوں
عجیب قسم دی دل خراب کرن والی بو آؤندی رہندی سی۔ اوہ
ننگا پھردا جاں تنبی لا کے اگلا حصہ ننگا تے ٹنگاں چوڑیاں
کری پھردا تاں جو کپڑا زخم تے لگ نہ جاوے۔ اوہناں دے بول
چال تے رہن بہن دا میرے تے اینا اثر پیا کہ میرے گھردے
دُکھی ہون لگ پئے۔ میں ہر ویلے بہت ہی گندیاں گالھاں کڈھدا
سی تے مینوں پتہ ای نہیں سی کہ میں کیہ کہہ رہیا ہاں۔ اینا پتہ
سی کہ میرے اوہ کجھ کہن نال دوجا جنا اوکھا ہوندا اے۔
اوہنوں سٹ وجدی اے۔... دوجے نوں سٹ مارن واسطے
سوٹی، گھسن مکا مارن تے گالھاں کڈھن توں باہریاں وی کئی
گلاں سن۔ جویں کسے دے چتڑاں چ اُنگل دینا۔ کسے نوں پھڑ
کے چم لینا، کسے نوں باہاں وچ بھر کے سریر دے ہیٹھلے
حصے دیاں حرکتاں کرنیاں، اکھاں مارنا، انگل تھاں کتھاں لا
دینا، ہتھاں، باہواں، ہتھیلی تے انگلاں دیاں شکلاں بنا کے
اوہناں نوں ہلاؤنا۔ ... میں اوہ ساریاں گلاں سکھ لئیاں سن۔ پر
مینوں اوہناں دے مطلب دا کوئی پتہ نہیں سی۔ صرف اینا خیال
سی کہ ایہدے نال دوجا چِڑدا اے۔ جاں کوئی تکڑا مُنڈا اپنی
تکڑائی وکھاؤن لئی ماڑے نال ایہہ حرکت کردا سی۔ کئی
تکڑے منڈے جدوں میرے نال ایہہ حرکتاں کردے سن تاں میں
جیہڑے اپنے شستر چلاؤندا سی، اوہ رون دے نال نال گالھاں
کڈھنا ہوندے سن۔ وڈے میریاں گالھاں سن کے ہسدے ہوئے ایہہ
کہندے ہوندے سی کہ اہنے جیہڑی گالھ اک وار کڈھ دتی، اوہ
دوجی وار نہیں کڈھنی۔ ہر وار نویں کڈھو۔
میرے گھردے اس علاقے نوں اکا پسند نہیں سن کردے۔
پر اوہ مینوں بہت چنگا لگدا سی۔ کھیڈن لئی نیانیاں دا کوئی انت
نہیں سی۔ نکے نکے گھراں وچوں پنج پنج چھ چھ جنے نکلدے
سن۔ پھیر لوہار جدوں کھریاں بناؤن لئی بھٹھی مگھاؤندے،
دھونکنی چلدی تے لوہا گرم لال ہوندا تے پھیر اوہنوں اہرن تے
وداناں نال کٹن لئی جیہڑی ٹھاہ ٹھاہ ہوندی، اوہ مینوں بڑی
چنگی لگدی سی۔ شام نوں ڈنگر کھیتاں تے چرانداں توں مڑ
کے آؤندے۔ بکریاں دے اِجڑ آؤندے۔ تردیاں پھردیاں کٹیاں
وچھیاں بنھیاں جاندیاں تے چھلارو واڑیاں چ سانبھے جاندے۔
میں چھیلے سانبھن وچ بکروالاں دے منڈیاں دے نال کم کردا
سی۔ بڑا سواد آؤندا سی۔ اودوں مینوں واڑے وچوں بو نہیں سی
آیا کردی۔ بھکھ جاں تھیا لگن تے ہی میں گھر وڑدا سی۔ مینوں
روکن لئی میری بی بی میرے بائی جی دے آ جان دا ڈر دیندی
سی۔ پر مینوں پتہ ہوندا سی کہ اوہ دوپہر توں بعد ہی مڑدے
سی۔ بی بی کول اک ہور ہتھیار سی جیہڑا میریاں چیکاں پوا
دیندا سی۔ اوہ ایہہ سی کہ بی بی ساڈے گھر دے پچھلے گھر
دی مسلمان درزیاں دی کڑی جاں بہو مریاں نوں ہاک مار
دیندی۔ تھوڑے چر پچھوں ساڈے کوٹھے دیاں پوڑیاں دے
سرے تے کالے کپڑیاں والی اک چڑیل کھڑی ہوندی۔ اوہدے
مونہہ وچ گٹھ دی جیبھ لمکدی ہوندی۔... اوہ ٹردی آؤندی جدوں
ساڈے گھر دیاں پکیاں پوڑیاں اترن لگدی تاں میری جان نکلن
لگ پیندی۔ ڈر نال میرا کدے پیشاب نکل جاندا۔ تد کِتے بی بی
دے کہن تے اوہ ‘مریاں’ برقع لاہ کے مینوں جپھی پا کے پیار
کردی۔... اوہ چلی جاندی۔ پر مینوں کئی کئی راتاں اسے دے
سفنے ڈراؤندے رہندے۔ میں ہنیرے تے کالیاں چیزاں توں ڈرن
لگ پیا سی۔ بھوتاں، پریتاں، چڑیلاں، ڈیناں تے چھلیڈیاں دیاں
میں جنیاں گلاں تے کہانیاں سنیاں سن، اوہناں تے یقین پکا ہو
گیا سی۔ مینوں سفنیاں وچ ایہو جہیاں بھیڑیاں چیزاں دسدیاں سن
تے میں چیکاں مار کے اُٹھ بہندا سی۔
دن وچ کھیڈن لئی ساڈی گلی دے ساہمنے اک اچا تھیہ سی
جیہنوں پتھواڑا کہندے سی۔ جتھے ڈنگراں والے اپنے ڈنگراں
دے گوہے دیاں تے غریب لوک ٹرے جاندے ڈنگراں دا گوہا
کٹھا کر کے پاتھیاں پتھدے سی۔ اسیں اوہناں دے وچکار جہے
تھوڑی تھاں تے گھتیاں (کھتیاں) پٹ کے ریٹھے، کوڈیاں،
کھروٹ تے بلوراں نال کھیڈدے سی۔ میں کھیڈدا گھٹ سی تے
کھیڈدیاں نوں دیکھدا بہتا سی۔ مینوں ہارن دا ڈر لگیا رہندا سی۔
میں ہُن تک ہراک اس کھیڈ توں ڈردا رہیا ہاں، جیہدے وچ
جوئے ورگی ہار جت ہووے۔ ادب وی مینوں ادھی کو جوئے
دی ہار جت ورگی کھیڈ لگدی رہی اے۔ جیہدے وچ تہاڈی عقل،
گیان تے ایتھے تک کہ تجربہ وی دھریا دھرایا رہِ جاندا اے۔
اس تھیہ توں ہور پرانہہ جا کے بابے ہرنامے دا چڑس
چلدا ہوندا سی۔ جیہدے نال میونسپل کمیٹی ولوں تلاؤ بھرایا
جاندا سی۔ جدوں بلداں دی جوڑی لاس کھچدی نوان ول نوں
جاندی تے مڑ کے آؤن نوں ہوندی تاں بابا پھرتی نال پانی نال
بھریا چمڑے دا بوکا چبچے وچ ڈھیری کر دیندا۔ تلاؤ چ پانی
تھوڑا ہوندا تاں اسیں نیانے نھاؤندے۔ بہتا ہو جاندا تاں وڈیاں
کولوں ڈر کے نکل جاندے۔ سانوں اوہناں ولوں گندیاں حرکتاں
کرن دا ڈر وی لگدا سی۔
اتھے تن چیزاں اجہیاں سن، جیہناں بارے میں پریاں دیاں
کہانیاں وانگوں سوچدا رہندا ہوندا سی۔ اک سی تلاؤ دے اک
پاسے بنیا پونا، جتھے زنانیاں نھاؤندیاں ہوندیاں۔ وڈے منڈے
اس پونے نوں بڑی اُتسکتا نال دیکھدے تے بھیت بھریاں گلاں
کردے ہوندے سی۔ اسیں وی اوہناں دے نال پونے دیاں جالیاں
نوں دیکھدے سی۔ پر دسدا کسے نوں کجھ نہیں سی۔ مینوں
لگدا، جویں اتھے جادو دا تماشہ ہوندا ہووے۔
دوجی چیز گورنمنٹ پرائمری سکول سی۔ جیہدے وچ
ماڑے گھراں دے نیانے پڑھدے سن۔ جاں جیہڑے دور نہیں سن
جانا چاہندے۔ نہیں تاں کھنے دے عام بچے اے. ایس. ہائی
سکول تے اوہدیاں پرائمری برانچاں وچ ہی پڑھدے سن۔ اس
سرکاری تے ٹٹے بھجے سکول دیاں تاکیاں تلاؤ ول نوں
کھلدیاں سن۔ جیہناں وچیں میں منڈیاں نوں پڑھدیاں، کن
پھڑدیاں، انگلاں چ قلماں پیندیاں تے ڈنڈے ورھدے دیکھیا
کردا سی۔ مارن والے دو ماسٹر سن، جیہڑے سر تے کلے رکھ
کے پچھے لمکدے لڑاں والیاں پگاں بنھدے سن۔ اوہ کدے کدے
سلواراں وی پا کے آؤندے سن۔ مینوں اوہناں توں اسے طرحاں
ڈر لگن لگ پیا سی، جس طرحاں ہنگ، سلاجیت تے گرم
مصالے ویچن آئے پٹھان راشیاں توں لگدا سی۔ جیہناں بارے
سانوں ایہہ ڈر دتا گیا سی کہ اوہ بچیاں نوں اپنیاں سلواراں وچ
لکا کے لے جاندے نیں۔
تیجی عجیب چیز تلاؤ توں نوان وچ پرانے بازار ول
اتردیاں کڑیاں دا لوئر مڈل سکول سی۔ جیہدے وچ وڈیاں وڈیاں
کڑیاں پڑھدیاں سن۔ جیہناں ‘چوں کئی برقعے پا کے آؤندیاں
سن۔ پر اوہناں دے برقعے ‘ مریاں’ ورگے کالے نہیں سن
ہوندے۔ اوہ رنگ برنگے ہوندے سن۔ کڑیاں نوں سکول لجان
تے گھراں نوں چھڈن جان لئی دو مائیاں رکھیاں ہوئیاں سن۔ اوہ
کڑیاں سکول دے باہر برقع پاؤندیاں سن تے بوہے تے آ کے
لاہ کے اندر وڑدیاں سن۔ پر ماسٹرنیاں اوہناں نوں لکاؤن لئی
بڑی سختی کردیاں۔
اس توں اگانہہ آریہ پرائمری سکول سی۔ گھردیاں دیاں
گلاں توں پتہ لگدا سی کہ مینوں اس سکول چ اک دن پینا سی۔
مینوں سکول لئی چالو کرن واسطے وڈے بھائی دے نال جاں
چاچے دے نال بھیج دتا جاندا۔ سکول دی دیہلی ٹپدیاں ای میری
جان نکلن لگ پیندی سی۔ میں ساریاں نوں انھے کر کے
تھوڑے چر بعد اتھوں بھج جاندا سی تے کڑیاں دے سکول دے
ساہمنے اک اولھے جہے چ لک کے بہہ جاندا سی۔ دو دو
گھنٹے میں اکو تھاں تے لکیا کُڑیاں نوں نکلدیاں وڑدیاں دیکھدا
رہندا سی۔
آریہ سکول دی اوس پرائمری برانچ وچ آریہ سماجی
ماسٹر جی میرے بائی جی دے بڑے سنیہی سن۔ اوہ ماردے
نہیں سن۔ اوہ نویں بچیاں نوں کھنڈ دیاں گولیاں جاں مچھیاں وی
دیندے سن۔ پر اک ہور ڈر میرے اندر وڑیا رہندا سی۔ اوہ سی
لودے (ٹیکے) لاؤن والیاں دا۔ پتہ نہیں کدوں کمیٹی والے لودے
لاؤن والے بھیج دین۔ میں کسے وی اوپرے بندے نوں اندر
آؤندے نوں دیکھ کے ای تختپوشاں دے ہیٹھاں وڑ جاندا سی۔
پھیر ہیٹھاں مٹی وچ لبڑدا رڑھدا ہویا بوہے توں باہر ہو جاندا
سی۔
ماواں نوں تاں پت پیارے ہوندے ہی نے پر گھر دے
ہوراں جیاں نوں میرے وچ کوئی گن نہیں سی لبھدا۔ بی بی جی
توں بعد ماں (دادی) تے بھوآ پیار کردیاں سن۔.... گھر وچ
میرے لئی اک ہور دلچسپی پکے رنگ دا اوہ کاکا سی، جیہڑا
رب نے میری بی بی نوں دتا سی۔ جیہڑا بخشی گجری لے کے
آئی سی۔ اوہ مینوں بڑا ای چنگا لگدا سی۔ میرا دل کردا ہوندا
سی کہ اوہدے کول بیٹھا اوہنوں دیکھدا ای روھاں۔ میری دادی
کہندی ہوندی سی کہ اوہ بھگوان کرشن نے دتا سی۔ اس توں
پہلاں میرے وڈے بھائی بارے کیہا جاندا سی کہ اوہ بخشی
گجری نے لیاندا سی۔ اوہ جدوں ساڈے گھر آؤندی سی تاں وڈے
بھائی نوں ہی پیار کردی کہندی ہوندی سی، “آ تاں میرا پت،
چل اپنے گھر میرے نال۔”.....اوہدے اینا آکھن تے میرا بھائی
اوہنوں بڑیاں گندیاں گالھاں کڈھدا ہوندا سی تے اوہ بہت ہسدی
ہوندی سی۔ جویں بچے دے مونہوں گندے گندے شبد سن کے
اوہنوں سواد آؤندا ہووے۔
5 ترکھاناں دا محلّہ
میں حالے سکول جان نہیں سی لگیا کہ میرے دادا جی نے
دو محلے چھڈ کے ترکھاناں والے محلے وچ کھولا لے کے
نواں مکان چھت لیا۔ ایس کم وچ ساری لکڑ ساڈیاں زمیناں توں
آئی سی تے کم مزارعیاں جاں سامیاں نے کیتا سی۔ نقشہ میرے
دادے لالا نوراتا رام دا سی تے صلاح مستری سردھا رام دی
سی۔ دوویں حقہ پیندے گلاں کردے ہوندے تاں لوکاں اکھان ای
بنا لیا سی...”کیوں بھائی سردھا رام ؟”...”ہاں، بھائی نراتا رام۔”
ساڈے بہتے مزارعے مسلمان جٹ ہوندے تے سامیاں وی
بہتیاں مسلمان سن۔ میرا دادا جی آکھدے ہوندے سن کہ سکھ
جٹ نالوں مسلمان جٹ ودھ بچن پالدا اے۔ فصل دی چوری
گھٹ کردا اے۔.... پر سچائی ایہہ سی کہ مسلمان جٹ بنا
چیکے چھل لہا لیندا سی۔
جدوں دی سرت سنبھالی میں دیکھیا کہ میرے دادا جی
کوئی کم نہیں سن کردے۔ اپنی صحت تے چستی قایم رکھن لئی
اوہ ڈنگراں دی بنھ کھول کر لیندے تے کدے جدوں دمے توں
اوہناں دی صحت ٹھیک ہوندی تاں بدین پور، گلوڈھی تے
بڈگجراں جا کے زمیناں تے گیڑا مار آؤندے۔ اصل چ اوہناں
میرے بائی جی نوں ‘مختیارے عام’ بنایا ہویا سی۔ پر اوہناں
نوں بے عقل تے پیسے لٹاؤن والا سمجھدے سن۔ جویں میرے
بائی جی مینوں مورکھ تے پٹھی کھوپڑی والا سمجھدے
رہے۔... گل ایہہ سی کہ میرے بائی جی غریباں نال ہمدردی
کردے سن تے فصل دی وٹائی لین جاں سود دی اگراہی ویلے
نرم ہو جاندے سی۔ جدوں میں جوان ہویا تاں میں اوہناں نوں
برا تے مورکھ ایس لئی لگن لگ پیا کہ میں دسویں پاس کرن
توں پہلاں ہی دہریہ ہو گیا سی۔ ربّ اتے مذہباں دے خلاف بولدا
سی۔ مذہبی رِیتاں تے رسماں کٹاں کھا کے وی نہیں سی پالدا ۔
جد مینوں مڑ کے سکولے پاؤن دے جتن کیتے گئے تاں
میں کٹاں کھا کے بہت ڈھیٹھ ہو گیا سی۔ جد کدے بائی جی
مینوں کِتے لکے نوں پھڑ لیندے تاں تھک ہار کے ہسدے تے
مینوں پھڑ کے بابا سردھا رام مستری دے کارخانے وچ بٹھا
کے کہندے،”لؤ مستری جی، اہنے پڑھنا نہیں، ایہنوں ہُن گلیاں
گھڑنیاں سکھا دیو۔”... بابا مینوں اک گلی تے تیسا پھڑا دیندا
تے مسکڑیاں ہسدا تے حقہ پیندا اپنا کم کری جاندا۔ جد بائی جی
کسے پاسے لنگھ جاندے تاں اوہ مینوں ہولی دینی کہندا...”لے،
گیا تیرا باپ۔ اڈ جا، پیر بھولے دے پچھے چلیا جا۔”
میرے بائی جی اکثر پیشیاں بھگتن املوہ تے نابھے سائیکل
تے جاندے رہندے سی۔ راہ وچ بھادسوں میری بھوآ رام پیاری
سی۔ اوہدے کول وشرام کردے سی۔ اس بھوآ نوں میرے نال بڑا
پیار سی۔ میرے پھپھڑ جی اوتھے پوسٹ ماسٹر سن۔ اوہناں دے
وڈے منڈے جوگ دھیان (جیہدا ناؤں بعد چ بدل کے رامیشور
داس پوری رکھ دتا گیا سی) نال میرا پیار پے گیا سی۔ اوہ
میتھوں اک جماعت اگے سی۔ اسیں دس سال کٹھے اک منجے
بسترے تے سوندے رہے سی۔
اک وار جدوں بھوآ نے مینوں پڑھن دے ڈر توں روندیاں
دیکھیا تاں اوہ مینوں اپنے نال بھادسوں لے گئی۔ جتھے میں
پڑھن چ چالو ہو گیا تے چار جماعتاں اتھوں ای پاس کیتیاں۔
6 بھادسوں چ چار ورھے
سرکاری پرائمری سکول بھادسوں دے اُستاد مینوں پہلاں
تاں بچڑ ہی لگے، جیہناں دے ہتھاں وچ ڈنڈے، دماغ چ علم
دی گرمی تے اکھاں وچ قہر ہوندا سی پر پھیر چنگے ہو گئے۔
پر اتھے دے اُستاد تے ہور سرکاری ملازم پھپھڑ جی بابو
موہن لال دی عزت تے ساڈا لحاظ کردے سی۔ اک اُستاد سری
گورا لال نیڑلے پنڈ تندے بدھے دے سن۔ اوہ ساڈے دور دے
رشتے دار وی سن۔ میں اوہناں دے گھر دے کم کر کے خوش
ہوندا سی۔ مینوں اوہ وی پیارے لگدے سی۔ اوہناں دی پتنی وی
تے اوہناں دا بچہ وی۔ اوہناں دے ویاہ ہوئے نوں تھوڑے ای
سال ہوئے سی۔... پر سکول چ اجیہے ادھیاپک وی سن،
جیہڑے ماڑی ماڑی جہی گل تے ڈنڈے ماردے، کن پھڑاؤندے
تے پٹھ تے اٹاں دھر کے چتڑاں تے ٹُھڈے ماردے ہنیدے
سی۔... پر وڈّی گل ایہہ کہ بھادسوں دے سکول چ کوئی لودے
لاؤن والا نہیں سی آؤندا۔
سکول چ مادھیم اردو سی تے بھوگول نابھہ ریاست دا
پڑھایا جاندا سی۔ ... کھنے بھاوویں میں سکول جان نہیں سی
لگیا پر کٹڑ آریہ سماجی میرے بائی جی تے بی بی جی نے
دیوناگری لکھن دی تھوڑی بہتی جاچ سکھا دتی سی۔ بھادسوں
چ وی میرے بائی جی نے مینوں ہِندی پڑھاؤن دا پربندھ کر دتا
سی۔ اوتھے دے کچے قلعے دے پچھلے پاسے دے اُجڑے
تھیہاں توں پرے اک کافی وڈا مندر سی۔ جیہدے مالک اداسی
سمپردائے دے سنیاسی سوآمی جی سن۔ اوہ پیریں کھڑاواں، تیڑ
بھگواں پرنا تے پنڈا ننگا رکھدے سی۔ کوڑے سبھاء دے
سوآمی جی اپنی ڈاک لین ڈاکخانے آؤندے تاں بائی جی نال اکثر
مذہبی بحث چھیڑ بہندے۔ سوچ دوہاں دی بھاوویں وکھری
ہووے، پر اوہ گھمدی ہندواں دے کلیان دوآلے ہی سی۔ بائی جی
نے مینوں اوہناں دے سپرد کر دتا۔ میں تے بھائی جوگ دھیان
اوہناں دے ڈیرے جاندے۔ طوطیاں دے ٹکے ہوئے املی دے
گٹارے چک کے کھاندے تے پھر کھوہ وچوں ڈول نال پانی
بھر کے ساریاں مورتیاں نوھان چ سوآمی جی دی مدد کردے
تے پھل بوٹیاں نوں پانی لا کے ہونکن لگ پیندے۔ پھیر سوآمی
جی ساڈے ہتھ پیر دھوا کے کول بہا کے اوہ مورتیاں
وکھاؤندے، جیہڑیاں جنے کھنے نوں وکھائیاں نہیں سن
جاندیاں۔ اوہ پنڈ دے لوکاں نوں مندراں چ متھا وی ٹیکن نہیں
سن دیندے۔
اوہ مٹی تے لکھ کے دیوناگری سکھاؤندے تے پھیر
رامائن تے مہامبھارت دیاں نکیاں موٹیاں کتھاواں سناؤندے۔ میں
ایس کم چ تیز نکلیا۔ میں دیوناگری وی سکھ لئی تے مینوں
پراناں دی سنائی ہر اِک کہانی زبانی یاد ہو جاندی سی۔ اوہ
کہانیاں دے پاتر میرے سفنیاں وچ وی آؤن لگ پئے سی۔ اوہناں
پاتراں دے دھندلے نقش پہلاں وی میرے من چ سن۔ میں اوہ
ساریاں اپنی بی بی جی توں وی سُنیاں سن۔
بھادسوں قصبے دیاں تن پتیاں سن۔ اک پاسے، نابھے والی
سڑک ول جٹّاں دی پتی سی۔ جس دا نام رام گڑھ لکھیا جاندا
سی۔ وچکار اچے تھیہ تے براہمناں، بانیاں تے سادھاں تے ہور
کِتے کرن والیاں دے گھر سن جیہناں وچوں کجھ درزیاں تے
پنڈتاں نے وی کیس رکھے ہوئیے سن۔ ایس توں اگانہہ دی پتی
مسلمان گجراں تے ہور مسلمان جاتاں دی سی۔ سکول توں بعد
ساڈے کھیڈن دا مرکز وچکارلی پتی سی جاں گجراں دی پتی
جیہڑے کھیتی کردے، تانگے واہندے تے بھیڈاں بکریاں
رکھدے سی۔ ایہہ جانور ہی سن، جیہڑے مینوں کھچ کے لے
جاندے سی۔ میں اوہناں دے آلے دوآلے پھردا روٹی کھانی وی
بھل جاندا سی۔..... سنجھ پیندی تاں دھدل والے بہت چوڑے
پہے وچ کوئی جنا اپنا نواں گھوڑا سدھا رہیا ہوندا۔اوہدے پچھے
گھڑیسا جیہا گھسڑدا ہوندا۔کدے گھوڑا دھون چک کے آکھا نہ
مندا تاں چھانٹا کھاندا۔ میں انا چر اتھے کھلوتا رہندا، جنا چر
ایہہ کم چلدا رہندا۔... پھیر جدوں بکریاں دیاں ٹلیاں کھڑکدیاں،
دھدل اڈدی، واڑیاں چ میمنے، چھلارو رولا پا دیندے تاں میں
بھج کے بابا گیس محمد عرف گونسو دے واڑے جا وڑدا۔
اوہدے نال ساڈے پھپھڑ جی دی بڑی لحاظ سی۔ اوہ سانوں اپنے
جانوراں نال کھیڈدیاں دیکھ کے خوش ہوندا۔اپنی مہندی رنگی
داڑھی نال ایڈا اچی ہسدا کہ اوہدی گونج دور تک سنائی دیندی
ہوندی سی۔
بابا غوث محمد کدے سانوں پچکار کے گھر تور دیندا
سی۔ پر سانوں پتہ لگ جاندا سی کہ ہن واڑے وچ جانوراں
(بکریاں، بھیڈاں تے گھوڑیاں) دی اوہ کھیڈ ہونی اے، جیہڑی
سانوں ویکھن توں روکیا جاندا اے۔... پر اوہی کھیڈ اسیں باہر
کھلے میداناں تے اجڑے جہے بروٹے ہیٹھ بجھے جاں تھیہ
اتے بیٹھے اجڑ دے جانوراں دی دیکھ لیندے سی۔ گجر بڑے
سنکھے نر گھوڑے تے بوک پالدے سن۔ اوہ جدوں بہار تے
آئیاں گھوڑیاں لئی گھوڑے کڈھدے تاں سانوں بھجا دیندے۔ پر
اسیں جانوراں دے جمن توں مرن تک اوہناں دیاں ساریاں
کریاواں توں واقف ہو گئے سی۔ جانوراں دیاں ایہناں کریاواں
توں اسیں بڑا کجھ سکھیا۔ پھیر وی ایہہ خفیہ گلاں میرے لئی
رہس دا سنسار بنیا رہیا۔
بھادسوں دے نال برساتی چوآ وگدا سی۔ جیہدے ڈمھ توں
اسیں ڈردے سی۔ اوہنوں پکے پل راہیں پار کر کے بیڑ آ جاندا
سی۔ جیہڑا چہل توں لے کے روہٹی تک جاندا سی۔ غریباں دے
نیانے اتھوں لکڑاں چگن جاندے ہوندے تے اسیں اوہناں دے
نال ‘گھوڑا گھوڑا’ کھیڈدے چلے جاندے۔ جھاڑاں دے بیر، املی
دے گٹارے، شرینہ دیاں پھلیاں تے جنگلی بل توڑن چلے
جاندے۔ جنگل چ بگھیاڑاں، گدڑاں، روجھاں تے رام گٔوآں دے
چونے دا ہر ویلے سہم لگیا رہندا۔ پھیر وی اسیں پتہ نہیں
کہڑے حوصلے نال جنگل دے اندر میل بھر جا وڑدے۔ تھیا
لگدی تاں ٹوبھڑیاں دا پانی ڈھک کے پتیاں دے ڈونے بنا کے
پی لیندے۔ کوئی پاڑکھانا جانور آؤندا تاں درختاں تے چڑھ
جاندے۔ میں ہُن حیران ہوندا ہاں کہ پرائمری جماعتاں دے
نیانے جانوراں دے خطرے دے باو جود بیڑ چ جان توں رکدے
کیوں نہیں سن؟ حالاں کہ جدوں وی جاندے گھردیاں توں
جھڑکاں پیندیاں۔ جنگلی جانوراں دا ہوسلاں تاں اینا سی کہ
جدوں گھراں دے دیوے بجھ جاندے تاں گدڑ وی کتیاں توں نڈر
ہو کے ساڈے گھراں دیاں کندھاں دے نال لگ کے رل کے
کوکدے سن۔
اوہناں دِناں چ ہی نہیں، ہُن تک میرے دل چ جانوراں تے
ڈنگراں، خاص طور تے کتیاں لئی بڑا پیار رہیا اے۔ کتا رکھن
دی ریجھ ساری عمر تنگ کردی رہی اے۔... ایہہ ریجھ کیوں
سی ؟ مینوں پتہ نہیں لگدا۔ بھادسوں دو تن وار رکھیا تاں پھپھڑ
جی نے کوئی نہ کوئی بہانہ کر کے گھروں بھجا دتا۔ پھیر
کھنے چ گلی دے کِتے پالدا رہیا۔ جالندھر وی کئی کِتے رکھے
پر ایس گلوں گھر دی دُکھی رہی۔
بھادسوں کئی تھیہاں تے وسیا ہویا سی۔ تھیہاں دے ہیٹھوں
پچھلی وسوں دے نشاناں وجوں بھانڈے، کولے، کوڈاں، سپیاں
تے منصوری پیسے دھیلے لبھدے ہوندے سی۔ مینوں دھرتی
پٹن تے جے سنکھ وی لبھ پیندا تاں میں اوہنوں لکا کے گھر
وچ رکھ لیندا۔ میں بیڑ وچوں رتکاں وی ویلاں ہیٹھوں چگ
لیاؤندا سی۔ جدوں کدے میری بھوآ دیکھ لیندی تاں اوہ بہتیاں
چیزاں باہر سٹ دیندی۔ اوہ رتکاں نوں کالے مونہہ والیاں کہندی
سی۔ مینہہ پین نال تھیہاں دے پاسیاں وچ پیندیاں گھرلاں مینوں
چنگیاں لگدیاں۔ اوہناں وچوں نکل کے باہر آؤندیاں چیزاں تے
برساتی پانی نال بھر کے وگدا چوآ چنگا لگدا۔ مٹی دا بنیا اوہ
قلعہ چنگا لگدا، جیہدیاں چوڑیاں کندھاں کھردیاں جاندیاں سن۔
مینوں اوہناں تھاواں دے سفنے ہن وی آؤندے نیں۔ میں اپنیاں
کئی کہانیاں نوں اوتھے واپردیاں خیالیا اے۔
7 آریہ ہائی سکول
بھادسوں چار جماعتاں پاس کر کے میں کھنے آ کے آریہ
سکول وچ پنجویں وچ داخل ہو گیا۔ اوہ سکول میری تصّور
نالوں کِتے وڈا سی۔ نال دے ودیارتھی، ادھیاپک سبھ اوپرے
سن۔ پرنسپل نند لال دا پاڑکھانے شیر ورگا بھے سی۔ اوہنوں
دیکھ کے ہی ہول پے جاندا سی۔ جیہڑے ماسٹر ماردے سن، اوہ
مینوں اپنے دشمن لگدے سی۔ ہُن وی دشمن ای لگدے نیں۔
مینوں گورو شش والی بھارتی روایت کدے وی چنگی نہیں
لگی۔ مینوں ایہہ انسان دے آزاد وکاس چ رکاوٹ پاؤن والی
لگدی اے۔
میں کھنے دا رہن والا سی پر جدوں میرے شہری جماعتی
فلماں تے ناٹکاں دیاں گلاں کردے سی تاں مینوں لگدا سی کہ
میں کسے پچھڑے علاقے وچوں آیا ہاں۔ بھادسوں دے چار
ورھیاں نے مینوں دوجے منڈیاں ساہمنے اوجبک جیہا بنا دتا
سی۔ مینوں اوہناں ساہمنے گل نہیں سی اوہڑدی۔ جدوں کسے
دی گل مینوں کوڑی لگدی سی، میں اوہنوں پھڑ کے ڈھاہ لیندا
سی، پر کٹن توں ڈردا سی۔ اوہ پرنسپل نند لال کول چلے
جاندے سی۔... کجھ دناں بعد ہی میری شکایت پرنسپل کول ہو
گئی سی۔ جدوں چپڑاسی بلاؤن آیا تاں مینوں اینا ڈر لگیا سی کہ
میرے کولوں تر نہیں سی ہوندا۔جد میں پرنسپل دے کمرے چ
گیا سی اوہناں نے دیکھدیاں ای پچھیا، “توں وید پرکاش دا
بھائی ایں، رام پرشاد دا لڑکا ایں ؟”
میرا ڈر گھٹ گیا کہ اوہ مینوں جاندے نیں۔ میرے پتا جی
تے وڈا بھائی اوہناں کولوں پڑھے سی۔ پھیر اوہناں پچھیا، “توں
ایہنوں کیوں ماریا ؟” میں کیہا، “اہنے مینوں ہڑکاں ماریاں
تیاں”... اوہ میری گل نہیں سمجھے۔ بھادسوں چ بیراں دیاں
گٹھلیاں جاں گٹکاں نوں ہڑکاں کہندے سی۔ پرنسپل لاہور توں
پڑھ کے آئے سن۔ اوہناں مینوں وارننگ دے کے چھڈ دتا۔ پر
میرے اندر بھے جیہا بیٹھ گیا۔ سکول مینوں ٹھانا لگدا سی۔ میں
سکول دے اندر کسے نال نہیں سی لڑدا۔ غصہ اندر ای پی
جاندا سی۔
بھادسوں توں آ کے میں اپنے گھر دا جیہڑا ماحول دیکھیا،
اوہ مینوں تنگ کرن والا سی۔ دادی تے بی بی دا بہت پیار ملدا
سی پر باپ توں دہشت آؤندی سی۔ شاید ای کدے میں اوہناں دے
تے اوہناں میرے جسم نوں چھوہیا ہووے۔ اک وار میں بیمار
ہون کرکے اوہناں دے کنھیڑے چڑھیا سی تے کجھ وار بی بی
دے کہن تے میں بیماری چ اوہناں دیاں لتاں جاں سر گھٹیا سی۔
مینوں اوہناں دے سر نوں ہتھ لاؤندیاں وی ڈر لگدا سی۔
اوہناں نے مینوں صرف اکو وار جپھی چ لیا سی، جدوں
میں دسویں پاس کر کے ٹیلیگراپھی دی ٹریننگ لین مراد آباد
گیا سی۔ اتھے میرا دل نہیں سی لگیا تے میں روندا روندا مڑ آیا
سی۔ قصبے وچ رہن والے کچے بندیاں وانگ میں پردیس چ رہِ
نہیں سی سکیا۔ جدوں میں گھر آیا سی تاں بائی جی نے مینوں
جپھی پائی سی۔ پر اوہناں کدے مینوں انگل لا کے نال نہیں سی
توریا۔
گھر چ میرا چاچا اوم پرکاش عرف ‘چبھڑ’ میرے نالوں
چار سال وڈا سی۔ پڑھائی چ پچھڑ کے اوہ میرے نال پڑھدا
سی۔ اک وڈا بھائی سی۔ جیہدے کرکے میں ساری عمر اوکھا
رہیا ہاں۔ اوہدے نال میری لڑائی اک پاسڑ سی۔ اوہ مینوں جدوں
چاہے کٹ لیندا سی۔ چیزاں کھوہ لیندا سی۔ کھیڈاں چ روند ماردا
سی۔ میں بتھیریاں حال دہائیاں پاؤندا سی۔ سارے اوہنوں
سمجھاؤندے تے ماڑا جیہا جھڑکدے سی۔ پر جیہڑے ایس بے
انصافی نوں دیکھ کے مینوں بچاؤندے نہیں سی، میرے من چ
اوہناں لئی نفرت پلن لگ پئی سی۔ سبھ توں ودھ نفرت اپنے باپ
نال سی۔ جیہدی دہشت تے کٹ صرف میرے لئی سی۔..... ہو
سکدا اے کہ اوہناں دے دل وچ وی میرے لئی نفرت ہووے جاں
لگاؤ ہی نہ ہووے۔ کوئی وی باپ اپنے سارے بچیاں نوں اکو
جیہا پیار نہیں کردا۔ ہُن میں باپ توں وی اگانہہ دادا تے نانا ہو
گیا ہاں۔ میرے من چ وی سارے بچیاں لئی اکو جیہا پیار نہیں۔
عیسائی بھائی جد یسوع مسیح جاں پرماتما نوں ‘باپ’ کہندے
نیں تاں مینوں چنگا نہیں لگدا۔ میں سوچدا ہاں کہ پرمیشور
وتکرے نہیں کردا ہونا۔
8 کھنے دیاں گلیاں
کھنے توں جدوں میں بھادسوں پڑھن گیا سی تاں مینوں
اپنے نویں گھر دے آلے دوآلے دی بہتی خبر نہیں سی۔ جدوں
مڑ کے آیا تاں دیکھیا کہ ساڈا گھر ترکھاناں والے محلے دے
وچکار جہیے وڈے دروازے والا سی۔ اس محلے چ بہتے
ترکھان رہندے سن۔ کجھ گھر سینیاں مالیاں دے سی۔ اک وڈا
سارا کھولا پیا سی۔ اوہدے سرے تے جیوی کنجری دا گھر سی۔
پتہ نہیں اس کنجری نوں محلے چ کویں وسن دتا گیا سی۔ اوہ
وڈی عمر دی سی۔ عزت دار عورتاں والے کپڑے پا کے اوہ
محلے چ نکلدی وی سی۔ سیانے بندے اوہدے نال گلاں وی کر
لیندے سی۔ اوہدیاں کئی دُکاناں کرائے تے دتیاں ہوئیاں سن۔
اوہدی جوان دھی پٹیالے رہندی سی۔ اوہدیاں دو جوان دھیاں
جدوں اپنی نانی کول آ جاندیاں تاں جوان منڈے اوہناں دے گھر
دے گیڑے ماردے رہندے سن۔ وڈی دا ناں پریم سی۔ اوہ بے حد
سوہنی سی۔ میں اوہنوں صرف دیکھ ہی سکدا سی۔
اوہناں دے گھر دے ساہمنے سجادے گھمیار دا گھر سی۔
اوہدے نال گھمیاراں دا محلّہ سی۔ اس توں پرے للاریاں دی
گلی سی۔ جتھے میرا جماعتی بشیر رہندا سی۔ میں اوہدے گھر
اکثر جاندا رہندا سی۔ اوہناں دے گھر توں ارے سکے (ماشقی)
وی رہندے سی۔ اس توں اگانہہ دھوبیاں دی گلی سی۔ ایہہ سارا
علاقہ مسلماناں دا سی، جیہڑے غریب ہی سن۔ دھوبیاں دے
محلے میں کپڑے لین دین جاندا سی۔ کوب (یعقوب) دھوبی
پچھوں ساڈے جدی پنڈ بدین پور دا سی۔ میرے بائی جی ‘کھدر
بھنڈار’ دے کپڑے اس توں دھواندے سی۔
ساڈے محلے دے چڑھدے سرے تے گرودوارہ سی۔ باہر
نوں نکلو تاں پیر بھولے دا مزار تے دیوی دوارا جاں شوالہ
آؤندا سی۔ شہر دے اندر اندر نوں وڑوں تاں پکے دروازے
دے اندر وڑ کے ساہمنے گوڑاں دی گلی سی۔ سرے تے بازار
ول مڑدی سی کلالاں دی گلی۔ وچے ہور جاتاں دے لوک وی
رہندے سی۔ جے دروازے توں موری محلے ول نوں جائیے
تاں پہلاں جٹاں دے گھر آؤندے سی۔ وچ سینی، بوریئے،
کھتری تے براہمن وی رہندے سی۔ سنیاراں دے وی گھر سی۔
ساڈے گھر دے پچھے ستھریاں دا مندر سی۔ جتھے اک پاسے
گورو گرنتھ صاحب دا پرکاش ہوندا تے رہراس دی آواز روز
آؤندی سی تے دوجے پاسے شواں دے دھونے دوآلے بیٹھے
بھگت چلماں بھر کے سلفا پیندے سن۔ اس توں پرے جا کے
کرمی والا کرشن مندر سی۔... ایہہ سارے مذہبی مقامات تے
گلیاں میرے کھیڈن دی تھاں سن۔ گرمی ہوندی سی تاں اسیں
پکے دروازے چ جاں گردوارے اگے نِماں دیاں چھاواں چ
کھیڈدے سی۔ دن کھلے ہوندے سن تاں چونے والے ٹوبھے توں
تردے ہوئے گونسو دی کھوہی تک چلے جاندے سی۔ کدے
چھوٹے کھنے دے راہ چ مڑھیاں تک نکل جاندے۔
سارے شہر دے منڈے ٹولیاں بنا کے کھیڈدے تے لڑدے
ہوندے سی پر میں کسے ٹولی وچ نہیں سی ہوندا۔میں لڑن چ
ڈراکل سی۔ مینوں کوئی ماردا ایس لئی نہیں سی کہ ایس کم چ
میرا بھائی تے چاچا شیر سن۔ چاچے نال میری بندی بہت سی۔
اوہ مینوں رشوت دے کے اپنا جھوٹھا گواہ بنائی رکھدا سی۔ جد
اوہ چاٹ کھان بازار جاندا، میں اوہدی پوچھ بن کے نال نال
رہندا سی۔ ... کھنے آ کے دو سالاں چ ای میں سائیکل چلاؤنا،
فلماں دیکھنیاں تے بازار جا کے پیسے خرچنا سکھ گیا سی۔
وڈے منڈیاں دیاں گلاں لک کے سننا مینوں چنگا لگدا سی۔
جیوی کنجری دے گھر دا گیڑا وی میں لک کے ای ماردا سی۔
مینوں اپنے باپ تے دادے دی عزت دے نال اپنی عزت دا
احساس وی ہون لگ پیا سی۔ لوک کہندے ہوندے سی کہ ایہہ
لالا نراتا رام بدین پوریئے دا پوتا اے۔
ساڈے گھر چ وڑدیاں چورس ڈیوڈھی سی۔ اگے وڈا چھتنا
سی۔ جتھے اک کھونجے چلھا وی سی۔ اگانہہ ویڑھا سی۔ کھبے
ہتھ تے ساہمنے دو دلان جاں سبھاتاں سن۔ سجے ہتھ رسوئی
سی جیہدے اک پاسے تیویاں دے نہاؤن لئی کھرا سی۔ نلکا
ویڑھے چ سی۔ اپر دو چُبارے سن۔ اک پچھلی سبات اتے تے
دوجا ڈیوڈھی اتے۔ ایس گھر دے ساہمنے ڈنگراں والا تے
نیرے توڑی والا گھر سی۔ جیہدا اک بوہا ساڈے واسو گھر دے
بوہے دے ساہمنے سی تے دوجا باہرلے پرلے پاسے کھلدا سی۔
اوس ڈنگراں والے گھر دی وڈی بیٹھک وچ وچھے فرش تے
میرے دادا جی موٹے سرھانے رکھ کے بہندے سی۔ اوتھے
وچھے وڈے فرشاں توں پرانہہ پلیاں وچھیاں ہوندیاں سن۔
جیہناں تے بہہ کے محلے والے حقے پیندے تے تاش کھیڈدے
سن۔
اسیں موسم دے حساب نال کدے پچھلے چُبارے چ
پڑھدے، سوندے سی تے کدے ڈنگراں والے کوٹھے اتے۔
راتاں نوں نقلاں، راس لیلا جاں فلماں چوری دیکھن دا کم اتھوں
ای ہوندا سی۔ اسیں لکڑاں دے ڈھیر جاں بانس دی چکویں
پوڑی نال گانڈھیاں دے کھولے وچ اتر جاندے۔ پولے پیریں
سنما دیکھن چلے جاندے سی تے اوویں آ کے سوں جاندے سی۔
سائیکل چلاؤنا وی میں گھردیاں توں چوری چوری چاننیاں
راتاں چ سکھیا سی۔ ہور وی کئی ورجت کھیڈاں کھیڈدے
ہوندے سی جیہناں تے پیسے خرچ نہیں سن ہوندے۔ پیسیاں دے
حساب نال ساڈا گھر شہر دے تکڑے گھراں چوں سی، پر
میرے دادا جی شہر چ کنجوس مشہور سن۔ اوہ دودھ، گھی تے
ہور خوراکاں نال تاں سانوں سنگھی تک بھری رکھدے پر
خرچن نوں پیسے نہیں سن دیندے۔ میرا چاچا دادی دے تھاں کو
تھاں رکھے پیسے چوری کر لیاؤندا سی۔ اوہ مینوں چپ رہن دا
حصہ دیندا سی۔ میرے چ گھر چوں چوری کرن دی وی ہمت
نہیں سی۔
میں جنا چر گھر رہیا، گھر دے انوشاسن توں اوکھا رہیا۔
سانوں بہت تڑکے اودوں جگا دتا جاندا سی جدوں گردوارے دا
نگارا وجدا سی۔ گھمیاراں دے گدھیاں دے روہنے کھڑکدے،
بولداں دے گلاں دیاں ٹلیاں وجدیاں تے ستھریاں دے مندر دے
کھوہ دا ڈول کھڑکدا۔ میرے بائی جی ڈنگراں (دو مجھاں تے
اک گاں) دا گوہا ہٹا کے سنھی (گتاوا) کردے۔ دادا جی دودھ
رڑکدے۔ چاچا دھاراں کڈھدا۔ میں تے بھوآ دا پُت جوگ دھیان
گوہا چک کے پتھواڑے چ سٹدے۔ ہتھ دھوندیاں نوں ادھ رڑکا
تیار ہوندا۔دادا جی گھور کے اینا پیا دیندے کہ ساہ لینا اوکھا ہو
جاندا۔ باہر نکلدے تاں چوکھا ہنیرا ہوندا۔گونسو دی کھوہی ول
جاندا کوئی ورلا ٹاواں بندہ ملدا۔ کنی دور جا کے ٹبیاں توں
پرے جنگل پانی جاندے۔ مالشاں، کسرتاں کردے۔ کھوہی تے
نھاؤندے۔ گھر مڑ کے بھجن گاؤندے تے مسیاں روٹیاں کھا کے
سکول نوں تر جاندے۔ نھائے تے بھجن کیتے بناں روٹی نہیں
سی ملدی۔
سکول چ کوئی وی پڑھیار تے اُستاد ننگے سر نہیں سی
جا سکدا۔ پگ بنھنی پیندی سی۔ ننگے سراں والیاں نوں قطار چ
کھڑے کر کے سزا ملدی سی۔ سویر دی دُعا چ شامل ہونا
ضروری سی۔
چھٹی والے دن پیٹ صاف کرن لئی بے حد کوڑیاں دوائیاں
رگڑنیاں تے پینیاں پیندیاں سن۔ دادا جی اپنے آپ نوں حکیم
سمجھدے سی۔ خون صاف کرن لئی چریتے، چئرکے، گلو،
جنگ ہرڑاں تے ہور پتہ نہیں کیہ کیہ پینا کھانا پیندا سی۔ رات
نوں اسیں ڈھڈ دُکھن دا بہانہ کرکے ماں توں پیسے لے کے
پرکاش عطار دی ہٹی توں مربعے والیاں ہرڑاں لے کے
کھاندے سی۔ مینوں سویرے اؤلے دا مربع وی ملدا سی۔ مینوں
نکسیر پھٹن دی بیماری چھوٹی عمر توں ویاہ ہون تک رہی
سی۔ بیٹھے بیٹھے دے نک وچوں لہو وگ پیندا سی۔ مینوں
سارا سال ٹھنڈی تاثیر دیاں چیزاں تے دوائیاں کھوائیاں جاندیاں
رہیاں سن۔ ڈاکٹراں کول ایہدا کوئی علاج نہیں سی۔
نکسیر چلن کر کے ای میں دُھپ چ پھر نہیں سی سکدا۔
گرمیاں چ کھیڈنا اوکھا ہوندا سی۔ نک نوں سٹ توں بچا کے
رکھدا سی۔ میرے نک ‘چوں لہو وگدا ویکھ کے دوجے ڈر
جاندے سی۔ پر مینوں عادت ہو گئی سی۔ مینوں گھلن دا تے
اکھاڑے جا کے زور کرن دا شوق سی۔ پر گل ایس لئی اگے نہ
تری کہ اک دھول پین تے میرے نکسیر پُھٹ پیندی سی۔...
گرمیاں چ میں تاش جاں باراں گیٹی کھیڈدا سی۔ اخروٹاں جاں
بلوراں نال گردوارے دے لاگلے پکے دروازے چ بہہ کے
کھیڈدا سی۔ پتنگ لٹ کے اڈاؤندا سی۔ گھر والے کسے کھیڈ لئی
پیسے نہیں سی دیندے۔ پتنگاں توں اس لئی روکدے سی کہ
منڈے کوٹھیاں توں ڈگ پیندے نیں۔ میں اک وار گانڈھیاں دے
کوٹھے تے ڈور لٹدا موگھے راہیں اوہناں دے اندر ڈگ پیا سی۔
اوہناں نے اپنا لما چوڑا موگھا چرھی دیاں پولیاں پا کے ڈھکیا
ہوئیاں سی۔
مینوں بہتے اکٹھ چ کھیڈنا چنگا نہیں سی لگدا۔ میرے
دوست اک دو ای ہوندے سی۔ دوستی پاؤن چ وی بنھن سی۔
مسلمان دوست ساڈے واسو گھر دے بہت اندر نہیں سی وڑ
سکدے۔ ساڈے گھر دے چونکے دی سیما چ میری دادی سینیاں
دے نیانیاں نوں وی نہیں سی وڑن دیندی۔ میں اپنے سینی مالی
دوست بھاگ سنگھ نال کھان والی چیز لک کے ونڈ کے کھاندا
سی۔
میں اپنے جماعتی مسلمان منڈے شمیم، جیہڑا شہر دے
کھاندے پیندے مولویاں دا منڈا سی، نال ایس کر کے دوستی
پائی سی کہ اوہ بہت سوہنا سی۔ بہت صاف ستھرا رہندا سی۔ پر
اوہدے ہتھاں توں مینوں میٹ دے مسالیاں دی بو آیا کردی سی۔
پر اوہ بو کھٹیکاں دے حسین دے ہتھاں چ نہیں سی ہوندی۔
جدوں وی کوئی منڈا گھر آؤندا سی تاں دادی پچھدی
سی،”ایہہ کیہناں دا منڈے؟” اوہدی جات نال اوہدی سیما نشچت
ہوندی سی۔ کجھ اجیہے سنسکار میرے تے پئے سن کہ میں
بڑی عمر تک کسے دے گھر دی کوئی چیز نہیں سی کھاندا۔
لسّی تاں میں کسے دے گھر دی پی ہی نہیں سی سکدا۔ مینوں
اسدے وچ کسے بڈھی دے ہنگھالے ہتھ دسدے سن۔ روٹیاں توں
گنھے جاندے آٹے دا خیال آؤندا سی۔ ایہہ بندھیج اودوں ٹٹُے جد
مینوں جالندھر آؤن دا موقع ملیا۔ تے کئی ورھے ہوٹلاں ڈھابیاں
چ روٹی کھانی پئی۔
9 مذہبی سنسکار
میرے دادا جی تے دادی سناتن دھرمی ہِندو سی۔ پر میرے
بائی جی دے وچار آریہ سکول وچ پڑھدیاں بدل گئے سی۔ اوہ
آریہ سماجی بن گئے سی۔ ایس حد تک کٹڑ کہ میری دادی اپنا
سناتنی دھرم نبھاؤندیاں جیہڑے وی دھرم کرم کردی سی،
میرے بائی جی اوہدے چ وگھن پا کے خوش ہوندے سی۔ بی بی
ادھ وچکار سی۔ ادھی پتی نال تے چوری چوری سس نال۔
میرے نانکے وی آریہ سماجی سی۔ ... پر عورتاں جد ماواں
بندیاں نے تاں موہ دیاں ماریاں وہماں بھرماں نوں ودھ منن لگ
پیندیاں نیں۔
میرے بائی جی نے شروع توں ہی مینوں گھر وچ ہِندی
پڑھائی سی۔ سکول وچ ہِندی تے سنسکرت دے وشے لے کے
دتے سی۔ میریے تے وی آریہ سماج تے دیش دی سازادی دے
یُدھ تے ہندوتو دی پٹھ چڑھی ہوئی سی۔ کافی اثر میرے تے اس
گل دا وی سی کہ ساڈا گھر گردوارے دے نیڑے سی۔ ترکھاناں
دے اس محلے چ بہتے بزرگ مستری مونے تے حقہ پینے سن
تے اوہناں دے منڈے سنگھ سجی جاندے سی۔ گردوارے دے
پربندھ چ زور جٹّاں دے ہتھ چ سی پر بھائیاں والی سیوا ترکھان
کردے سی۔ رسد وی اوہی کٹھی کردے سی۔ دالاں آٹا ساڈے
گھروں وی جاندا سی۔ ایہہ عقیدت میری دادی دی سی، جیہڑی
‘سرہند’ دا ناؤں نہیں سی لیندی۔ کہندی... ‘اوہ چندرا شہر جیہدا
ناؤں نہیں لینا’ ناؤں نہ لین دے کارن میں گردوارے دے
ڈھاڈیاں کولوں سنیاں واراں تے ‘ساکہ سرہند’ سُندا رہندا سی۔
جیہناں چ گروواں تے صاحبزادیاں اتے کیتے صوبہ سرہند دے
ظلماں دیاں کہانیاں گائیاں جاندیاں سن۔ جیہدے نال میرے من چ
مسلماناں لئی زہر بھر گیا سی۔ تے بدلہ لین دی بھاونا وی ودھ
گئی سی۔ آریہ سماج مندر وچ اپدیشکاں توں سُنے تشریحاں توں
وی دوجے دھرم والے لوکاں نال نفرت دیاں بھاوناواں ہی پیدا
ہوندیاں سن۔
ایہہ دھرم میرے بائی جی میرے اتے دھکے نال لددے
رہے سی۔ مینوں حکم ہوندا سی کہ ہر اِک ایتوار نوں میں دیسی
گھیو تے سمدھاں (لکڑاں) لے کے آریہ سماج مندر جانا اے۔
جتھے جا کے مینوں ہون کرن والیاں وچ بہنا ہوندا سی۔ محفل
مکن ہون تے ہی میں گھر مڑ سکدا سی۔ جد نوں یار دوست
کھیڈاں دیاں کنیاں ای بازیاں لا چکدے سن۔
آریہ سماجی سناتنی اندھ یقیناں نوں توڑن لئی دلیل بازی
بہت کردے سی۔ میں اوہی دلیلاں اوہناں تے لاگوُ کردا آکھن
لگ پیا سی کہ ہون دے منتراں نوں اسیں پنجابی چ کیوں نہیں
بولدے؟ کیہ پرماتما نوں ایہی زبان سمجھ آؤندی اے؟ ایہہ
ودروہ اس بھاونا نے پیدا کیتا سی جدوں بائی جی نے ‘ہون
منتراہ’ نوں یاد نہ کرن پچھے مینوں ڈنڈیاں نال کٹیا سی۔ میں
آریہ سماج مندر جان توں انکار کر دتا سی۔ بائی جی نے زور
نال میرے سر دے وال کھچ کے سٹالن نوں ماڑا چنگا آکھیا
سی۔ اوہ میرے سمیت سارے دہریاں نوں نفرت کردے سی۔
جدوں 1947 دی ونڈ ویلے پچھمی پنجاب توں وڈھے
ٹکے تے روندے کرلاؤندے ہِندو سکھ آئے تاں میرے من چ
بڑا روہ سی پر جدوں کھنے تے آلے دوآلے دے پنڈاں چ
مسلماناں دی وڈھ ٹک شروع ہوئیے تے تھاؤں تھائیں مسلمان
وڈھے جان لگے تاں میرا من ایہہ سوچ کے بدلن لگ پیا کہ
ایہناں نے تاں پچھمی پنجاب جا کے کسے نوں نہیں ماریا۔ میرا
وڈا بھائی انبالے پڑھدا سی۔ اوہ گھر آیا تاں اوہدے ہتھ وچ چُھرا
سی۔ اوہنے دسیا کہ اوہ گڈی چ دو مسلمان مار کے آیا اے۔ پھیر
تاں لوکاں دے ہتھ لہو لبڑے برچھے تے چارے پاسے لاشاں
ای لاشاں سن۔ تن تن سو بندہ کٹھا کر کے مٹی دا تیل پا کے
پھوکیا گیا سی۔ چارے پاسے سڑھاند پھیل گئی سی۔ اس سال
برسات زوراں دی ہوئی سی۔ لاشاں، اگاں تے راکھ دوجے
تیجے دن دھو ہو جاندا سی۔ سکول بند ہو گئے سن۔ میں تن
مہینے ڈنگر چاردا رہیا سی۔ میرے آلے دوآلے ساڑے تے
ڈھٹھے گھر، اُجڑیاں فصلاں تے انساناں دے پنجر ہوندے سی۔
اسیں ڈانگری اوہناں دی ایہہ پچھان کرن کھیڈدے ہوندے سی کہ
ایہہ لاش زنانی دی اے جاں مرد سی۔ جاں ایہدی عمر کنی
ہووے گی؟ اسیں اوہناں نوں والاں، جبھاڑے تے خفیہ انگاں
والیاں ہڈیاں دے ڈھانچے اتے نک والی ہڈی توں پچھاندے سی۔
عورت دیاں ایہہ ہڈیاں سانوں چھوٹیاں لگدیاں۔ ہو سکدا سی کہ
بچے جاں تکڑے ماڑے بندے دا وی فرق ہووے۔ ... پر ایہدے
نال اک گل تاں پکی ہو گئی سی کہ ساڈے مناں اندر ہڈیاں دیکھ
کے جیہڑا ڈر جاں ترس پیدا ہوندا سی، اوہ گواچ گیا سی۔ اسیں
اوہناں ہڈاں جاں لاشاں (سکیاں) دے کول بہہ کے روٹی کھا
لیندے سی۔
اک دن اسیں ڈنگر چار رہے سی تاں اک کُتا ساڈے پچھے
پچھے آئی جاندا سی۔ اوہنوں شاید روٹی دا مشک آئی جاندا سی۔
اسیں اس توں کھجھ گئے سی۔ میرے نال دا جٹاں دا منڈا کہندا،
“ایہنوں سودھ دیاں ؟” میرے کجھ کہن توں پہلاں ای اوہنے
اپنی برچھی وگاہویں ماری۔ جیہدا پھل کِتے دا ڈھڈ پاڑ کے لنگھ
گیا۔ برچھی سمیت تڑپھدا تے پلٹے کھاندا اوہ دم توڑ گیا۔ ایہدے
نال میں دُکھی جیہا ہو گیا سی تے دوجے دن ڈنگر چارن کلّا
ای ہور پاسے نکل گیا سی۔
ساڈے جدی پنڈ بدین پور وچ مسلماناں دیاں لاشاں دا ڈھیر
دو کوٹھیاں جنا اُچا سی۔ جیہنوں پھوکن واسطے لکڑاں کتھوں
لبھدیاں؟ سارے پنڈ دے اجڑے گھراں وچوں پھوکن والی کوئی
وی لکڑ نہیں سی لبھدی۔ نال دے پنڈاں دے لوک سبھ کجھ لاہ
کے لے گئے سن۔ لاشاں دے ڈھیر تے مٹی دا تیل پا کے اگ
لا دتی گئی سی۔ لاشاں کئی دناں تک سڑدیاں بدبو چھڈدیاں
رہیاں سن۔ ایسے طرحاں دا اک ڈھیر کھنے دے پڑاؤ چ پھوکیا
گیا سی۔ جیہنوں سڑدے نوں میں دیکھ نہیں سی سکیا۔....
لدھیانے ول نوں جاندی ہر اِک گڈی دوراہے دی نہر کول روک
لئی جاندی سی تے برچھے گنڈاسیاں والے جوان پاکستان نوں
جاندے مسلماناں نوں چگ چگ کے ایہہ کہہ کے لاہ لیندے سی
کہ چلو تھونوں پاکستان پچا دیئے اوہناں نوں وڈھ کے نہر چ
سٹ دتا جاندا سی۔ جیہدے نال نہر دا پانی کِنا ہی چر لال رہیا
سی۔
ساڈے محلے چ تے اوہدے آلے دوآلے دے محلیاں وچ پناہ
گیر وس گئے سی۔ اوہناں نال سانجھاں پے گئیاں سن۔ کجھ
منڈے میرے نال پڑھدے سی۔ اوہناں کولوں جد پچھمی پنجاب
وچ ہوئے ظلماں دیاں گلاں سُندا سی تاں من مورکھ ہو جاندا
سی۔ مینوں نہ تاں مذہبی طور تے ایہہ گل سمجھ آؤندی سی تے
نہ ہی انسانی رویئے توں۔ اودوں سمجھ وی محدود ہی سی۔ میں
ہور تاں کجھ کرن جوگا نہیں سی... صرف اینا کر سکیا کہ ربّ
تے مذہب نوں اپنے جیون چوں کڈھ دتا سی۔ جیہڑا اج وی باہر
ای اے۔ مینوں کسے وی مذہبی عقیدے تے یقین نہیں۔
کجھ گھر دے اتے کجھ باہرلے ماڑے حالات کر کے میرا
سبھاء چڑچڑا تے ضدی ہو گیا سی۔ مینوں سکول دی پڑھائی،
سکول ٹیچر تے اپنے گھر والے چنگے نہیں سی لگدے۔ مینوں
کسے وی کم توں تسلی نہیں سی ہوندی۔ دل کردا سی کہ کجھ
ہور کیتا جاوے۔ میں ایس سکول، گھر، تے شہر وچوں نکل
کے کِتے بھج جاواں۔ جتھے میں آزادی دا ساہ لے سکاں۔ گھر
چ مینوں اپنا ساہ گھٹ ہوندا محسوس ہوندا سی۔
10 انھی بولی عمر
(1) مرد ہونا : میں بڑا چر کی، کئی سال اپنے اندرے اندر
اکھڑیا اکھڑیا رہیا سی۔ جس دا کارن ، ہُن مینوں لگدا اے، کجھ
تاں میرے گھر دے حالات سن تے کجھ میرا ماڑا مزاج سی۔
جیہڑا کجھ اپنے جینز نال، کجھ اوہناں دے مخالفانہ دباؤاں نال
تے کجھ میری ‘کجھ کجھ منگدی’ میری الجھی عمر نے بنا دتا
سی۔ میریاں مچھاں دی لوئیں کالی ہون لگ پئی سی۔ میرے
دماغ چ غبار جیہا رہن لگ پیا سی۔ میریاں سوچاں تے حرکتاں
میرے وسوں باہر ہون لگ پئیاں سن۔ لگدا سی کہ میں اپنے
اندر ای کسے نال لڑی جاندا ہاں۔ مینوں کسے اولھے چ کلیاں
جاں کسے دوست نال بہنا چنگا لگدا سی۔ دُھپے پھردیاں دُھپ
نہیں سی لگدی۔ کدے چھاوویں بیٹھیاں پِنڈا سڑدا لگدا سی۔ ...
اک دن تیجے پہر میرا دوست بھاگ سنگھ پیر بھولے دے
مزار اگے ملیا۔ بڑا تڑ کے کہندا،”میں پاس ہو گیا۔... میں اوس
کھولے چ جا وڑیا۔... میرا ہتھ بھر گیا۔ ... دل باغ و باغ ہو گیا۔”
میں اوہدی گل دا وساہ نہ کراں۔ اوہ مینوں اپنے مرد ہون
دی گل ترت منواؤنا چاہندا سی۔ اوہ جوش چ پھیر کھولے جا
وڑیا۔ کجھ منٹاں بعد مڑ کے آیا تاں اوہدے ہتھ چ اک دا پتہ سی۔
اوہ مینوں پتے تے کجھ پیا ہلدا وکھا رہیا سی تے فتح مندی نال
ہس رہیا سی۔ اوہ میری نظر چ وڈّا ہو گیا سی۔ میں آپ زمین چ
دھس گیا سی۔ تے اودوں تائیں دھسیا رہیا سی جدوں تائیں ایہہ
کرشمہ میں آپ نہ کر کے ویکھ لیا۔... پھیر اوہنوں دسن تے
میرا قد اک انچ اِک دم ودھ گیا سی۔ پھیر ایہو جہے اولھے دے
تجربے ہی زندگی دی جان لگدے سی۔ پر ہندو دھرم جاں آریہ
سماجی ادب نے ایس ساری سکھاوویں کھیڈ نوں زہر بنا دتا
سی۔ پھیر میرے کوارے ہون دا سارا جیون سنتاپ ای بھوگدا
رہیا سی۔ ہتھی اک وار نکا موڑ ہو گیا سی۔ پھیر کھال آپے وگدا
رہیا سی۔ کدے سُکھ تے کدے سنتاپ۔ پھیر تاں ‘سُکھ سنتاپ’
نے ہمیشہ لئی گرس لیا سی۔ کسے رشتے دار دے گھر رات
کٹن توں ڈر لگدا سی۔ سویرے ایس گل دی نموشی ہوندی سی
کہ اپنے کپڑے تاں اپنے ہوندے نیں، اگلیاں دی چادر وی پلیت
ہو جاندی سی۔ مُڑ کے اوس گھر جان نوں دل نہیں سی کردا۔
ایس شرمساری توں بچن لئی پہلاں جانگھیا لاؤنا، اتے کچھا
پاؤنا تے اتے پجامہ پا کے رکھنا پیندا سی۔
کلیاں بیٹھیاں جد کدے دماغ تے کوئی جن بھوت چڑھدا
سی تاں اندر باہر اگ لگدی سی۔ پاگلاں ہار کالھا پیا ہویا من
چیزاں لبھدا سی۔ جیہڑیاں من نوں دھوکھا دے سکن۔ بے زبان
جانوراں دوآلے ہویا رہنا۔ اوہناں نوں کیہ پتہ سی کہ اوہناں نوں
پیار کرن والا بندہ اوہناں نال کیہ کیہ کری جاندا سی۔ ایہہ سبھ
کجھ اینے اولھے تے ہنیرے چ ہوندا سی کہ کسے نوں پتہ ای
نہیں سی لگدا۔ شاید ایہہ سُکھ سواد وی چوری تے ہنیرے دا ای
سی۔ ایس کم لئی گھر دے ڈنگراں توں علاوہ محلے دے کُتیاں
نوں وی میں بہت پیار وکھاؤندا رہندا سی۔ اوہ مینوں سچی
مچی پیارے لگدے سن۔ اک جانور ڈنگر چارن ویلے وی
میرے نال جاندا سی تے جنگل پانی جان ویلے وی۔ میں اک
بھٹھے دے کھتاناں چ کِنا کِنا چر اوہدے نال لاڈ کردا رہندا
سی۔ پھیر میں بھٹھے دی اُچی تھاں تے آ کے بیٹھا رہندا۔ مینوں
اوس جانور نال بہت پیار ہو گیا سی۔
دیس دی ونڈ توں پہلاں جد ایتھے مسلماناں دا زور سی،
لونڈے بازی عام سی۔ غریب، مجبور تے چھوٹے طبقے جاں
جاتاں دے لوکاں چ ایہنوں بہت ماڑا نہیں سی سمجھیا جاندا۔
ہِندواں تے خاص کر کے مہاجناں چ ایہہ بہت وڈا بھیڑ منیا
جاندا سی۔ میرے دل چ وی اس توں سخت نفرت سی۔ سماجی
برائی جیوں ہوئی۔ پر اوس سمیں چ میرے من دے بہت اندرلے
پاسے کِتے عورت نوں حاصل کرن دی خواہش جاگدی سی۔
ایہہ کم ناممکن سی۔ ایہدے بدل دے طور تے لونڈے بازی دی
خواہش پیدا ہوندی سی۔ سکول پڑھدیاں ایسے گل دے چرچے
عام ہوندے رہندے سن۔ ساڈی پیڑھی تے کجھ اردو شاعری دا
وی اثر سی۔ اردو شاعر وی لونڈیاں دے حسن دا چرچہ کردے
رہندے سن۔ سکول چ پڑھدے سوہنے منڈے عام طور تے
بخشے نہیں سن جاندے۔ کوئی ٹیچر وی نظر رکھدا ہوندا سی۔
سکول دا ہیڈ ماسٹر آپ لونڈا رکھن لئی بدنام سی۔ اوہدی کوٹھی
تے میرا اِک جماعتی روندر جاندا ہوندا سی۔ اوہ مُنڈا سبھ توں
سوہنا ہوندا سی۔ اوہ رام لیلا دے دناں چ کھیڈے جاندے ناٹکاں
چ سیتا تے ہور عورتاں دا رول کردا ہوندا سی۔ تکڑے ایکٹر
وی اولھے چ اوہنوں چُمدے رہندے ہوندے سی۔ اوہ ہمیشہ ہسدا
ای رہندا ہوندا سی۔ جے کوئی اوہدی گلھ نوں ہتھ لا دیندا سی
تاں غصہ نہیں سی کردا۔ اوہدا جسم چنگا پلیا ہویا سی۔ میں وی
اوہدے ول کھچ محسوس کردا ہوندا سی۔
میری دوستی کئی مسلمان مُنڈیاں نال سی۔ اوہناں وچوں اک
‘شمیم’ ناں دا کھاندے پیندے مولوی گھرانے دا مُنڈا سی۔ اوہدے
پچھے تکڑے مُنڈے لڑدے رہندے ہوندے سی۔ اسیں جد وی
ملدے سی، میرے من چ اوہنوں چُمن دی خواہش پیدا ہوندی
سی۔ میں اوہنوں جپھی چ بھر لیندا سی۔ اوہدے لباس تے چہرے
وچوں خوشبو آؤندی سی پر ہتھاں وچوں بدبو آؤندی ہوندی سی۔
مینوں لگدا ہوندا سی کہ اوہ بدبو گوشت دے بھجدے مسالے دی
ہوندی سی۔ جیہڑی مینوں اوس توں پرے کر دیندی سی۔
جیہڑے نوجوان لکھاری مینوں سوہنے لگدے، میں اوہناں نوں
‘شمیم’ کہہ کے خوش ہوندا رہیا ہاں۔ امیتوج دا میں ایہی ناں
رکھیا سی۔
اِک دن سویرے سویرے ساڈے گھر اک دور دی رشتے
دار تیویں اپنے مُنڈے نال آئی۔ اوہ اوس گورے تے چربی
چڑھے منڈے نوں چھڈ کے کسے ہور شہر چلی گئی۔ اوہناں
نے شام نوں جانا سی۔ اسیں دوویں جنے ڈنگراں والے اندر جا
کے گلّاں کرن لگ پئے۔ اوہ میتھوں اک جماعت پچھے پڑھدا
سی۔ اوہدا قد تاں میرے نالوں چھوٹا سی پر جسم بھاری سی۔
ہلکی گرمی سی۔ اوہنے پجامہ لاہ کے میری دھوتی لا لئی سی۔
اسیں منجے تے بیٹھے پہلاں گلاں کردے رہے، پھیر تاش
کھیڈن لگ پئے۔ اوہ دو وار بھابی بن گیا تاں میں اوہنوں
چھیڑدیاں دو وار اوہدیاں گلھاں نوں ہتھ لا دتا۔ اوہ ہسدا رہیا۔
پھیر جوابی کارروائی کرن لگیا۔ اسیں گھلن لگ پئے تاں پتہ
لگا کہ اوہ میتھوں کمزور سی۔ ... گھلدیاں گھلدیاں میرے اندر
اگ جہی لگن لگ پئی۔ اوہی جن بھوت جیہا چمبڑن لگ پیا۔ میں
اوہدے نال اوہ سلوک کرن لگ پیا، جیہدے نال دوجے مُنڈے لڑ
پیندے سی۔ پر اوہ ہسی گیا۔ میں شدائی ہو گیا۔ مینوں کھلے
دروازے دا وی خیال نہ رہیا۔ اوہ وچے چھڈ کے ہسدا ہسدا
واسو گھر ول اپنی ماسی (ساڈی چاچی) کول چلیا گیا۔ ایس
ناکامی دا پچھتاوا مینوں بڑی عمر تک رہیا۔ ... اک سال دے
اندر اندر اوہ منڈا فوج چ بھرتی ہو گیا۔ پر میں نہ ہو سکیا۔
میری کھبی اکھ دی نظر کمزور نکلی۔ اوہ اک واری پھیر ملیا۔
اوہ بڑا صحت مند جوان سی تے میں اوہدے ساہمنے ماڑکُو
جیہا منڈا لگدا سی۔
آؤن والے سمیں چ میں کیہ بننا اے، ایہدے نالوں ودھ
مینوں ایس گل دا خیال ہوندا سی کہ کویں نہ کویں کِتے عشق
ہو جاوے۔ ایہہ سنیاں سنائیاں گلاں تے قصے کہانیاں نے میرا
دماغ خراب کیتا ہویا سی۔ پر حوصلہ کسے کڑی نوں نظراں
چک کے دیکھن دا وی نہیں سی۔... اک واری میں گھروں بھج
کے اپنی بھوآ کول سنور چلیا گیا۔ جیہڑے کوٹھے تے بیٹھا میں
مٹھی مٹھی دُھپ سیکدا سی، اوہدے ساہمنے مندر سی۔ اوہدی
کھوہی میرے والے پاسے سی۔ اِک کڑی روز پانی کھچدی۔ اوہ
جد لج کھچدی ہوئی اگے توں پچھانہہ نوں ہٹدی تاں مینوں دیکھ
لیندی۔ میں نظر ٹکائی بیٹھا رہندا۔ ویہہ کو دناں دا چلّہ کٹ کے
میں کھنے آ گیا۔
کجھ چر بعد میں پھیر گیا تاں پتہ لگیا کہ اوہ کڑی ویاہی
گئی اے۔ میں مڑ آیا۔ پھیر جد وی میں کدے اک جاندا جاں گھر
چ جھگڑا ہو جاندا، میں سائیکل چک کے پٹیالے تر پیندا۔ شام
نوں تھک کے پنڈ مڑ آؤندا۔ ... اک دن پٹیالے کالی ماتا دے
مندر توں اگلے چوک چ کھڑا سی کہ اوہ کُڑی میرے کول دی
لنگھی۔ اوہنے موڈھے چھوٹا جیہا بچہ لایا ہویا سی۔ مینوں دیکھ
کے اوہ درخت دی چھاں چ رُک گئی۔ اوہنے دو تن گلاں پچھ
لئیاں کیہ حالے؟ ... ایتھے کاہتوں کھڑیں؟ کیہ کردا ہوندیں؟
میتھوں بڑی مشکل نال اوہدے ول دیکھیا گیا۔ میں تنے وار
‘کُش نی، کُش نی’ کہہ سکیا۔ جدے اوہدا کھسم آ گیا۔ اوہدے کول
دو تھیلے سن۔ اوہ رکشے چ بہہ کے اڈے نوں چلے گئے۔ میں
بھٹھ دے بھجے چھولے چبدا پنڈ نوں مُڑ گیا۔
اوس سڑدی بلدی عمر چ جو کجھ ہوندا سی جاں جہیاں
حرکتاں تے منظر دیکھ کے من خوش ہوندا سی، اوہ میں کسے
وی زبان دے ادب چ نہیں پڑھے۔ ایہہ گل تے نہیں کہ دوجے
ادیباں دا اوہناں نال واسطہ نہ پیا ہووے۔ سچائی ایہہ وے کہ
اسیں جیہڑے سچ جیوندے ہاں، اوہ دس نہیں سکدے۔ لکھنا تاں
بہت ای دور دی گل اے۔ عمر لنگھن نال اسیں اپنیاں ساریاں
سوچاں تے کلپناواں تے پونی لا لیندے ہاں۔ جویں ہُن میری
پونی گلاں لنگھاؤن توں رک گئی اے۔
(2) گوانڈھن بھابی: میرا ویاہ 1957 چ ہو گیا سی۔ ایس
توں پہلاں عورتاں بارے میرا تجربہ بہت ای گھٹ سی۔ میں
کسے کُڑی جاں زنانی نوں چنگی طرحاں چھوہیا وی نہیں سی۔
فلمی تے نظماں دیاں نائکاواں وانگ کڑیاں تے عورتاں میرے
من چ وسدیاں تے گلاں کردیاں سن۔ میں اپنا تصوراتی سنسار
وسایا ہویا سی۔ کھنے ساڈے گھر دے نال اک نکا جیہا گھر
ترکھاناں دا سی۔ اوہدے چ کرائے تے اک ودھوا زنانی کسے
پنڈوں آ کے رہن لگی سی۔ اوہ ساڈے گھروں لسّی تے ہور لوڑ
دیاں چیزاں لین آ جاندی سی۔ میری دادی اوہنوں پسند نہیں سی
کردی۔ پر ایہہ کہہ کے چیز دے دیندی سی، “چلو ہوؤ، غریب
براہمنی اے۔ ... پتہ نہیں کیہڑے دُکھاں دی ماری اے۔”
اوہ جوان سی۔ سوہنی سی۔ بعد چ پتہ لگیا کہ اوہ بیوہ نہیں،
بندےدی کڈھی ہوئی سی۔ اوہدے نال اوہدی جوان تے اوس توں
کِتے سوہنی کُڑی سی۔ اک وار میں اوہنوں گھروں دودھ دا
گلاس دادی توں چوری لیا دتا سی تاں اوہنے مینوں اپنی وکھی
نال گھٹ کے کیہا سی،"ایہہ اے میرا دیور لاڈلا۔”.... بس ایس
گل نے مینوں کملا کر دتا سی۔ میں اوہدے کم کردا رہندا سی۔
پر میرا دوست بھاگ سنگھ جد وی ملدا اوہدی کُڑی دی گل کردا
سی۔ جیہدے بارے مندے وچار میرے من چ آؤندے ای نہیں
سن۔
رات نوں گرمی ہوندی۔ اسیں گلی چ منجے ڈاہ کے
سوندے۔ بوہے اگے دادے دا منجا ہوندا۔میرا کہانیاں سناؤن
والے راجا (نائی) بابے کول ہوندا۔میتھوں پرے بھاگ سنگھ پیا
ہوندا۔پنڈتانی اپنے دراں اگے ہوندی تے اوہدی دھی دا منجا ادھّا
دراں دے اندر تے ادھا باہر ہوندا۔جد گرمی ودھ جاندی تاں اوہ
وی باہر کڈھ لیندی۔ سارے ہتھاں چ پھڑے پکھے جھلدے سوں
جاندے ہوندے سی۔ اِک رات اوہ تیویں اُبھڑواہی اٹھ کے بولن
لگ پئی۔ کہندی سینیاں دا منڈا آیا۔ میرے منجے دی باہی تے بہہ
گیا۔ .... پر جد میں جاگیا تاں سینیاں دا بھاگ اپنے منجے تے
سی۔ میرا دادا کہہ رہیا سی،” ایویں بھرم پے گیا۔ ... سفنے چ
ڈر گی۔ کوئی نہ۔ سوں جو۔”... سارے مُڑ پے گئے۔
سویرے بھاگ ملیا۔ کہندا، “ میں اوہدی کُڑی دے منجے
دی باہی تے جا بیٹھیا سی۔ ... اوہنے شام ویلے میری سینت دا
جواب دتا سی۔”
پھیر وڈیاں دیاں گلاں توں پتہ لگیا کہ سچائی دا پتہ میرے
دادے نوں وی سی۔ اوہ گل تے مٹی پاؤنا چاہندا سی۔ .... ایہہ
بھاگ سنگھ دی دوجی گل سی جیہنے مینوں تنگ کر دتا سی۔
پہلی اوہی اَک دے پتّے تے پیا کجھ وکھاؤن دی سی۔ مینوں لگیا
کہ میں جوان ہون چ اوس توں بہت پچھے رہ گیا ہاں۔ ایہہ گل
گٹھ بن کے میرے من چ بہہ گئی سی۔ میرے دیکھدیاں
دیکھدیاں بھاگ سنگھ دا جسم بھر گیا۔ اوہدے داڑھی دسن لگ
پئی سی۔ اوہ کھیتی کردا سی۔ پھیر فوج چ بھرتی ہو کے کِتے
چلیا گیا سی۔
اِک شام نوں میں اپنے گھر دے موہرلے چُبارے چ بیٹھا
اردو کہانیاں دی کتاب پڑھ رہیا سی۔ اک کہانی دے تصور دے
نال میرے اندر بھولی مراثن دے دوہتے تاج دی بہت چر پہلاں
دی سنائی گل مینوں دسن لگ پئی۔... اوہنے اک رات دے
ہنیرے چ اپنے ہان دیاں نوں ایہہ گل پپل دے کھنڈھ تے بہہ کے
سنائی سی۔ میں رتا پرے پلی دی تھڑہی تے بیٹھا سُندا رہیا سی۔
اوہ کسے کُڑی نال اپنے پریم دیاں کہانیاں سُنا رہیا سی۔ جد اوہ
دوویں کِتے رات نوں کٹھے ہوئے تاں اوہ پنج منٹ دی گل نُوں
پندراں منٹ گھڑیسدا رہیا سی۔..... ہنیری کوٹھڑی چ منجے
اتے اوہ دوویں سن۔ نال دیوٹ تے سرہوں دے تیل دا دِیوا بَلدا
سی۔ اوہ دِیوے دی لوء، کندھ تے دوویں دے پرچھاویاں دا
ناٹک، آوازاں اندرلیاں ہور تے باہرلیاں ہور۔ جسم دے انگاں
اتے والاں دے رنگاں دا ذکر۔ کدے دھیمی تے کدے تکھی
ہوندی آواز دا وارتالاپ۔ .... اس مراثی دے پُت نے پورا ناٹک
کھیڈ دتا سی۔ ہراِک پاتر دی آواز اڈو اڈ لہجے تے سر چ کڈھدا
رہیا سی۔ اوہ ہائے ہائے کہہ کے تاں ساڈی جان ای کڈھ لیندا
سی۔ پھیر جنن اندریاں دے کماں کاراں دا ذکر ہنڈھے
کتھاواچکاں نالوں وی ودھیا کردا سی۔ اوہ اوہناں دے بدلدے
آکاراں، رنگاں تے آوازاں دا ذکر کردا سی۔
کدے کدے رات نوں اوہ ناٹک مینوں پھیر دِسن لگ پیندا
سی۔ میں تنگ پے کے اپنے تھپڑ ماردا ہوندا سی۔ اودن میرا
تھپڑ مارن نوں دل نہ کیتا۔ چوبارے چ اک نکی جہی کلی(حقی)
پئی سی۔ میں ہیٹھوں اگ لیا کے چلم چ پا کے دو کو سُوٹے
لائے۔ دھوآں نکلیا تاں میرا سریر تڑپھن لگ پیا۔ جویں کپڑیاں
نوں اگ لگ گئی ہووے۔ میں کُنڈا لا کے اک دے پتّے والا
کھیل کھیل لیا۔... اک وار تاں من شانت ہو گیا۔ پھیر پچھتاوے
نال بھرن لگ پیا۔ ہندو دھرم گرنتھاں دی تعلیم یاد آئی۔ ایہدے
نقصان دا احساس ہویا۔ میں ڈر گیا۔ میں اپنے آپ نوں کویں تباہ
کر رہیا سی۔
کافی چر میں ڈردا تے پچھتاؤندا رہیا۔ پھیر اچانک مینوں
بھاگ سنگھ دا خیال آیا۔ میرا دل کیتا میں اوہنوں اپنے دل دی
گل دساں۔ تدے مینوں اپنی کامیابی دا خیال آیا۔ ... جد میں
بوہیوں باہر نکلیا تاں میری چھاتی چوڑی سی۔ میرا قد اک انچ
اک دم ودھ گیا سی۔ میں چاہواں کہ ہُن بھاگ سنگھ کِتے مِلے!
.... اوہ اپنے گھر ای سی۔ میری گل سُن کے اوہ بڑا خوش ہویا۔
پھیر نصیحتاں کرن لگ پیا،” بعد چ اک گلاس گرم گرم دودھ دا
پیا کر۔ چنگا ہووے جے وچ اک چمچہ گھیودا پا لیا کریں۔”
پر کجھ سمیں بعد احساس ہون لگا کہ ایہہ کوئی چنگا شگن
نہیں سی۔ ایہہ تاں جن سی، جیہڑا مینوں چمبڑ گیا سی۔ جویں
میں نائی بابے توں کہانیاں سندا ہوندا سی کہ جد اوہ کوٹھڑی
چ جاندی تاں اوہدے کپڑیاں نوں اگ لگ جاندی۔ پہلاں چنی نوں
لگدی۔ پھیر کڑتی نوں۔ تے پھیر ستھن نوں پے جاندی۔ اوہ
لیراں ماردی باہر نوں بھجدی سی۔ بخشی بوریا اوہدے چمٹے
بھوکنے مار کے جن بھجاؤندا ہوندا سی۔
بالکل اوویں جد میں کلّا ہوندا سی۔ شام دا ہنیرا گاڑھا ہو
جاندا سی جاں رات دے نوں کو وجے جد مینوں بسترے تے
پئے نوں نیند نہیں سی آؤندی۔ اوہ جن مینوں قابو کر لیندا سی۔
میں اپنے بچاؤ لئی بتھیرا زور ماردا سی۔ پرماتما دی ادرش
شکتی نوں یاد کردا سی۔ گائتری منتر دا جاپ کردا سی۔... پر
بچنا اکثر اوکھا ہوندا سی۔ اگ پہلاں من چ کِتے لگدی سی۔ اوہ
سریر دے کئی انگاں چ گیڑے کھاندی اخیر دماغ نوں جکڑ
لیندی سی۔ پھیر میرا اپنا آپ میرے وس چ نہیں سی ہوندا۔پھیر
بخشی بوریا آؤندا سی۔ اوہ انہیواہ چمٹے بھوکنے ماردا سی۔...
پھیر میں نستا جیہا ہو کے سوں جاندا سی۔
ایہہ کارج شاید ساری دُنیا چ اوویں ہوندا ہووے۔ پر بھارت
چ ایہہ ساری قوم دی جان گرسی بیٹھا اے۔ بندہ ساری عمر
ایسے چکر چ پیا رہندا اے۔ اکثر مرد دوست تاں اپنی سچائی
دس دیندے نیں، پر عورتاں سبھ جھوٹھ ای بولدیاں نیں۔ جس دا
کارن اوہناں نال مرد پردھان سماج دا دھکہ وی اے۔
تاج دی کہانی سنان دی کلا دی ورتوں کر کے میں وی
اوہدی ریس سکول چ کرن لگ پیا سی۔ پر میرے کول عورتاں
نال کامک تعلقات دے تجربے تے قصے تاں نہیں سن، میں
جیہڑی وی فلم دیکھدا سی، اوہدی کہانی دوستاں نوں سنا دیندا
سی۔ ایس کم چ میں اینا ماہر سدھ ہویا سی کہ میں فلم دے سین
پر سین وچ وارتالاپ پا کے سنا دیندا سی۔ جتھے کِتے بھل
جاندا سی، اوتھے آپ گھڑ کے سنا دیندا سی۔ سکول دے میرے
ساتھی مینوں گھیر کے اک پاسے بہہ جاندے سن۔ میں جنیاں
وی فلماں دیکھدا سی، مینوں ہناں دیاں کہانیاں نہیں سن بھلدیاں۔
.... ایس کسب نے کہانیاں لکھن چ میری بڑی مدد کیتی۔ کئی
پڑھن ہاراں تے تنقید نگاراں نوں جے میریاں کہانیاں وچ فلم
دے ٹکڑے دِسدے نیں تاں اوہ فلم دیکھن دے میرے جنون دا ہی
نتیجہ اے۔
11 بے نام رشتے
کھنے رہندیاں مینوں ایس گل دا کوئی احساس نہیں سی کہ
عورت نال مرداں دے تعلقات کیہ ہوندے نیں۔ پر کام دی ترپتی
بارے میرے دماغ چ دھوآں جیہا بھریا رہندا سی۔ میں جو کجھ
ڈنگراں، جانوراں تے پنچھیاں دے کامک وہار دیکھدا سی ؛
گھر، گلی گوانڈھ دیاں گھراں وچ، باہر کھیتاں کھوہاں تے
ٹوبھیاں تے زنانیاں دے جیہڑے انگ دِس جاندے سن، اوہ اس
دھوئیں وچ تصویراں جہیاں بنا دیندے سن۔ اوہناں تصویراں وچ
حرکت اوہناں کہانیاں تے جھوٹھیاں سچیاں گلاں نال پیدا ہوندی
سی، جیہڑیاں میں اپنی عمر توں وڈے منڈیاں دی ڈھانی توں
ایس ڈھنگ نال سُندا سی کہ دھیان میرا اوہناں دیاں گلاں وچ
ہوندا سی تے ظاہر میں ایہہ کردا سی کہ مینوں ایہدے چ کوئی
دلچسپی نہیں۔
(1) وڈا عذابِ : ہوراں منڈیاں وانگ میرے من چ وی
بڑیاں خواہشاں پیدا ہوندیاں رہندیاں۔ سریر دی بھکھ وی جاگدی
سی۔ اوہنوں کدے جگایا وی جاندا سی۔ بھاگ سنگھ دے کھولے
وچوں لیاندے اَک دے پتّے تے اوہدے اتے پئی ترل جہی چیز
دا دھیان آؤندا رہندا سی۔ کئی ہور کماں نال اپنے آپ نوں
مرداں چ شامل کرن دی تمنا ہوندی سی۔ پرانے عشقیہ قصیاں
توں لے کے فلماں دیاں نویاں کہانیاں تک دے ہیرو اپنے اندر
لبھدے سن۔ پر کرن کترن نوں کجھ نہیں سی۔ ہر کارروائی
اپنے تک ای محدود ہو کے رہِ جاندی سی۔ گھر دا ماحول بہت
انوشاسن والا سی۔ مونہہ چوں گل کڈھن توں پہلاں سوچنا پیندا
سی۔ رامائن دے مریادا پرشوتم رام تے لچھمن آدرش پاتر بنا
کے سر تے بہائے گئے سن۔ سبھ عورتاں نوں ماتا جاں بھین
سمجھنا ہوندا سی۔ اکھ میلی ہون دی ورجنا سی۔ بھابی چاہے
سکّی ہووے جاں گانڈھیاں دی، اوہ ماں سامان ہوندی سی۔ ہراِک
سوچ تے بندھن سی۔ ایہہ بندھن پالنے ہی مہاجنی خاندان دی
مریادا سی۔ ایس توں علاوہ سوآمی دیانند سرسوتی دے ‘ستیارتھ
پرکاش’ تے ہور دھرم گرنتھاں نے ایہہ بھرم من چ پکا کر دتا
سی کہ برہمچری ہی جیون دی شکتی اے۔ میرا من ایہہ مہارنی
دہراؤندا رہندا سی کہ من ان نال لہو دی اک بوند بن دی اے۔ من
لہو نال اک بوند مجھ دی بن دی اے۔ من مجھ نال اک بوند
ویرج دی بن دی اے۔ رات نوں جد انگنت بونداں دی پچکاری
کپڑے بھیوں دیندی سی تاں لگدا سی کہ کئی سالاں دا کھادا پیتا
اجائیں رُڑھ گیا اے۔ ایہدے نال دل چ ہول جیہا پے جانا تے لگدا
جویں سریر وچوں جان جہی نکل گئی ہووے۔ نہوں چٹے ہو
گئے نیں۔ گوڈیاں تے چھمب پے گئے نیں۔ ... لگدا کہ جے ایہہ
سلسلہ جاری رہیا تاں بندے دا مستقبل ختم!.... اینے وڈے
نقصان دی دہشت کئی دن رہندی۔ جیہنوں پورا کرن لئی رجویں
خوراک کھانی۔ وڈے منڈیاں دیاں دسیاں دوائیاں لک لک کے
کھانیاں۔ پرماتما نوں پرارتھنا کردیاں تے گائتری منتر دا جاپ
کردیاں سوننا۔ پر سبھ فضول جاندا۔ رات نوں اوہی کجھ ہوندا
جیہدا ڈر رہندا۔
میں جنا چر گھر رہیا، مریادا پالدا رہیا۔ باہر آیا تاں ایس
مریادا دے سنسکار میرے نال سن۔... اک چھوٹا جیہا راہ نکلدا
سی۔ اوہ سی اپنے، اپنے دوستاں تے ہوراں دے جسماں نال
کھیڈنا۔ ایہدے نال مریادا بھنگ ہون دا جوکھم گھٹ سی۔ سوہنے
منڈیاں وچ کھچ وی محسوس ہوندی سی۔ من تے اردو شاعری
دا وی پربھاو سی۔ جیہدے وچ ‘ساقی’ نال ہی عشق کیتا جاندا
سی۔ عورت دا ذکر بہت بعد چ شروع ہویا۔..... ایہہ بھاونا
قدرتی وی سی۔ چار کو سال دی عمر وچ اپنے ہان دے منڈے
نال کیتیاں کھیڈاں نال جیہڑا مینوں سکھ ملیا سی، اوہدی یاد ہُن
تک میرے من چ وسی ہوئی اے۔
جالندھر جدوں میں چھڑیاں دی مارکیٹ وچ رہندا سی تاں
میرے نال دے کمرے وچ شملے توں آیا اک اینگلو انڈین شکل
والا نوجوان رہندا سی۔ اوہ میرے نال سکول وچ کچا ٹیچر سی۔
بندے اوہدا سہپن خاص طور تے اوہدیاں اکھاں دیکھ کے
اوہنوں دیکھدے ای رہِ جاندے سن۔ اوہ وی ایس گل تے خوش
ہوندا سی۔ مینوں ایس گل تے بڑی شرم آؤندی سی۔ اوہ میرے
نال وی کئی عجیب حرکتاں کردا سی۔ جیہڑیاں دِلوں مینوں
چنگیاں لگدیاں سن پر اُپروں میں ناراضگی ظاہر کردا ہوندا
سی۔ میں کسے نوں وی دل دی گل دس نہیں سی سکدا۔ کدے
کدے چھٹی والے دن اوہ میرے بند کمرے چ آ وڑدا۔ اندروں
کُنڈا لا کے میرے نال لیٹ جاندا۔ مینوں اوویں مناؤندا جویں
کوئی پریمکا اپنے رسے یار نوں مناؤندی اے۔ اوہ میرے نال
لپٹدا لپٹدا ادھا ننگا ہو جاندا تے پھیر مینوں وی کر لیندا سی۔
میں بہت ڈر جاندا سی۔ گھبرا کے میں غصے ہوندا۔پر پرواہ
کیتے بنا مینوں شانت کر دیندا سی تے پھیر بہت خوشی نال
میرے چہرے نوں پیار نال تکدا رہندا سی۔ مینوں اوہدی ایس
حرکت دے کارن دی کوئی سمجھ نہیں سی آؤندی۔ میں تاں
گھبرایا ای رہندا سی۔ ... عورتاں بارے وی میرا رویہ کجھ
اجیہا ہی سی۔ میں مل کے اوہدی تصویر من چ بہا لیندا سی۔
ہور سارے کھیڈ تماشے تے وارتالاپ میرے اندر ہی ہوندے
سن۔...
خاندانی عزت تے مریادا دے نال نال مینوں کرانتی کاری
بنن دی لگن لگی ہوئی سی۔ اوس زمانے چ کمیونسٹ ورکراں
دا بہت وڈا آدرش ہوندا سی۔ جیہڑے کم غریب آدمی نہیں سن
کر سکدے، اوہ اوہناں کماں توں بچدے سن۔ جویں فلماں دیکھنا،
شراب پینا تے ہور عیاشیاں کرنا۔ عورتاں بارے گلّاں کرنیاں
تے اوہناں بارے ادب رچنا وی اجیہی ہی عیاشی منی جاندی
سی۔ پر بہتے کامریڈ کلے رہندے ہوندے سی ایس لئی اوہناں
دے چھڑے جیون چ پارٹی دے وچ تے آلے دوآلے پھردیاں
عورتاں ہی جنسی تسکین دا ذریعہ بندیاں سن۔ کئی اڑے تھڑے
کامریڈ لونڈے بازی وی کردے سن، پر لک چھپ کے۔ کیونکہ
ایہنوں ماڑا تے اسماجک کم منیا جاندا سی۔ انج کئی کامریڈ ایہہ
تے ہور سارے کم لک کے کردے سن۔ اوہناں دا آدرش وی ٹُٹدا
سی۔
مینوں عشق عُشق کرنا فضول جہی گل لگدی سی۔ وڈی
سچائی جسمانی بھکھ سی۔ مینوں رومانٹک نظماں تے کہانیاں
چنگیاں نہیں سن لگدیاں۔ میرے اندر بہتی وار ڈنگر کام بھاونا
جاگدی رہندی سی۔ ایہہ گلاں میں اپنیاں کہانیاں وچ وی بیان کر
دیندا سی۔ جس توں کامریڈ ساتھی بہت دُکھی ہوندے سی۔ ایہہ
کجھ اجہیاں گلاں سن جیہناں نوں میں جیون دی بنیاد سمجھدا
سی۔ پر ایہدے کرکے میں آپ بہت تنگ رہندا سی۔ انت نوں
مجبور ہو کے میں اپنے بائی جی نوں ماما جی کولوں اکھوا
کے ویاہ کروایا سی۔ ویاہ توں بناں زندگی بڑی ذلیل جہی لگدی
سی۔ عورتاں بارے میرے تجربات بہت محدود سن۔ جدوں کجھ
انوبھو ہوئے تاں مینوں محسوس ہویا سی کہ میں جیہڑا پڑھیا
سنیا سی، اوہ بہت ٹھیک نہیں سی۔ مینوں عورتاں بارے
تجربات تیزی نال ہون لگ پئے سن۔ نت نویں رہس کھلدے
جاندے سن۔ پر اوہناں بارے کہانیاں لکھنا اگانہہ ودھو ادبی لہر
دے آگوواں ولوں ورجت سی۔ مینوں لگیا سی کہ جتھےبندی دی
ایہہ ستا ایتھے دے ادیباں نال اوہو جیہا ای سلوک کرنا چاہندی
اے، جہو جیہا روس دی راجسی ستا اپنے ادیباں نال کردی اے۔
میں اوہدی مخالفت چ کھلو کے کہانیاں لکھن لگ پیا سی۔
اِک عورت نے تاں میری سوچ دا رُخ ای بدل دتا سی۔
اوہدے نال میری سنگت ڈھائی تن ورھے رہی۔ پونا کو سال
کھچ دھوء کے کڈھیا سی۔ پر اثر سبھ توں ودھ پیا سی۔ اوہ بہت
مذہبی تے پتی نوں خوش رکھن تے اوہدی رضا وچ راضی
رہن والی عورت سی۔ میرے نال اوہدے وہار دے کجھ انداز
مینوں ایس طرحاں چنگے لگے کہ اوہ میرے دماغ چ کھنی
جہی گئی سی۔ کجھ گلاں اوہدیاں اجہیاں سن کہ مینوں اوہدے
نال نفرت وی ہو گئی سی۔ مینوں کھجھ تے غصہ آؤندا سی۔
محبت تے نفرت دی بڑی کھچوتان دے بعد اسیں ٹُٹ گئے سی۔
ایس گزرے سمیں نے میتھوں سبھ توں ودھ کہانیاں لکھوائیاں۔
(2) سکول چ : جد میں گورنمنٹ پرائمری سکول رندھاوا
مسنداں چ ٹیچر لگیا تاں کنوارہ ہی سی۔ سکول منڈیاں دا سی۔
پنج ٹیچر سن۔ میں سبھ توں چھوٹا تے ودھ پڑھیا ہویا سی
دسویں پاس تے جے بی ٹی کیتی ہوئی۔ سکول چ کڑیاں وی
پڑھدیاں سن۔ چوتھی پنجویں چ کُڑیاں دی عمر کجھ وڈی سی۔
شاید اوہ کجھ پچھڑ کے پڑھنے پئیاں ہون۔
مینوں پتہ لگیا کہ کجھ سال پہلاں ایہہ سکول مُنڈیاں دا ای
سی۔ اودوں کُڑیاں دا کوئی نہیں سی۔ پھیر اوہناں نوں مُنڈیاں
دے سکول چ داخل کرا دین دا فیصلہ ہو گیا۔ وڈی عمر دیاں
کڑیاں داخل ہو گئیاں۔ سارے ٹیچراں نوں اوہناں نال ورتدیاں
چوکس رہنا پیندا سی۔ مینوں ودھ اوکھیائی ایس لئی ہوندی سی
کہ میں سبھ توں چھوٹی عمر دا سی تے کنوارہ سی۔ مینوں
زنانیاں کولوں سنگ لگدی سی۔ کوئی گل ہوندی سی تاں بچیاں
دیاں ماواں وی سکول آ جاندیاں سن۔ میں نواں نواں تے
آدرشوادی اُستاد ہون کر کے پڑھائی پچھے کسے وی بچے
نوں نہ مارن دی سونہہ کھادی ہوئی سی۔ کڑیاں نوں ڈسپلن
پچھے وی جھڑکن توں ڈردا سی۔ میرے ایس رویئے کر کے
دو چار کڑیاں چامھل وی جاندیاں سن۔ پھیر اوہناں نوں سانبھنا
اوکھا ہو جاندا سی۔
میں بھرے ٹبر چوں آیا سی۔ چھوٹیاں کُڑیاں تے منڈیاں دی
نیڑتا مینوں چنگی وی لگدی سی۔ چار کڑیاں نال مینوں کئی
معصوم جہے تجربے ہوئے۔
(3) بھاء جی دیاں بھیناں : مینوں اوس کڑی دا ناں بُھل گیا۔
اوہدی خواہش مینوں ‘بھاء جی’ کہن دی سی۔ اوہ کسے نہ کسے
طریقے نال اپنی ایہہ ریجھ پوری کر لیندی سی۔ کدے کڑی دی
شکایت دے جواب چ کہندی ،” آہو، میں بھاء جی کہیا آ۔” تے
کدے اپنے مونہہ چ کہندی کہندی ہلکی آواز چ ای کہہ جاندی۔
اوہدی ریس چ اک ہور کڑی وی ایہہ حوصلہ کرن لگ پئی
سی۔ مینوں اوہ دوویں چنگیاں لگدیاں۔ کدے کدے میرا من بھین
دے پیار نال بھر جاندا سی۔ جد وی میں کدے پنڈت جی (اوم
پرکاش پناہ گیر دے پتا جی، جیہڑے میرے نال ٹیچر سن) دے
گھروں کھٹی لسی منگواؤندا سی تاں اوہ کڑیاں چاہندیاں سن کہ
اوہ اپنے گھروں لیا دین۔ پر میں کسے دے گھر دی چیز کھاندا
پیندا نہیں سی ہوندا۔صرف پنڈت جی دے گھر دی کھاندا سی۔
اوہناں ‘چوں اک کڑی سبھ دے اگے بیٹھن دے جتن کردی
سی۔ تاں جو میرے ودھ نیڑے بیٹھ سکے۔... سکول چ چماراں
دے بچے وکھرے تپڑ تے بہندے سن۔ میں ایہدی مخالفت وی
کیتی سی۔ پر ایہہ پنڈ دیاں دوہاں دوویں دِھراں نوں منظور سی۔
اوس وکھرے تپڑ تے بہندی وی اک کڑی میرے نال تیوہ ظاہر
کردی ہوندی سی۔ اوہ پڑھائی چ ہشیار سی۔ میں اوس تے دھیان
دیندا سی۔ جیہڑا جٹاں تے براہمناں دیاں کڑیاں نوں برا لگدا
سی۔ جٹاں دی اک کڑی اک واری میرے لئی کسے ویاہ دی
مٹھیائی لیائی سی۔ میں کجھ کھا لئی سی۔ اوہدی رِیس چ اک
واری چماراں دی کُڑی وی مٹھیائی لیائی سی۔ اوہ اوہنوں وار
وار کڈھدی تے لکوندی رہی سی۔ پر مینوں دین دا حوصلہ نہیں
سی کر سکی۔ میرے چ منگن دا حوصلہ نہیں سی۔ اوہ موڑ کے
لے گئی سی۔ مینوں اوہدے دُکھ دا احساس سی۔ میں کئی دن
اوسے توں پانی منگا کے پیندا رہیا سی۔ ... اوہ کڑی وی جٹّاں
دیاں کڑیاں ورگی سوہنی تے صحت مند سی۔ اوہدا متھا اُچا
سی۔ پر کپڑیاں توں غریبی دس جاندی سی۔ میں اوہدی مالی مدد
وی کرنا چاہندا سی۔ پر ڈردا کردا نہیں سی۔ اک وار اوہدا باپ
سکولے آیا سی۔ میں اوہدے تے زور دتا سی کہ کُڑی دی
پڑھائی جاری رکھے۔ ایہہ بہت ذہین اے۔
اِک دن سکول چ بیٹھے نوں مینوں کہانی سجھ گئی۔ میں
اکو بیٹھک چ کہانی ‘مربعیاں والی’ لکھ لئی سی۔ اوہ اکو بیٹھک
چ لکھیاں گئیاں میریاں چار پنج کہانیاں وچوں اک اے۔ کہانی چ
میں اوہنوں سرہوں دا رجھیا ساگ لیاندیاں وکھایا اے۔... میرے
کہانی پراگے ‘کچکڑے’ چ جتھے کِتے وی بھین آئی اے، اوہ
اوس جٹاں دی کڑی دا ہی کوئی روپ اے۔
(4) پانی دا گلاس : گرمی دیاں چھٹیاں مکن تے سکول
کھلیا تاں ہڑھاں ہتھوں سکول دا حلیہ ای وگاڑیا پیا سی۔ اسیں
کئی دن بچیاں نال رل کے ٹوئے بھردے تے لپن دا کم کردے
رہے۔ منڈے گارا تے پانی لیاؤندے تے کڑیاں لپی جاندیاں۔ میں
اوہناں دے نال تسلے نوں ہتھ پا کے اوہناں دی مدد کردا سی۔
مینوں جسمانی کم کرن چ بہت سواد آؤندا سی۔ پھیر منڈیاں نال
وگدے سوئے چ نھاؤندا۔ میں اوہناں دے نال تیردا سی۔ میں ایہہ
کم بچیاں نوں بچاؤن لئی وی کردا سی۔ لپ لپائی دے کم چ کئی
بچے بہت محنت کردے سی۔ اوہناں نوں دیکھ کے لگدا سی کہ
اوہ بیتے دو مہینیاں چ کنے ای اسر گئے نیں۔ چھیتی جوان
ہون والے نیں۔ جواناں والیاں نشانیاں تیزی نال ابھرن لگ پئیاں
نیں۔ کجھ کڑیاں ودھ سیانیاں ہو گئیاں نیں۔
اوہناں کڑیاں وچ اک کڑی دا قد اک دم ودھ گیا سی۔ اوہ
گلاں کردی مینوں ڈونگھی نظر نال دیکھن لگ پئی سی۔ جد
میں کسے نوں پانی لیاؤن لئی کہندا تاں اوہ آپ بھج پیندی سی۔
میں سویرے شہر توں آ کے اپنا سائیکل کھڑا کر کے حاضری
لاؤن پہلاں دفتر چ جاندا سی۔ حاضری لا کے پانی پیندا سی۔
کدے میں لیٹ ہو جاندا سی۔ بچے باہر قطاراں چ کھڑے دُعا کر
رہے ہوندے۔ میں گلاس لے کے آپ ای پانی پی لیندا سی۔ کدے
کدے اوہ کڑی مینوں دیکھدیاں ای پانی لین چلی جاندی سی۔
مینوں پانی دا گلاس پھڑا کے خالی گلاس پھڑن لئی کھڑی
رہندی سی۔
اک وار دفتر چ ہور کوئی نہیں سی۔ اوہنے مینوں پانی دا
گلاس پھڑایا تاں ساڈیاں اُنگلاں کھہِ گئیاں۔ مینوں کجھ وی نواں
نہ لگیا۔ پر اوہ خالی گلاس پھڑ کے کھڑی ہی رہی۔ میں دیکھیا
، اوہدی نظر بدلی پئی سی۔ میں باہر نکل گیا۔ میں ڈر گیا سی۔
کجھ دناں بعد اوہ پھیر اوویں آ کے کھڑ گئی۔ جاوے نہ۔ میں اُٹھ
کھڑیا۔ اوہ میرے نال لگ گئی۔ مینوں وی کچھ ہو گیا۔ میں
اوہنوں پھڑ کے چم لیا۔ اوہ خوش ہو کے چلی گئی۔ پھیر میں
اوس توں ڈرن لگ پیا سی۔ میں چاہندا کہ جد اوہ پانی لے کے
آوے تاں میں دفتر چ کلّا نہ ہوواں۔ پر کدے اجیہی صورتحال
بن ای جاندی۔ اسیں چھیتی چھیتی پیار دکھاؤندے تے باہر نکل
جاندے۔... جد وی میں ایہدے بارے چ سوچدا تاں مینوں اپنے
آپ تے یقین نہ آؤندا۔ دفتر دی پچھلی باری کھلی ہوندی سی۔
باہرلا راہ عام وگدا سی۔ کوئی وی جھاتی مار سکدا سی۔... جد
مینوں اوہدے ساہاں دی خوشبو، جسم دی گندھ تے جیبھ دے
سواد دا خیال آؤندا سی تاں مینوں ڈر بھل جاندے سن۔ میں آپ
سُولی چڑھن نوں تیار ہو جاندا سی۔... اک وار سیال دی رتے
اسیں دوویں کمرے چ سی۔ کمرے دیاں تاکیاں بند سن۔ اسیں
بہت بے قابو ہو گئے۔ میں وی سیانا نہ رہیا۔ بہت غلط حرکتاں
کردے رہے۔ میرا انڈر ویئر پلیت ہو گیا۔ جد اسیں باہر نکلے
تاں میری پینٹ وی گلی ہوئی دسدی سی۔ میں بہت شرمسار
ہویا۔ میں نلکے تے جا کے اوہدے مونہہ اگے ہتھ دھر کے کئی
ہینڈل مار دتے۔ جیہدے نال پانی اتوں نکل کے پھہارا بن کے
میرے اتے آ پیا۔ میری قمیض بھج گئی تے میں پینٹ اُتے ہتھ
نال چھٹے پا کے گِلی کر لئی۔ پھیر کِنا چر دُھپ چ کھڑا
سکاؤندا رہیا۔
ایہہ کُڑی سدھے طور تے میری کسے وی کہانی چ نہیں
آئی۔ انج پرزہ پرزہ کر کے کئی تھائیں فِٹ ہوندی رہی اے۔
جاں انج کہیے کہ ڈر تے آنند دا رلواں ملواں سُکھ اوہدا سی،
جیہڑا ہور کرداراں دے وچ جا وڑدا سی۔ انج وی ایہہ
کردارجاں تجربات بہت نرالے نہیں سن۔
(5) چونڈھی وڈھنی : اِک کڑی براہمناں دی سی۔ بہت بولن
تے ہسن والی۔ اوہ اپنا چت راضی کرن واسطے میرے نال ہلکا
مخول کر لیندی سی۔ جد میرا ویاہ ہو گیا تاں اوہ بہتی چمک
کے بولن لگ پئی۔ اوہ میری بیوی نال میرے پیار دیاں گلاں
اشاریاں چ پچھدی وی ہوندی سی۔ اوہ پڑھن چ ماڑی سی۔ ...
اوہ پنجویں پاس کر کے چلی گئی۔ پھیر اکثر جالندھر دے راہ چ
آؤندی جاندی ملدی۔ اسیں سائیکلاں تے جاندے ٹکر جاندے۔ جد
کدے میں کلا ہوندا تاں اوہ مینوں روک کے گلّاں کردی۔ مینوں
لگدا کہ اوہ اینی چھوٹی عمر چ بہتی جوان ہوئی کڑی اے۔ اوہ
نارمل نہیں لگدی سی۔ جاں مینوں پتہ ای نہیں سی کہ کڑی اینی
عمر چ کنیاں گلاں جان دی ہوندی اے۔ پھیر اوہ شہر ای رہن
لگ پئی۔ مینوں کدے بازار شیخاں چ جاں جگو دے چونک
کول ملدی تاں اوہدیاں گلاں توں لگدا کہ اوہ چاہندی اے کہ میں
اوہنوں جتھے چاہاں، لے جاواں۔ پر میں اینا تکڑا نہیں سی۔
اِک وار اوہ کسے وڈی کڑی نوں لے کے محلہ بکرم پرے
والے میرے گھر آ گئی۔ میری پتنی گئی ہوئی سی۔ میں اوہناں
نوں اپنے گھر نہ بہا سکیا۔ اوس گھر چ چار کرائےدار ہور
رہندے سی۔ میں اوہناں توں ڈر گیا سی۔... میں کِتے جان دا
بہانہ پا دتا۔ اوہ جاندی ہوئی میرے چونڈھی وڈھ کے پوڑیاں اتر
گئی۔
(6) گھٹ بولنی : مینوں اوہدا ناں ٹھیک یاد نہیں۔ مستریاں
جاں کسے ہور جات دی اوہ کڑی بہت گھٹ بولنی تے پڑھن چ
ماڑی سی۔ پنجویں کر کے ہٹ گئی سی۔ اوہدا چھوٹا بھرا سکول
چ پڑھدا سی۔ کدے کدے اوہنوں دیکھن سکول آ جاندی سی۔
کدے میں پنڈ چ کسے دے گھر جاندا تاں کدے مل جاندی تے
نمستے کہہ دیندی سی۔
اک واری میری پتنی نیانا جمن اپنے پیوکے چلی گئی۔ میں
پتہ نہیں کہڑی گلوں شہر توں اک گیا۔ میرا دل پنڈ چ رہن نوں
کیتا۔... انج وی جد کدے میں پنڈ چ اوم پرکاش دے گھر ٹھہردا
سی تاں میرا جی کردا ہوندا سی کسے دے کھوہاں کھتیاں تے
جان نوں۔ کھیتی باڑی دا کم کرن نوں۔ ڈنگراں نال سانجھ پاؤن
نوں۔ میں پنڈ دے اک بزرگ جٹ گرداس سنگھ رندھاوا دے
کھوہ تے چلیا جاندا سی۔ اوہنے مینوں آؤن لئی کئی وار کیہا
سی۔ اوہ سابق فوجی بہت سبھی تے ساؤُ جٹ سی۔ میں اوہدے
کھوہ تے جا کے حل واہ کے دیکھ لیندا۔ کدے نکے چھڈن دا
جھس پورا کر لیندا سی۔
اک دن میں فیصلہ کر لیا پنڈ رہن دا۔ رہن لئی اک خالی
چوبارا لبھ پیا۔ اوہدے اگے بنیریاں والا وادھرا سی۔ میں چاہ
بناؤن لئی سٹوو رکھ لیا۔ سویرے حاضری (ناشتہ) پنڈت جی
دے گھر کھاندا سی۔ دوپہر نوں چھٹی کر کے شہر چلیا جاندا
سی۔ شام نوں سورج چھپن توں پہلاں پنڈ آ جاندا سی۔ جتھے اک
منڈا مینوں گرم دودھ دی گڑوی دے جاندا سی تے کنتی دا بھرا
پنڈت جی دے گھروں لیا کے روٹی دے جاندا سی۔ ایہہ پربندھ
سکول دے اک ٹیچر نے کرایا سی۔ اسیں دوہاں نوں پیسے
دینے کیتے سی۔... جد کدے میں چھیتی شہر توں آ جاندا تاں پنڈ
دے لیہندے والے پاسے چلیا جاندا سی۔ اودھر برانی دیاں
فصلاں ہندیاں۔ اک پاسے بہت اچا تھیہ سی۔ اوہدے اتے روڑیاں
تے ٹھیکریاں کھنڈیاں پئیاں ہندیاں۔ نیویں پاسے درختاں دی اک
جھڑی جہی سی۔ وچکار جہے چھپڑی سی۔ میں تھیہ تے بہہ
کے سورج نوں ڈبدیاں دیکھدا رہندا سی۔ مینوں اپنے بچپن دا پنڈ
بھادسوں یاد آ جاندا۔ اوہ وی اچے تھیہ تے وسیا ہویا سی۔ میں
کِنا کنا چر اتھے بیٹھا رہندا۔ کدے کوئی گل سجھدی تاں کاغذ
تے لکھ لیندا۔ ماحول بڑا شاعرانہ جیہا لگدا۔
اک واری میں سردار گرداس سنگھ رندھاوا دے نال سورا
نسی ولیتی مرغی دے چوچے لین چلیا گیا۔ میں وی اوہدی ریس
دس چوچے لے ایا۔ اک منڈے نے مینوں اپنے گھروں جالی لگا
کھڈا جیہا لیا دتا۔ جد میں گرداس سنگھ دے گھروں نکلیا تاں
کسے تیویں نے مینوں مخول چ کوئی گل کہی۔... اوس رات
روٹی لیا کے دین والے منڈے دی تھاں اوہ کڑی آ گئی۔ اوہنے
مینوں دسیا کہ تائی جاں دادی نے مخول چ کیہا سی “ماسٹر نے
چوچے کیہ ڈھوئے چ لینے آ؟”
مینوں پہلی وار پتہ لگیا کہ دوآبے چ چتڑاں نوں ‘ڈھوئے’
کہندے نیں۔ جنا چر میں روٹی کھاندا رہیا، اوہ کڑی بولی گئی۔
اوہنے مینوں پنڈ دیاں ماڑیاں جاں بدنام تیویاں تے آدمیاں بارے
وی دس دتا۔ جیہناں ‘چوں اک تیویں نے تاں تھوڑا چر پہلاں
ہٹی والے نوں پھڑ لیا سی۔ میں ‘ہوں ہوں ‘ کردا رہیا۔ اوہ
بھانڈے لے کے چلی گئی۔ اوہدا باپ آپ شہر کسے ٹیلر ماسٹر
کول نوکری کردا سی۔
پنجویں کو دن اوہ پھیر روٹی لے آئی۔ اوہ اپنے نال پڑھن
لئی اک کتاب وی لیائی سی۔ میں روٹی کھا بیٹھا تاں اوہ کتاب
کھول کے بہہ گئی۔ اوہ انگریزی سکھنا چاہندی سی۔ وچ وچ اوہ
میرے بارے گلاں پچھدی رہی۔ مینوں بری لگی۔... جد میں اپنی
کتاب کڈھن لئی الماری ول نوں ہویا تاں اوہ میرے نال لگ کے
کھڑ گئی۔ میں اوہنوں دو وار سرسری جیہا چمیا۔ اوہ چمبڑدی
گئی۔ میں ڈر گیا۔ میں اوہنوں پوڑیاں چ کھڑکا ہون دا ڈر دتا۔
اوہنے جدے بھانڈے چک لئے۔
میں اوسے دن فیصلہ کر لیا پنڈ چ نہ رہن دا۔ دوجے دن
میں چوچے ‘ڈھوئے’ کہن والی دے حوالے کر کے شہر چلیا
گیا۔
کجھ دناں بعد سکول چ اک نواں انٹرینڈ ٹیچر آ گیا۔ اوہنوں
رہن لئی اوہی چوبارا دے دتا گیا۔ اوہ تن کو مہینے اوتھے رہیا۔
پھیر شہر چ کسے کمپنی دا سیلزمین لگ گیا۔ مینوں کدے کدے
ملدا۔ دعا سلام ہندی۔... اک دن اوہنے رک کے مینوں دسیا کہ
اوہنے تناں مہینیاں چ ترلوکی ویکھ لئی۔ پہلاں تاں اوہ کڑی
اوہدے کول پڑھن دے بہانے آ کے کرپا کر جاندی سی تے
پھیر اوہ اک ہور کڑی نوں نال لے آؤندی سی۔ اوہ کڑی اینی
نڈر سی کہ سارے کپڑے لاہ دیندی سی تے جد وی اوہ کہندا،
جیہڑے وی انگ نوں کہندا، اوہ ننگا کر دیندی سی۔... رب
جانے اوہ بندہ کِنا کو سچ دسدا سی تے کِنا کو جھوٹھ۔
(7) گونگا پیار : پلیٹھیے بیٹے دے گزرن دے بعد میں ذرا
اداس سی۔ مینوں تے میری بیوی نوں بچیاں دا بڑا چاؤ سی۔
سکول چ گرداس سنگھ رندھاوا دی دوہتی چوتھی چ سی تے
دوہتا پہلی کچی چ۔ اوہناں دا باپ کسے گھریلو جھگڑے چ
ماریا گیا سی۔ ہُن اوہ اپنے نانکے پلدے سی۔ مینوں اوہ دوویں
بچے بڑے پیارے لگدے سی۔ میں اپنے پیار نوں کئی خفیہ
طریقیاں نال ظاہر کردا سی۔ پر مینوں لگدا سی کہ کوئی کسر
رہِ جاندی اے۔ اوہناں دی وڈی بھین کالج پڑھدی سی۔ میں
اوہدے نال وی گل کر کے خوش ہوندا سی۔... اک واری اوہ نکا
منڈا کسے دے نال جالندھر میرے گھر آیا۔ میں اوہنوں پیار
کردیاں چھاتی تے بہا لیا۔ اوہدے نال آئیاں دو کڑیاں حیرانی نال
دیکھدیاں رہیاں۔ مینوں ایہی لگدا رہیا کہ میرے پیار دی بھاونا
نوں کوئی سمجھدا نہیں۔
(8) سلائی ٹیچر : ساڈا سکول چھ ست سکولاں لئی سینٹر
سکول سی۔ ہر مہینیے اوتھے اوہناں سکولاں دے ٹیچراں دی
میٹنگ ہوندی سی۔ سینٹر ہیڈ ماسٹر پردھانگی کردا سی تے میں
سیکٹری وجوں میٹنگ دی کارروائی پنجابی چ لکھدا سی۔
میٹنگ چ سکولاں دے عام معاملیاں دے نال کدے کدے کوئی
ٹیچر کوئی ودیک ، سماجک جاں ادبی لیکھ پڑھ کے سنا دیندا
سی۔ چاہ پانی تے بحث دی گرما گرمی ہوندی تے میٹنگ ختم
ہو جاندی سی۔ .... اوہناں دناں چ سکولاں چ ماسٹرنیاں دی
بھرتی نویں نویں ہون لگی سی۔ اوہ وی میٹنگ چ آؤندیاں۔
نوجوان چہلاں وی کر لیندے سی۔ اوہناں دناں چ ای سرکار نے
سلائی ٹیچریساں دی کچی بھرتی وی کیتی سی۔ ... پنڈ چ سلائی
سکھاؤن والی اک ٹیچریس شہر توں پنڈ آؤندی جاندی ملدی
ہوندی سی۔ کدے کِتے گل بات وی ہو جاندی سی۔ اوہ ساڈے تن
ٹیچراں دے قافلے دے نال جان لگ پئی سی۔ اصل چ اوہنوں
راہ چ کسے نے چھیڑ دتا سی۔ اوہنوں ساڈے ساتھ دی لوڑ سی۔
اوہ میرے نال بکرم پرے، جتھے میں اپنے ٹبر نال رہندا سی،
تک آؤندی سی۔ پھیر اگے چرنجیت پرے ول نکل جاندی سی۔
اک دن اوہ میرے نال آ کے میرا گھر وی دیکھ گئی۔
کہندی، کدی چھیتی آن تے میں تہانوں بلا لیا کراں گی۔ اوہنوں
میری زنانی نے آدر نال چاہ پلائی۔
اوہ نال جاندی آؤندی گلاں کردی تاں مینوں لگدا کہ میں
کھنے دا ہی ہاں اجے وی، تے ایہہ جلندھرن اے، پوری۔ اوہ
کئی کھلیاں گلاں کر جاندی سی۔ اوہ آپ تاں بہتا پڑھی ہوئی
نہیں سی پر اوہدے گھر چ کئی بندے افسر سن۔ جس دا میرے
تے پربھاو پیندا سی۔
اک دن اسیں جد ٹانڈا روڈ تے سی تاں اوہنوں میریاں گلاں
توں پتہ لگ گیا کہ میں اجکل کلا ہاں۔ کہندی میں تہاڈے ہتھ دی
بنی کوفی پینی اے۔... میں ڈر گیا کہ ہور کرائےدار تیویناں
دیکھنگیاں۔ پر میں جواب نہ دے سکیا۔ اوہ میرے نال ای آ گئی۔
جد اسیں پوڑیاں چڑھے تاں ہیٹھلیاں ساریاں زنانیاں تے
کڑیاں نے سانوں دیکھیا۔ میں کمرے دا زندہ کھول کے اوہنوں
بہایا تے آپ دوجے پاسے بنی رسوئی چ کوفی بناؤن چلیا گیا۔
اوہ اپنا پرس میز تے رکھ کے میرے کول ای آ گئی۔ رسوئی چ
کوئی کھڑکی نہیں سی۔ اوہ میرے سر تے کھڑی گلاں کردی
رہی۔ گلاں کاہدیاں، دوجے پنڈ جاندیاں ٹیچریساں تے ٹیچراں
دیاں۔ میں ‘ہوں ہاں’ کردا رہیا۔ کوفی دا دودھ رلیا پانی ابل کے
ڈلھن لگیا تاں اوہنے بانہہ ودھا کے سٹوو بجھا دتا۔ ... اسیں
ایسے گل تے ہسدے رہے۔ اوہدے ہسدی دے اگلے دند دسدے
تے کھبی گلھ چ ڈنگھ پیندا سی۔ مینوں اچانک کجھ ہویا تے میں
اوہنوں پھڑ کے گلھ توں چم لیا۔ اوہ مسکرا پئی۔
اسیں کمرے چ آ کے کوفی پیندے اکھاں اکھاں چ ایس
گھٹنا تے ہسدے رہے۔ میرا حوصلہ ودھ گیا۔ میں اشاریاں لال
کمرے دے اہلے والے پاسے ہون نوں کہن تے اوہنوں پھڑن
لگ پیا۔ اوہ ہسدی ہوئی روکی وی جاوے تے کجھ کرن وی
دیئی جاوے۔ ایسے کھچ دھوء چ اوہدی قمیض پٹھ توں پاٹ گئی۔
... میں پھیر ڈر گیا۔ اوہ اک وار گھبرائی تے پھیر نارمل جہی
ہو کے کہندی،”لیاؤ ہن سوئی دھاگہ۔”
میں اوہدی پٹھ پچھے بیٹھا اوہدی قمیض نوں ٹانکے وی
لائی گیا تے نالے ایہہ سوچی جاواں کہ اگانہہ توں اوہنوں گھر
آؤن توں روکاں جاں نہ روکاں؟ میں کیہا،” بڑی غلطی ہو گئی۔”
اوہ کہندی،” نہیں، قمیض بہت پرانی ہو کے گھس گئی
سی۔ ... میں گھر جا کے لاہن لگی نے آپ ای پاڑ دینی آ۔”
جان لگی کہندی ،"مینوں پیسے چاہیدے نے اج۔”... میں
تنخواہ نہ ملن دی گل دسی تاں اوہ مایوس ہو کے چلی گئی۔ میں
وی اڈا ہشیار پور نیڑے بنے کھیڑا ریسٹورینٹ ول نوں چلیا
گیا۔ جتھے کہانی کار دلجیت سنگھ آیا بیٹھا ہوندا سی۔ ... اوہ
بیٹھا مینوں اڈیک رہیا سی۔ میں اوہنوں دیر ہون دا کارن دسدیاں
ساری گل سنائی تاں اوہ ‘جھوٹھ، جھوٹھ،’ کہندا چاہ پیندا رہیا۔
اوہ ضدی میری گل نوں کوری کلپنا کہہ کے نند دیندا سی۔
کجھ دناں بعد اوہ کڑی ایتوار نوں میرے گھر پھیر آ گئی۔
اوہنے ہیٹھاں پیا میرا سائیکل دیکھیا ہووےگا۔ اوہنے بہت قیمتی
ساڑھی لائی ہوئی سی۔ اوہدے وچوں عطر تے پاؤڈر دی تیز
خوشبو آ رہی سی۔ میں لیٹیا کتاب پڑھ رہیا سی۔ اوہنوں
دیکھدیاں ای تربھک کے اٹھیا۔ اوہنے اپنا ہتھ ملاؤن لئی اگے
ودھایا۔ میں پھڑ لیا۔ اوہنے گھٹ دتا۔ اوہناں دناں چ صرف
کامریڈ کڑیاں ہی ہتھ ملاؤندیاں جا جپھی پاؤندیاں سن۔ عام
کڑیاں تاں گل کرن تے وی غصہ کردیاں سن۔
میں اوہنوں چاہ کوفی پچھی۔ اوہنے نانہہ کر دتی۔ مینوں
دلجیت سنگھ دے آؤن دا ڈر وی سی تے اڈیک وی۔ میں اوہنوں
کڑی والا سچ مناؤنا چاہندا سی۔ ... آرام نال بہہ کے اوہنے
مینوں کیہا کہ اوہنوں پیسیاں دی لوڑ اے۔ پنجاہ روپئے چاہیدے
نیں۔ میں حیران سی کہ ایڈے کھاندے پیندے گھر دی کڑی نوں
میرے ورگے ننگ ماسٹر توں پیسے منگن دی کیہ لوڑ پے
گئی۔ اوہ کہندی کہ اوہنے کسے لوڑوند سہیلی دی لوڑ پوری
کرنی اے۔ ایہہ دسدیاں اوہنے اپنی گھڑی اتار کے میز تے رکھ
دتی۔
میں اوہدی رہمدلی تے پگھل گیا۔ میں جدے اوہدی گھڑی
چک کے اک دوست دے وڈے بھرا توں پنجاہ روپئے پھڑ لیایا۔
اوہ کڑی دی گل سن کے ہی خوش ہو گیا۔ اوہنے پنجاہ روپیاں
نال گھڑی وی موڑ دتی۔... میں چس کڑی نوں پیسے دتے تاں
اوہدیاں اکھاں چ ہنجھو آ گئے۔ اوہنے مینوں پیار نال گلوکڑی
پائی۔ جد میں مونہہ اگے کیتا تاں کہندی،”میرا میک اپ خراب
کرنی؟” تے چلی گئی۔
سوموار نوں اوہ نہ جاندی دسی تے نہ آؤندی۔ پھیر کدے
وی نہ دسی۔ اپنی گھڑی لین وی نہ آئی۔ ... میں اوہنوں دیکھن
اوہناں دے محلے چرنجیت پرے وی گیڑے کڈھدا رہیا۔ اوہناں
دے محلے دے اک واقف بندے نے دسیا کہ اوہ انگلینڈ چلی
گئی اے۔ جتھے اوہدا ویاہ ہو جانا اے۔ روندے رہنگے دلا دے
جانی! آکھ کے اوہ ہس پیا۔
دِلاں دے جانیاں دے رون دی گل تاں ٹھیک سی اوہدی۔ پر
مینوں اوہدی گھڑی بدلے پنجاہ روپئے لے جان والی گل دی
سمجھ نہیں پئی۔ ... ہن خیال آؤندا اے کہ جنا کوئی امیر ہوندا
اے، اوہدے خرچے وی اونے ای ودھ ہوندے نیں۔ اوہدیاں
لوڑاں وی اونیاں ہی ودھ جاندیاں نیں۔ ... اودوں میں وی
اوہنوں لُچی کڑی سمجھدا سی۔ پر ہن مینوں اوہ ٹھیک لگدی
اے۔
(8) کوٹھے والیاں : مینوں نہیں پتہ کہ ساڈے دیس دے
لوکاں وچوں تیویں دا بھوکھڑا کڈھن لئی جاں اوہناں نوں
نفیساتی روگاں دا شکار بنن توں بچاؤن لئی کیہ کرنا چاہیدا اے؟
کیہ ویسواواں ہونیاں چاہیدیاں نیں جاں نہیں؟ میں ایہدا جواب
ٹھیک نہیں دے سکدا۔ پر مینوں آپ نوں لگدا رہیا اے کہ
ویشیاواں تے مرد ویشیا ہونیاں چاہیدیاں نیں۔ بھاوویں اوہناں دا
سروپ ہور کوئی ہووے۔ ... مینوں لگدا اے کہ ساڈے دیس دے
بہتے نوجوان منڈیاں تے کڑیاں دیاں نفیساتی بیماریاں دا اِک
کارن جنسی خواہش نوں دبنا گھٹنا تے ہندو شاستراں دا ایہہ
یقین اے کہ سانوں اپنے آپ نوں ویرج پاتج توں بچاؤنا اے۔
جے ایہہ پات ہوندا گیا تاں ساڈے سبھ کجھ دا بیڑا غرق ہو جانا
اے۔ پھیر ساڈے اندر کجھ وی نہیں بچنا۔
میں 25 سال دی عمر چ ویاہ ہون تک عورت دی سنگت
نہیں سی کر سکیا۔ موقع ہی نہیں سی ملیا۔ زنانی دے کول
کھڑن تے ڈر لگن لگ پیندا سی۔ .... پہلے تجربے توں بعد میں
ویشیاواں، اوپریاں تیویاں تے دوست عورتاں نوں ملیا۔ ... سبھ
توں پہلاں میں ہردوار دی یاترا توں مڑدا ہویا رات نوں
سہارنپور دے نکھاس بازار چ گیا۔ تکڑا ہو کے ہر بندے دا
جائزا لیا۔ اِک کنجری کول وی گیا۔ سُکھاواں تجربہ ہویا۔ پھیر
دلّی تے آگرے دے بازار وی دیکھے۔ بڑے چنگے لگے۔ ... پر
ایس بھکھ دا علاج نہ ہویا۔
ایہہ گل بہتی منن والی نہیں، پر میں مذہبی مقامات دے
سادھو آشرم چ کام کریڑا ہوندی آپ ویکھی تے کیتی۔ میں ایس
کارج نوں پاپ نہیں منیا جاں میں پاپبودھ توں گھٹو گھٹ اوس
ویلے اپنے آپ نوں مکت سمجھیا۔ رشی کیش چ مینوں اک
سادھنی نال راس لیلا رچون دی خوشی حاصل ہوئی۔ اس کارج
دا روپ سروپ بھاوویں مذہبی جیہا ہی سی۔ سانوں دوہاں جاں
گھٹو گھٹ مینوں بھدا جاں گندہ جیہا نہیں سی لگیا۔... ایہہ
سارے تجربات میریاں بہت ساریاں کہانیاں چ کسے نہ کسے
ہور روپاں چ کھلرے پئے نیں۔
ہور کئی اجیہے تجربے میں اپنی وکھری کتاب ‘کہانی دا
جنم’ وچ لکھے نیں۔ جس چ تجربہ تے انوبھوتی دے کہانی بنن
دی ویاکھیا درج اے۔
ایتھے میں صرف اینا ای دسنا چاہندا ہاں کہ 1969 /70
چ عورتاں ناں نال میریاں دوستیاں دے بہت سنگھنے تے
گمبھیر تجربے ہوئے۔ جس نال میری زندگی دا سارا فلسفہ ای
بدل گیا۔ کتھے میں کام ترپتی لئی جسمانی کریا دا جلوہ ہی مندا
سی تے کتھے ایہہ تجربات مینوں آتم تے شکتی دے سنساراں
چ لے گئے۔ میں دو چار نہیں ویہہ پچی سال ایس نویں تے
عجب جادو نگری چ وچردا رہیا۔
ایتھے صرف اینا ای دس سکدا ہاں کہ میرے جیون چ اک
اجیہی عورت دے آؤن دا بہانہ بن گیا کہ میری لکھت دا رنگ
ای بدل گیا۔ اس عورت نال میری سنگت بہت لمے سمیں لئی
رہی۔ اوہ ودھ سمجھدار تے بندھیج مکتج سی۔ اوہدے ہور
سکُھاں توں چُھٹ مینوں اک لابھ ایہہ ملیا سی کہ اوہدیاں
سہیلیاں وی اعلیٰ تعلیم تے چنگیاں نوکریاں جاں اچے سماجی
رتبے والیاں سن۔ اوہ کہانیاں دی ودھیا پارکھی سی۔ میں ہر اک
کہانی پہلاں اوہنوں پڑھواندا سی۔ اوہدی رائے وڈمُلّی ہوندی
سی۔ میں اوہدی صلاح نال اپنیاں کہانیاں سودھ لیندا سی۔ اوہدے
نال میرا تعلق بہت الجھواں سی۔ اوہدی اپنی ہؤومیں بڑی اُچی
سی۔ اسیں بحث کردے کردے جھگڑ وی پیندے سی۔ میں ایس
موڑ توں بچن لئی بحث چھڈ دیندا سی۔
ساڈے دولے جاں وگڑدے سوردے تعلقات نے مینوں بہت
کہانیاں دتیاں۔ پر مینوں کہانی لکھن لئی اکساندی اوہی پہلی
عورت سی، جیہڑی تھوڑے سمیں لئی میری زندگی چ آئی سی۔
کدے دوہاں دی ٹکر وچوں نواں کردار سرجیا جاندا سی۔ کدے
کئی عورتاں دا اک پاتر بن جاندا سی۔ کوئی اک عورت میرے
ذہن تے سوار سی۔ اوہدے اینے وراٹ روپ مینوں دسدے
رہندے سی کہ تھوڑے سمیں بعد نویں کہانی سرجی جاندی سی۔
پہلیاں دس کو کہانیاں وچ اک پاتر بھارو رہیا۔ پھیر اوہدے روپ
بدلدے چلے گئے۔ ایس کم چ میری تے مینوں ملن والیاں
عورتاں دی ودھدی عمر، بدلدی سوچ، نفسیاتی شکتیاں تے
کمزوریاں دے اثرات وی متاثر کردے رہے۔ ایہہ کریا کویں
چلدی سی، ایہدے بارے کجھ اشارے تہانوں ایس کتاب وچ
‘میریاں کہانیاں دے بیج’ والے حصے وچوں لبھ سکدے نیں۔
12 کہانی لکھن دا مُڈھ
میں بائی تئی ورھیاں دی عمر چ 1954 55 چ جالندھر
رہندیاں کہانی لکھن لگیا سی۔ ایس توں پہلاں مینوں ادب دا بہت
پتہ نہیں سی۔ کھنے رہندیاں بے کاری، آوارگی، گھردیاں دیاں
نت دیاں جھڑکاں تے بے پرتیتی دے احساس نے مینوں بڑا
اوازار کیتا ہویا سی۔ جیہدے نال میں خاصہ ڈھیٹھ، ضدی، اپنے
آپ دے اندر وڑیا رہن والا تے کھوری بن گیا سی۔ مینوں میری
نفسیاتی حالت نے ماپیاں، بھین بھائیاں، اپنے شہر تے اپنے پنڈ
دے لوکاں، جدی گھر تے بچپن دیاں تھاواں توں بے مکھ تے
نرموہی جیہا کر دتا سی۔ روٹی کھاندیاں مینوں لگدا سی کہ میں
اپنے باپ دی روٹی اوہدیاں جتیاں چ پائی دال نال کھائی جاندا
ہاں۔
میں کئی وار سکولوں تے گھروں بھجیا سی تے کئی وار
میرے بائی جی (پِتا جی) نے مینوں گھروں کڈھیا سی۔ اٹھویں
جماعت توں بعد میرے نال کجھ اجہیاں گھٹناواں بیتن لگ پئیاں
سن کہ مینوں سمجھ نہیں سی پیندی کہ اوہ کیہ ہو رہیا سی؟
اٹھویں چ میں حساب والے ماسٹر دی کٹ توں ڈردا سکول توں
بھجن لگ پیا سی۔ اسے سال 1947 چ میں فساد دیکھ لئے تے
میں مذہب تے رب توں بے مکھ ہو گیا ۔ میری سوچ بری
طرحاں الجھ گئی سی۔ میرا دل کسے کم چ ٹکدا نہیں سی۔ میں
کسے اوپری تھاں بھج جانا چاہندا سی۔ مینوں کھنے دی کوئی
وی تھاں چنگی نہیں سی لگدی۔
نوویں جماعت چ جا کے میرے دماغ چ پتہ نہیں کیہ فتور
پیدا ہو گیا کہ میں اس شریف اُستاد دے جوابی گھسن مار بیٹھا،
جیہنے پہلاں مینوں کدے ماریا نہیں سی۔ ادن میرے من چ سی
کہ میں کسے ماسٹر نوں مارنا اے۔ ایس ماڑی گھٹنا دا مینوں
ہُن وی افسوس اے۔ میں مارن والے ٹیچراں نوں ہُن وی نفرت
کردا ہاں تے اوہناں نوں کم عقل تے کمپلیکساں دے مارے
ہوئے سمجھدا ہاں۔ مینوں گورو شش دی روایت ہُن وی چنگی
نہیں لگدی۔
ایس ہونی کرکے مینوں سکول چوں کڈھ دتا گیا سی۔ گھر
باپ دیاں گالھاں تے سوٹیاں دا ڈر سی۔ میں روز بستا چک کے
سکول چلیا جاندا پر سکول دے اندر جان دی تھاں اوہدے
ساہمنے بنے سرکاری سلوترکھانے (ڈنگراں دے ہسپتال) جا
بہندا۔ اپنے آپ کتاباں پڑھدا تے لکھدا رہندا۔ تھک جاندا تاں
ڈنگراں تے ڈاکٹراں وچالے ہوندے گھول دیکھدا تے کدے آپ
وی ڈنگر بنھن تے ڈھاؤن چ اوہناں دی مدد کردا۔
کدے کدے میں ریلوے سٹیشن دے گوداماں چ جا بہندا۔
جتھے آؤندیاں جاندیاں گڈیاں تے سواریاں دیکھدا رہندا تے
نالے نال پڑھدا وی رہندا۔ بہن لئی گداماں چ مونگ پھلی دیاں
بوریاں دیاں دھاکاں لگیاں ہوندیاں۔ اوہناں چوں ڈِگی مونگ پھلی
کھاندا رہندا۔ جدوں سکول دیاں کتاباں پڑھن توں اک جاندا تاں
باہرلیاں کتاباں پڑھن لگ پیندا۔ اوہ کتاباں میں آریہ سماج دی
لائبریری توں شام نوں کڈھوا لیاؤندا سی۔ میرے بائی جی کسے
سمیں آریہ سماج دے منسٹر تے لائبریری دے جیون ممبر سن۔
میں اوہناں دے دوویں کارڈ اوہناں دی الماری وچوں کڈھ لئے
سن۔ لائبریری توں میں اردو دی نظم تے کہانیاں دیاں کتاباں
لیاؤندا سی۔ اس لائبریری وچ اردو دے موجودہ ادب دی نویں
توں نویں کتاب آ جاندی سی۔ اس سمیں چ میں اردو ادب دیاں
دو کو سو کتاباں پڑھ لئیاں سن۔ پر اوہناں بارے کوئی گل کرن
نوں نہیں سی ملدا۔ کیونکہ کھنہ بانیاں دا شہر اے۔ کوئی کوئی
بندہ اردو دی نظم پڑھدا جاں لکھدا سی۔
اوہناں دناں چ سکولاں وچ مادھیم اردو زبان ہوندی سی۔
ہِندی تے سنسکرت وشے مینوں بائی جی نے دھکے نال
دعائے سی۔ ہندی مینوں چھیتی آ گئی سی۔ پر ہندی ادب پڑھنا
مینوں چنگا نہیں سی لگدا۔ اک صرف ہریونش رائے بچن دی
“مدھو بالا” تے “مدھو شالہ” سواد نال پڑھیاں سن۔ پنجابی ادب
میں فارسی اکھراں چ چھپیا پڑھدا سی۔ جیہدے نال مینوں موہن
سنگھ ، درشن سنگھ آوارہ تے فیروزدین شرف نال جان پچھان
ہوئی سی۔ آوارہ نے مینوں پنجابی ول کھچ کے لیاندا سی۔ پھیر
سادھو دیا سنگھ عارف دے ‘زندگی بلاس’ نے گورمکھی لپی
سکھا دتی سی۔
دسویں کرن توں بعد جد میں پنڈ بڈگجراں جا کے کھیتی
کرن لگ پیا سی تاں گھردیاں پرتی غصہ تے روس مینوں
اتھے جیون نہیں سی دیندا۔ میں بھج کے کھرڑ جا کے
جے.بی.ٹی. چ داخلہ لے لیا سی۔ اس سکول ولوں اردو وچ اک
پرچہ کڈھیا جاندا سی۔ میں وی اک غزل لکھ دتی۔ جیہدے وچ
کالپنک پریمکا نوں ملنا دی چاہنا ظاہر کیتی گئی سی۔ جیہڑی
پرگتیشیل وچاراں نال لدی ہوئی سی۔ اوہدا اک مصرعہ شاید
کجھ ایس طرحاں سی۔...’تختہ اختا مشکے ستم بنتے رہینگے
کب تلک ؟’.. پر جدوں اوہ چھپی دیکھی تاں انچارج ادھیاپک
نے ساری دی ساری عشقیہ بنا دتی سی۔
کجھ چر بعد اک دن کھنے اپنے چوبارے وچ بیٹھیاں مینوں
پھرنا جیہا پھریا تے میں اردو وچ اک کہانی لکھ دتی ‘دو پاٹ’۔
اوہ وڈے بھائی نے ویکھ لئی تے میں شرم دے مارے نے پاڑ
سٹی۔ مُڑ کے ایہہ سوچ ای وسر گئی۔
ستمبر 1953 نوں مینوں جالندھر دے نیڑے سرکاری
پرائمری سکول رندھاوا مسنداں وچ نوکری مل گئی۔ میں
گھروں بسترا لے کے ایہہ سوچ کے نکلیا سی کہ ہُن مڑ کے
اوس گھر نہیں وڑنا۔
میں رہندا جالندھر شہر چ اپنے ماما جی کول سی تے
سائیکل تے سکول جاندا سی کیونکہ مینوں حالے تنخواہ نہیں
سی ملن لگی۔ جدوں تنخواہ ملن لگ پئی تاں میں چوک سوداں
چ بھانڈیاں والے بازار دے نیڑے ‘باہری مارکیٹ’ چ رہن لگ
پیا سی۔ اس مارکیٹ وچ بنے چالی کو کمریاں وچ طالب علم،
چھڑے بندے جاں ٹبراں توں دور رہن والے ملازم رہندے سی۔
اتھے میری ملاقات سابق فوجی گربچن چودھری نال ہوئی۔ اوہ
اردو چ نظم، کہانی، ناٹک تے ناول لکھدا سی۔ ہُن پنجابی ول
نوں آؤن دی سوچ رہیا سی۔ اوہ گورمکھی اکھراں چ گیانی کر
رہیا سی۔ اوہنے اک دن مینوں وی گیانی ہیرا سنگھ دے کالج چ
لیا بہایا تے فارم بھروا کے داخلہ بھجوا دتا۔ میں مخول مخول
چ امتحان دے دتا تے پاس ہو گیا۔ نالے تیزی نال پنجابی لکھنی
سکھ گیا۔ کجھ ادب وی پڑھ ہو گیا۔ گربچن چودھری نے ای
مینوں اک دن پرو . موہن سنگھ دے درشن کرائے تے کجھ
دناں بعد اوہناں دے گھر ہو رہی میٹنگ چ لے گیا۔ جتھے گیانی
ہیرا سنگھ درد، فکر تونسوی، تاجور سامری، مخمور
جالندھری تے پنجابی دے کئی نوجوان لکھاری آئے بیٹھے سن۔
اتھے میری ملاقات سرجن زیروی، گردرشن سنگھ عرف محرم
یار، جسونت سنگھ وردی تے ہور پرگتیشیل لکھاریاں نال ہوئی۔
میٹنگ چ گربچن چودھری نے کہانی سنائی سی۔ بہت سنجیدہ
بحث ہوئی سی۔ گربچن چودھری نے اگلی میٹنگ لئی کہانی
پڑھن واسطے میرا ناں لکھوا دتا سی۔ اوہنے میری لکھی پہلی
ادھوری کہانی دیکھ لئی سی۔ میں بہت ڈر گیا سی۔ میں پنڈ چ
کھیتی کرن تے روڑی ڈھون والا بندہ وڈے شہر دے وڈے
لکھاریاں تے ودواناں کول بولن دا حوصلہ نہیں سی کرن جوگا۔
میٹنگ والے دن چودھری مینوں باہوں پھڑ کے لے گیا۔
جدوں پروفیسر موہن سنگھ نے میرا ناں ‘ پریم پرکاش کھنوی’
بولیا تاں میرے دماغ چ ساں ساں ہون لگ پئی سی۔ پڑھن
لگیاں مینوں پتہ ای نہیں سی کہ میں کتھے بیٹھا ہاں تے میرے
دوآلے کون لوک نیں۔ کہانی مکن تے مینوں بندے نظر آئے۔
سبھ چپ سن تے میری جان نکلدی پئی سی۔ تدے فکر تونسوی
نے موہن سنگھ ہوراں ول دیکھدیاں آکھیا “لؤ، میں ای گل
شروع کردا ہاں۔”
اوہناں کہانی دی خاصی صفت کیتی تے پھر اک سیانی گل
دسی کہ لکھاری نوں چاہیدا اے کہ اوہ سچویشن نوں ویوزولائز
نہ کرے۔.... مینوں اوہناں دی کسے وی گل دی کوئی سمجھ نہ
آئی۔ پھیر موہن سنگھ ہوراں نے نوجوان دی سرپرستی دے
انداز چ صفت کیتی تاں ہوراں کئیاں دے سر وی اوہناں دے نال
مل گئے سن۔
میٹنگ ختم ہوئی تاں سارے نوجوان دوست مینوں مل کے
مڑ ملن دے اقرار لے رہے سن۔ مینوں لگا سی کہ میں مڑ کے
اک نویں ٹبر چ آ گیا ہاں۔ جتھے وڈیاں سوچاں تے محبتاں ہی
محبتاں نیں۔ جتھے پیو تے بھائی دیاں جھڑکاں تے کٹاں نہیں۔
جتھے مینوں لوک اپنے گھراں چ سددے نیں، گھروں کڈھدے
نہیں۔
میری اس پہلی کہانی دا ناؤں سی ‘اپت کھپت’۔ اوہ میں
‘پریت لڑی’ نوں بھیج دتی تاں نوتیج سنگھ نے کجھ وادھو
ستراں کٹ کے چھاپ دتی۔ مینوں سطراں کٹن دی گل ٹھیک
نہیں سی لگی۔ پر ‘پریت لڑی’ چ چھپنا نہ سہن والی خوشی دی
گل سی۔... بعد چ اوہ کہانی مینوں آپ نوں چنگی نہیں سی لگی
تے میں اوہ رد کر دتی سی۔ کسے کہانی پراگہ وچ شامل نہیں
سی کیتی۔
دوجی کہانی پروفیسر موہن سنگھ نے اپنے پرچے ‘پنج
دریا’ وچ چھاپ لئی سی تے تیجی گیانی ہیرا سنگھ درد نے
منگ کے اپنے پرچے ‘پھلواڑی’ (جیہڑا مڑ کے نکلیا سی) چ
چھاپی سی۔ پھیر تاں سارے وڈے پرچیاں چ چھپن دے بوہے
میرے لئی کھل گئے سن۔
(1) پہلا دور : ایہہ اوہ سماں سی جدوں کمیونسٹ پارٹی
اپنے پورے جلو وچ سی۔ نیتاواں دے بھاشن سن کے پارٹی
ورکر تے ہمدرد انقلاب دے آؤن دیاں کنسوآں لیندے سی۔ لگدا
سی کہ اک دھکہ ہور وجن دی دیر اے، دیش چ پرولیتاری
ڈکٹیٹرشپ قایم ہو جانی اے۔ مزدور آگوُ راج کرن گے تے
کمیونسٹ دانشور، پترکار تے ادیب اتے ہور کلاکار وڈے
وڈے عہدے سانبھ لین گے۔
سکولوں بھجن ویلے میں اگانہہ ودُھو وچاراں دا جیہڑا
اردو ادب پڑھیا سی، اوہنے اتے کجھ میرے نجی حالات نے
مینوں ایس سماج نوں بدلن دے سفنے دیکھن والا اگانہہ ودھو
ادب تے مزدور لہراں دا ہمدرد بنا دتا سی۔ مینوں پارٹی دے
دفتر کرانتی دے مندر دسدے سن۔ پر ایہہ بھرم تھوڑے چر بعد
پہلاں ادب بارے تے پھیر مزدور کسان اندولناں بارے ٹُٹدا گیا
سی۔
عام طور تے ایہہ ہوندا اے کہ اسیں ویہہ کو ورھیاں دی
عمر تک جہو جیہا جیون بتایا ہوندا اے تے اوہدی چھاپ ساڈیاں
سوچاں تے اینی ڈونگھی ہوندی ہے کہ اسیں ساری عمر اوہدی
جگالی کردے اپنیاں لکھتاں چ اوہی ٹکڑے جوڑدے رہندے ہاں۔
ساڈا پچھا ساڈے نال ای چمبڑیا رہندا اے۔.... پر میرے نال ایس
توں ذرا وکھرا ہویا سی۔ کیونکہ میں اپنے ماپیاں نوں، اپنے
بھین بھائیاں نوں، پنڈ تے شہر دی دھرتی نوں تے اتھے دے
لوکاں نوں چھڈ کے خوش ہویا سی۔ گزرے دیاں ماڑیاں تے
ہتک بھریاں یاداں توں کھہڑا چھڈاؤنا چاہندا سی۔ کجھ چھٹن وی
لگ پیا سی۔ پر کجھ عرصے بعد میں پھیر گھر جان لگ پیا
سی۔ جیہدے کرکے میرا ماضی میرے تجربیاں دا قیمتی حصہ
بن گیا سی۔ پر میرے اندروں موہ ٹٹ چکا سی۔ جیہدے نال میں
شردھا، انھے عقیدیاں تے جذباتیت توں تھوڑا بہت مکت ہو گیا
سی۔ آخر اوہی تجربے نویں تجربیاں دے نال رل کے میریاں
کہانیاں دے آدھار بنے۔
(2) مڈھلیاں کہانیاں : میریاں پہلیاں بہت ساریاں کہانیاں
وچ سماج دیاں کجھ اجہیاں تصویراں پیش ہوندیاں سن، جیہڑیاں
جاں تاں میں سماج دا کوہڑ سمجھ کے وکھاؤنا چاہندا سی جاں
اوہ پاٹھکاں دی دلچسپی رچنا وچ بناؤن لئی پیدا کردا سی۔
کیونکہ پرگتیوادی ادب دا ایہو اصول سی۔ میں ودھ توں ودھ
اپنے آلے دوآلے دے ماحول دیاں تصویراں کھچدا سی۔ اودوں
میرا الپ گیان اینا ای سی کہ ادب تہاڈے سماجی ماحول دا
شیشہ ہونا چاہیدا اے۔ میں اوس شیشے وچیں بندے دے اوہ
روپ تاں وکھاؤندا ای سی، جیہڑے دوجے میرے سمکالی
وکھاؤندے سی، پر میں اوہ روپ وی وکھاؤنا چاہندا سی،
جیہڑے میرے ہور سمکالی وکھاؤندے ڈردے سی جاں سنکوچ
کردے سی۔ جیہڑے میں اردو کہانی کار تے خاص طور تے
سعادت حسن منٹو دیاں کہانیاں وچ دیکھے سن۔ اوہ میرے
خیالے اپنے روپاں نال ملدے سن۔
13 بدلدی ادبی سوچ
(1) پہلا دور : ستمبر 1947 توں بعد میں ناستک تے آپ
ہدرا کمیونسٹ بن گیا سی۔ میں مارکسوادی وچاردھارا دی کوئی
کتاب نہ اودوں پڑھی سی تے نہ ہی بعد چ کدے پڑھی۔ سگوں
میں اسدے الٹ ادب اتے دھرم گرنتھ بہتے پڑھدا رہیا ہاں۔ اک
پاسے کامریڈاں تے دوجے پاسے سادھاں سنتاں دی سنگت
کردا رہیا ہاں۔ پر لوکاں وچ برابری تے دھرم توں رہت ہون
دے وچار میرے من چ شروع توں ہی اڑے رہے نیں۔ میرا
رویہ رہیا اے کہ میں کسے وی کھبے پکھیے سوچ والے بندے
نوں ملکے اوہنوں دس نمبر وادھو دے دینداں رہیا ہاں۔ شاید
ایہہ وی گل ٹھیک ہی ہووے کہ میرے من وچ غریباں نال
ہمدردی اینی نہ ہووے، جنی امیراں نال نفرت ہووے۔ ایسے
طرحاں دھرماں نال اینی نفرت نہ ہووے، جنی غیر مذہبی
آچرن والے مذہبی بندیاں نال ہووے۔ نفرت دی بھاونا میرے
اندر بچپن چ ہی پیدا ہو گئی سی، جدوں میرا وڈا بھائی مینوں
ماردا سی تے میرا باپ نہ اوہنوں روکدا سی تے نہ ہی مینوں
دلاسہ دیندا سی۔ انج نفرت ہور نفرتاں پیدا کردی رہی سی۔
1953 چ جدوں میں جالندھر آیا تاں پنجابی ادب تے ادیباں
نال میرا واسطہ پیا۔ اودوں کوئی وی بندہ ترقی پسنداں دے نال
ٹرے بناں سمجھدار جاں کلاکار اکھوا ہی نہیں سی سکدا۔ اوہناں
دی سوچ تے ذرا وی ارے پرے ہویا لکھاری مورکھ جاں پاگل
سمجھیا جاندا سی۔ ادبی ہستیاں دے نال نال سیاسی ہستیاں وی
پوجیاں جاندیاں سن۔ بھاوویں اوہ پنجاب دیاں ہون، بھارت دے
کسے وی صوبے دیاں جاں ہور کسے وی سماج وادی دیش
دیاں ہون۔ پر میرے اندر پئی نفرت مینوں بت پرست ہون دی
تھاں بت شکن بنن تے مجبور کردی سی۔.... اوہنیں دنیں میرے
ساتھی محرم یار، جسونت سنگھ وردی، سرجن زیروی تے
کامریڈ ہردیال سنگھ جدوں وی بحث کردے سن تاں اوہناں دی
دلیل دے انت چ مارکس، لینن، سٹالن، ماؤ زے تنگ، گورکی،
چیخوف تے ٹالسٹائے دے حوالے ہوندے سن۔..... اس توں
اگانہہ کسے دی وی دلیل سنی ہی نہیں سی جاندی تے مینوں
کسے دے وی حوالے نال بحث کرنا مورکھتا لگدا سی۔
میں اوہناں توں ادب تے سماج بارے بڑیاں گلاں سمجھیاں
سن۔ پر میرے اندر کوئی جنونی بندہ بیٹھا سی جیہڑا سارے
لیڈراں تے دوستاں نوں رد کر دیندا سی۔ مینوں فرق ایہہ جاپدا
سی کہ اوہ سیاست تے سماج نوں پہل دیندے نے تے میں ادب
تے سماج نوں۔ بحثاں چ کئی وار میں جد کسے دلیل دا جواب
نہیں سی دے سکدا تاں بوکھلاہٹ چ کمیونسٹ لیڈراں نوں
گالھاں وی کڈھ دیندا سی۔
میں ایس گل دے ورودھ سی کہ مرکزی پنجابی لکھاری
سبھا بارے فیصلے کمیونسٹ آگوآں دی رہنمائی چ پارٹی دے
دفتر چ ہون۔ حالاں کہ مینوں پتہ سی کہ ایہہ ادبی تنظیماں
کمیونسٹ پارٹی دا لکھاری ونگ سی۔ ایہناں گلاں دے پتہ لگن
تے میں لکھاری سبھا دی ممبری توں استعفیٰ دے دتا سی۔
مینوں ایس گل تے کھجھ آؤندی ہوندی سی کہ سبھا دی میٹنگ
چ کمیونسٹ نیتا جاں اوہناں دے پالے ہوئے لکھاری آ کے
دسن کہ ادب کیہ اے ؟ اوہ پارٹی دے حکم مطابق ساڈے لئی
سکول لاؤندے سن۔ جیہناں نوں سٹڈی سرکل وی کیہا جاندا سی۔
جیہڑے وچار قومانتری آگوُ دیندے سن، اوہ ساری دُنیا دیاں
پارٹی اکائیاں تک پہنچ جاندے سن۔ ہولی ہولی ہیٹھاں اتردے اوہ
ہر اِک ونگ تک پہنچ جاندے سن۔ مرکزی پنجابی لکھاری سبھا
وی کمیونسٹ پارٹی دا اک ونگ سی۔ جتھے اوہی پرانے چتھے
چگلے وچار دہرائے جاندے سن۔
میں اکلّا ہو جان دا دُکھ تے سُکھ بھوگدا رہیا سی۔ جیہنوں
میں بنواس دا تپ تیاگ سمجھدا ہاں۔ ایسے نے مینوں کہانی
لکھن دی سکھیا دتی۔ جیہڑیاں کہانیاں میں تنظیماں دی
وچاردھارا دے تحت لکھیاں، اوہ میں رد کر دتیاں سن۔
میرے پہلے کہانی پراگہ ‘کچکڑے’ دے چھپن توں پہلاں
ای ادبی جگت وچ میریاں کہانیاں دی وکھری پچھان من لئی
گئی سی۔ ایہدا کارن ایہہ وی سی کہ میرا ورثہ صرف پنجابی
ادب نہیں سی، سگوں اردو، ہندی ادب توں علاوہ پنجاب دیاں
لوک کتھاواں، دیکھے گئے ناٹک، راس لیلاواں، قصیاں دیاں
کہانیاں، پرانک کتھاواں، رامائن تے مہابھارت وی میرے
ورثے وچ شامل سن۔ پر مارکسوادی دھارمک گرنتھاں نوں
ورثہ نہیں سن مندے۔
1967/68 دے سمیں چ ہِندی تے پنجابی ادب چ اول
جلول واد دا زور سی۔ امورت ادب رچیا جان لگ پیا سی۔ امرتا
پریتم دے پرچے ‘ناگ منی’ چ اجیہا ادب ودھ چھپدا سی۔ اوہناں
وچ میریاں کہانیاں وی شامل سن۔ پر میں کسے وی واد جاں
سموہ دی سوچ نال چلن دے خلاف سی۔ پر اپر لکھے واد دا اثر
میرے دوجے کہانی پراگہ ‘نمازی’ تے پے چکا سی۔ اوہناں
وشیاں تے اس کتھا شیلی بارے سوچدیاں میں انترمکھی ہون
لگ پیا سی۔ اوہنے مینوں منکھ دے اوچیتن تے اچیتن وچ
وچردے احساساں نوں سمجھن دی جاچ دسی۔ پر جے اک گل
سدھی ہوندی سی تاں دوجی الجھ جاندی سی۔ ایہدے نال مینوں
گھٹناواں نوں اوہناں دے وکھ وکھ پہلوآں توں دیکھن دا چج آیا
تے اوہناں نوں کہانی چ لیا کے فٹ کرن دی جگت آئی۔
زندگی دے اپرامتا دے دور توں بعد جدوں میں عورت تے
مرد دے تعلقات دیاں کہانیاں لکھن لگ پیا تاں ایہناں رشتیاں
دیاں پرتاں دیاں پرتاں میرے ساہمنے روز کھلن لگ پئیاں سن۔
میری سوچ دے بدلن دا اک وڈی وجہ شاید ہور وی ہووے۔
اوہ ایہہ کہ راجسی حالات تیزی نال بدل رہے سن۔ تلنگانا دی
ہتھیاربند کرانتی دی ناکامی توں بعد پچھمی بنگال دے نکسل
علاقے وچ زمیناں توں بے دخلی دے معاملے چ مزارعیاں نے
ہتھیاربند یدھ چھیڑ دتا سی۔ جیہدا پربھاو اوہدے آلے دوآلے دے
علاقیاں توں بعد اڈ کے پنجاب وچ آ گیا سی، جیہدے نال دوہاں
کمیونسٹ پارٹیاں وچوں اسنتشٹ کامریڈ پارٹی دوپھاڑ تپھاڑ
کردے رہے سی۔ عام لوکاں دا یقین کمیونسٹ پارٹی توں ٹٹن
لگ پیا سی۔ دوآبے دے نوجوان بھکھ دے مارے ولیتاں نوں
بھج رہے سن۔ پنجاب چ لال پارٹی دی رہند کھوہند نال مل کے
پڑھے لکھے بے کار نوجواناں، جیہڑے پارٹی توں مایوس ہو
چکے سن، نے نکسلی لہر کھڑی کر دتی سی کیونکہ ایہہ لہر
پڑھے لکھیاں دی سی، ایس لئی ایہدے وچ ادیب وی شامل
سن۔... میرا دوست سرجیت ہانس ولیت بیٹھا سی۔ اوہنے دیش
دے لوکاں دے جیون نوں سیاسی، سبھیاچارک تے منووگیانک
طور تے ودھ چنگی طرحاں سمجھیا سی۔ اوہ آپ کمیونسٹ
پارٹی چ رہِ چکا سی۔ اوہنے نکسلی لہر نال جڑن اتے ‘بیمار
رچیاں والے ساہت’ دا مقابلہ کرن لئی ادبی پرچہ کڈھن دی
سکیم بنائی۔ جیہڑے پڑھے لکھے بندے ولیت جاندے نیں، اوہ
نفیساتی طور تے گوریاں دے دابے چ آ کے ودھ کٹڑ
مارکسوادی بن جاندے نیں۔
1970 چ اسیں ‘لکیر’ کڈھیا۔ ایس توں پہلاں امرجیت چندن
خفیہ پرچہ ‘دستاویز’ کڈھدا سی۔ اوہنے دو شمارے ہی کڈھے
سن کہ اوہدے حالات وگڑ گئے۔ ‘لکیر’ دے بعد کئی ہور پرچے
وی کرانتی کاری بن گئے سن، جیہناں نے پنجابی ادب دا رخ
تے روپ بدل دتا سی۔ اول جلول واد دی تھاں نکسلی ادب پیدا
ہونا شروع ہو گیا سی۔ بہت چھیتی ایہنے ‘ججھارواد’ دا روپ
دھار لیا سی۔.... اودوں میرا ایہہ یقین بن گیا سی کہ سیاسی
انقلاب دے مدد دے طور تے ادب نوں ہتھیاراں وجوں ورتیا جا
سکدا اے۔ میں ‘لکیر’ وچ اجیہا ادب چھاپدا سی تے ایہی پرچار
کردا سی۔ جالندھر دے کوفی ہاؤس چ نت کٹھے ہوندے ادیب
بھانت بھانت دے ادب دیاں گلاں کرنوں ہٹ گئے سن۔ ہر اِک
اک دوجے تے شک کرن لگ پیا سی۔ کوئی کسے نوں نکسلی
سمجھدا سی تے کوئی کسے نوں پولیس دا ایجنٹ۔ نویں گروپ
بنن لگ پئے سن۔
چارے پاسے سیاسی ماحول گرم سی۔ نکسلی پھڑے تے
پولیس مقابلیاں چ مارے جا رہے سن۔ میں ‘لکیر’ چ بہت ساریاں
کچیاں پلیاں کویتاواں اوہناں کویاں دیاں وی لحاظ نال چھاپ
دیندا سی، جیہڑے نوجوان جیلاں توں بھیجدے سن۔ پر میں آپ
ایس سارے سمیں چ کوئی اجیہی کہانی نہیں لکھی، جیہدے وچ
کرانتی دے نعرے تے دمگجے ہون۔ میں صرف دو کہانیاں
لکھیاں.... ‘تپیا’ تے ‘خون بہا’۔ اوہناں دوہاں کہانیاں نوں میں ہن
وی چنگا ادب مندا ہاں۔ ‘تپیا’ اک انڈرگراؤنڈ کرانتی کاری
لکھاری دی اے۔ جیہڑا لکدا پھردا سادھ دے روپ چ اپنے کھوہ
تے بنے کوٹھے چ چلیا جاندا اے۔ جتھے اوہدا باپ ملدا اے۔ پر
اوہ اوہنوں پچھاندا نہیں۔ کامریڈ اپنے چت وچ گھمدے وچاراں
راہیں اپنے، اپنے مشن، اپنے گھر تے اپنے بڈھے ہوندے
جاندے کسان باپ بارے سوچدا اے۔ اوہ کہانی کسے نوں سنائی
نہیں جاندی۔ اوہدے من وچ خیالی جاندی اے۔ اوہ رات اپنے باپ
کول بتا کے تڑکے اُٹھ کے تر جاندا اے۔.... دوجی کہانی ‘خون
بہا’ کئی بمباں راہیں اسردی اے۔.... اک چوک اے۔ اوہدے
نیڑے اک چوبارے وچ نوجوان رہندا اے۔ ہنیرے جہے ماحول
چ بیٹھا نوجوان سین نام دی کڑی نوں اڈیک رہیا اے تاں جو اوہ
اوہنوں لے کے چوک توں پرے کِتے لے جاوے۔ اوہ آپ نہ
چوک دے ارے رہنا چاہندا اے، نہ چوک دے وچکار تے نہ ہی
چوک ٹپ جان دی اوہدے چ ہمت اے۔.... ایہہ امورت جہی
کہانی نکسلی دانشوراں نوں پسند آئی سی تے ہندی چ ترجمہ ہو
کے ‘پہل’ وچ بڑے مان نال چھاپی گئی سی۔
پھیر نکسلی لہر ڈھہندی کلا وچ جان لگ پئی سی۔ میری
صحت وی ڈھیری ہون لگ پئی سی۔ میں دفتر وچ کم کردا دو
وار بے ہوش ہو کے ڈگ پیا سی۔ ڈاکٹر دے مشورے تے میں
سگرٹ، چاہ تے شراب پینی اکا چھڈ دتی سی۔ ادب تے نکسلی
لہر بارے سوچدیاں میری سوچ ملوملی اپنی صحت ول چلی
جاندی سی۔ ... میں پاکستانی اردو شاعر دا شعرگاؤندا ہوندا
سی....
عابدی پرورشِ جاں کا خیال آتا ہے۔... پرورشِ لوح و قلم
سے پہلے۔۔
میں تڑکے اٹھ کے سیر کرن جان لگ پیا سی۔ پھیر وی من
ٹکدا نہیں سی۔.... اوہنیں دِنیں صحافیاں دی سوسائٹی نے
امپروومنٹ ٹرسٹ توں مینوں پلاٹ دوا دتا سی۔ بس، سبب اجیہا
بن گیا کہ میں گھردیاں تے رشتے داراں توں پیسے کٹھے کر
کے شہر توں باہروار اسردی نویں آبادی چ مکان پاؤن لگ پیا
سی۔ تے ‘لکیر’ کڈھنا بند کر دتا سی۔ گھردیاں نے میری ماڑی
صحت دیکھ کے سجر سوئی مجھ بھیج دتی سی۔ پھیر گھروں
دانہ پھکا وی آؤن لگ پیا سی۔ میری صحت ٹھیک ہون لگ پئی
سی۔
مکان دی حالے چاردیواری ہو رہی سی کہ میرا نکسلی
لہر بارے کجھ یاداں لکھن نوں دل کر آیا۔ نویں مکان چ صحت
ٹھیک ہون لگ پئی سی۔ پر گھر چ بجلی نہیں سی آئی۔ میں دنے
اٹاں روڑے ایدھر ادھر کردا سی تے روڑی کٹدا سی۔ دوپہر
نوں اخبار دے دفتر جاندا سی۔ شام نوں پھیر گھر سواردا سی
تے رات نوں جدوں بچے سوں جاندے تاں میں لیمپ بال کے
سرھانے رکھ کے ‘دستاویز’ دے چار پنج پنے ہر روز لکھ لیندا
سی۔ پچھلے کئی ورھے نکسلی کامریڈاں، سوجھ وان نیتاواں
تے ادبی لوکاں وچ رہِ کے مینوں جیہڑے تجربے ہوئے سی،
اوہناں نے میری سوچ ہی بدل دتی سی۔ میں تن دن جیل وچ وی
رہیا سی۔ انڈر گراؤنڈ رہن والے ساتھی میرے گھر آؤندے
جاندے سن۔ ایس توں پہلاں جالندھر دے ہر قسم دے کامریڈاں
نال میری دوستی رہی اے۔ جیہڑی ہن وی چلدی اے۔ میں ادبی
طور تے اوہناں دا کِنا وی مخالف ہوواں، پر میں بہندا اٹھدا
اوہناں نال ہی ہاں۔ اوہ بھاوویں کنے وی مورکھ ہون پر اوہناں
چ اک خوبی تے ہوندی اے کہ اوہ فرقہ پرست نہیں ہوندے۔.....
پر ایہہ گل 1980 توں 1992 تک دے پنجاب دے وگڑے
حالات نے رد کر دتی سی، کیونکہ پنجاہ پنجاہ ورھے
کمیونسٹ رہن والے ادیب وی فرقہ پرست ہو گئے سن۔ جیہناں
چ ادب وچ مارکسواد دیاں جڑھاں لاؤن والے آگوُ سنت سنگھ
سیکھوں، جسونت سنگھ کنول تے ہور کئی شامل سن۔ ایس توں
پہلاں وی مارکسوادی ادیباں چ رنگ بدلن والی رچی لبھدی
ہوندی سی۔ کسے دی بُدھ کد پُھٹ جاوے، ایہدے بارے کیہ کیہا
جا سکدا اے؟
مینوں نہیں سی پتہ کہ جو کجھ میں لکھ رہیا سی، اوہ
کوئی ناول ہووےگا جاں کھلری جہی کہانی تے جاں اک
راجسی تے ادبی لہر بارے دستاویز۔ ایسے لئی میں ایہدا ناں
‘دستاویز’ رکھیا سی۔ پر مینوں ایس گل دی سمجھ سی کہ میں
جو کجھ لکھ رہیا ہاں، اوہ کمیونسٹ کلچر دے ورودھ اے۔
اوہناں دے کلچر چ ایہی گل سی کہ سماج دے اوہناں لوکاں نوں
ننگیاں کیتا جاوے، جیہڑے تہاڈی نظر چ ماڑے نیں۔ پر اپنے
آپ نوں تے اپنیاں تے اپنے نیتاواں تے کامریڈاں دیاں برائییاں
نوں انجے لکا کے رکھنا چاہیدا اے، جویں سیاسی لیڈر تے
دھرم ستھاناں دے پجاری کردے نیں۔.... ایسے کرکے میں
سمجھدا سی کہ جیہڑے لکھاری اپنی رچنا پرتی ایماندار نہیں،
اوہ سماج نال ایماندار کویں ہو سکدے نیں؟
میرا دوجا کہانی پراگہ ‘نمازی’ چھپیا سی تاں ترقی پسنداں
نے میری سوچ تے میری کلا نوں نندن لئی ‘ڈھہندی’ آکھیا
سی۔.... جدوں نکسلی لہر بارے اپنے تجربیاں تے یاداں
‘دستاویز’ دے ناں ہیٹھ تپے دے سی. مارکنڈا ولوں کڈھے
جاندے پرچے ‘کنتو 1976’ وچ چھپیاں تاں ہر قسم دا کامریڈ
چیک پیا سی۔ اوہدے چ نکسلی لہر نال جڑے کامریڈاں دی بلے
بلے نہیں سی کیتی ہوئی۔ میں اوہناں دے کارنامیاں دے سچ نوں
بیان کرن دے جتن کیتے سی۔ ایہہ کمیونسٹ کلچر دی النگھنا
سی۔ نکسلی تنظیماںاں نے اپنے کامریڈاں تے ‘دستاویز’ دے
پڑھن تے پابندی لا دتی سی۔ کئی تھائیں پرچے دی ہولی بالی
گئی سی۔ اوہناں اپنے پرچیاں وچ مینوں ننگیاں گالھاں چھاپیاں
تے الزام لایا سی کہ میں ایہہ ناول امریکہ توں پیسہ کھا کے
لکھیا اے۔ ایہہ دوشن کمیونسٹ کلچر دے عین مطابق سی۔...
سی. پی. آئی. والیاں نے فیصلہ کر کے ناول دیاں بچیاں کاپیاں
اپنے بک سٹالاں توں چکوا دتیاں سن۔ ... مخالف سر چ بولن
جاں لکھن والے تے گندے تے کوجھے دوشن لاؤنے کمیونسٹ
پارٹیاں دا کلچر اے۔ جد دوواں پارٹیاں وچوں نکسلی نکلے سی
تاں اوہناں اتے وی اوویں الزامات لائے گئے سن۔
پرچے دے ایڈیٹر سی. مارکنڈا نوں اینیاں دھمکیاں دتیاں
سن کہ اوہنوں معافی منگنی تے میرے ورودھ ایہہ کہنا پیا سی
کہ پریم پرکاش نے مینوں پڑھائے بنا ای اپنی مرضی نال
چھاپ لیا ہے۔ ایہدے وچ کافی سچائی وی سی۔ اوہنوں میں اپنی
لکھت بارے زبانی سبھ کجھ دس دتا سی پر اوہنے لکھت پڑھی
نہیں سی۔ اوہدے نال نکسلیاں ولوں کیتے سلوک دا مینوں بڑا
افسوس ہویا۔ برا ایہی لگیا سی کہ اوہنے ساری گل میرے اتے
سٹ دتی سی۔
میری ایس رچنا دی نندیا ہر قسم دے کمیونسٹ نے کیتی
سی۔ جس دے کارن دا پتہ ہن ایس گل توں لگدا اے کہ پنجابی
ادب چ کھبی پکھیاں نے اپنے سماج دے کوجھاں سوہجاں
بارے تاں لکھیا پر اپنی لہر بارے تے اپنے کامریڈاں دے جیون
بارے کجھ نہیں لکھیا۔ اک وی ودھیا کہانی کامریڈاں بارے نہیں
لبھدی۔ جسونت سنگھ کنول نے انتہائی جذباتی ہو کے ناول
‘لہو دی لوء’ لکھیا۔ جیہڑا اپنی جذباتیت دے سر تے مشہور وی
ہویا۔ ہُن وی وک رہیا اے۔ اوسے کنول نے خالصتانی دہشت
گرداں دے حق چ وی ناول ‘ اینیاں چوں اٹھے سورما’ رچیا۔
اوہ وی اوویں مقبول ہویا۔ وکیا تے پڑھیا گیا۔
کجھ سماں پا کے ڈاکٹر عطر سنگھ نے کسے انگریزی
اخبار وچ ‘دستاویز’ بارے لیکھ لکھیا سی۔ جس نال میرے من
دے گلے مِٹ گئے سن۔ اوہنے ایہدے نال ‘لہو دی لوء’ دا ٹاکرا
وی کیتا سی۔
ایہہ ناول لکھن چ مینوں سبھ توں ودھ پریرنا کامریڈ کیول
کور، امرجیت چندن، لال سنگھ دَل تے چترکار سرجیت کور
تے ہور کئی ساتھیاں توں ملی سی۔
(2) دوجا چرن : ‘دستاویز’ لکھن توں بعد میرا ذہن خالی
جیہا ہو گیا سی۔ ایس دوران چ اک عورت نال چلی آ رہی میری
دوستی چ ٹُٹ بھج جہی آؤن لگ پئی سی۔ ظاہرا طور تے ایہہ
رشتہ تڑک رہیا سی، پر کِتے اندر جڑھاں پھڑدا جاندا سی۔
میری سوچ لئی اک نواں تے پیچیدہ سنسار کھل رہیا سی۔ ایس
دوران چ کجھ اجیہے تجربے ہوئے جیہڑے مینوں بہت رہس
بھرے لگے۔ جد کوئی رہس کھلدا تاں مینوں لگدا کہ گلپ دی
کوہل وگ تری اے۔ میرا بہتا سماں عورت تے مرد دے تعلقات
دیاں گھلیاں گٹھاں کھوہلدیاں لنگھن لگا۔ کدے لگدا جویں کوئی
آتمک گیان جاں سدھی حاصل ہو رہی اے۔ جیہنوں یوگ
سادھک لوک گیان پاتن جاں پرکاش پاتکاش ہونا کہندے نیں۔....
میں اوہناں تجربیاں نوں بنیاد بنا کے کہانیاں لکھنیاں شروع
کیتیاں۔ جدوں میں اک کہانی لکھ لیندا سی تے اوہ چھپ جاندی
سی تاں میرے اندر کجھ ہور ان کھُلیاں گٹھاں رڑکن لگ پیندیاں
سن۔ اوہناں نوں کھولدیاں دو کو مہینے ہوندے سی کہ مینوں
لگدا سی کہ میرے اندر نویں کہانی لکھن لئی ہور کِنا سارا
مسالہ پیا اے۔ اوہ اوویں ان ورتیا لگدا سی جویں پہلی کہانی
لکھن توں پہلاں پیا ہوندا سی۔.... ایہدا کارن تجربیاں تے اوہناں
بارے چنتن دی بہلتا تے انترمکھتا سی۔ تجربیاں دے وکھ وکھ
پہلوآں دے کپاٹ دن رات کھلدے رہندے سن۔ جیہڑے میرے
لئی سانبھنے اوکھے ہو جاندے سن۔ کہانی دیاں گھٹناواں دا
سارا جوڑ توڑ وی نواں بن کے کھڑا ہو جاندا سی۔
جدوں کوئی اپنی کہانی سنا کے ایہہ آکھدا اے کہ ایہہ
سچی گھٹنا اے۔ ایہہ اوہدے پنڈ جاں پنڈے تے بیتی اے تاں میں
سمجھدا ہاں کہ اس کہانی کار نوں ادب دی اُکا سمجھ نہیں۔ جاں
اوہ اپنی کمزور کہانی نوں تکڑی منواؤن لئی جتن کر رہیا
اے۔... ایہدے الٹ میں کوئی گل لکان لئی تے کوئی دسن لئی
آکھدا ہاں کہ میری ایہہ کہانی اُکا من گھڑت اے۔ میرے سارے
پاترتصوراتی نیں۔ میرا سارا کہانی جگت میری کلپنا دا گھڑیا
ہویا اے۔..... اتھوں تک کہ میریاں کہانیاں جیہناں وچ ‘ میں’
پاتر کہانی بیان کردا اے جاں کہانی اوہدی کلپنا جاں سوچنی
وچیں لنگھدی اے، اوہ وی میرا کلپت پاتر اے۔ میرے کئی
بھولے قاری میرے اس کردار ‘میں’ نوں غلطی نال لکھاری
سمجھ لیندے نیں۔.... میرے ایہہ پاتر ہوراں پاتراں وانگ کہانی
چ اپنے طور تے ودھدے گھٹدے نیں۔ اوہناں دا وکاس تے
نگھار ہوندا اے۔
جدوں میری کہانی ‘مکتی 1’ چھپی تاں میں اپنا دوجا ادبی
بنواس سہِ چکا سی۔ پہلا اودوں جھلیا سی جدوں میں ترقی
پسنداں دی مخالفت کر کے ‘نمازی’، ‘تاش’ تے ‘ایس جنم ‘چ’
ورگیاں کہانیاں لکھن لگ پیا سی۔ دوجا اودوں جھلیا جدوں
‘دستاویز’ لکھن تے مارکسوادیاں نے میرے تے گالھاں دے
حملے کیتے سن ۔.... دوجے بنواس توں بعد میں پہلی کہانی
لکھی سی ‘ماڑا بندہ’۔ جیہڑی میرے مارکسوادی دوست امرجیت
چندن نے اپنی سنپادنا چ نکلے نویں پرچے ‘دشا’ دے پرویش
شمارے چ بے دِلی نال چھاپی سی۔ کہانی اوہنوں پسند نہیں سی،
پر کیہ کردا، اوہنے چٹھی لکھ کے منگوائی سی۔ میری اوہ
کہانی ترقی پسنداں نے ‘فضول کہہ کے رول دتی سی۔ اپنے
طور تے میں ہن وی اوہنوں اپنی ہی نہیں، سگوں پنجابی کتھا
جگت دی سوچ وچ نواں موڑ سمجھدا ہاں۔ جتھوں اسیں بندیاں
نوں طبقاتی ونڈ دی سوڑی لکیر توں پرے ہو کے دیکھنا شروع
کیتا۔ جس نوں میں ساکشی بھاو نال دیکھنا تے سمجھنا کہندا
ہاں۔ میری ایہہ گل میرے اوہناں مارکسی دوستاں نوں پسند
نہیں، جیہڑے ادیب دے پرتبدھ ہون نوں ضروری سمجھدے
نیں۔ جیہڑے ادھی صدی ادیب نوں ایہی پچھدے رہے نیں کہ
اوہ کیہدا پکھ پوردا اے۔ جویں اوہناں دی گل میری سمجھ چ
نہیں سی آئی، اوویں میری گل اوہناں دی سمجھ چ نہیں آؤندی۔
جدوں 1970 توں دو کو ورھے پہلاں میری کہانی ‘تاش’
امرتا پریتم دے بدنام جاں مشہور پرچے ‘ناگ منی’ چ چھپی
سی تاں غیر مارکسوادی حلقیاں نے اوہدی بڑی تعریف کیتی
سی۔ امرتا پریتم اوہنوں کئی ورھے چکی لئی پھردی رہی سی۔
پر میرے مارکسی دوست تنقید نگاراں نے بہت ورودھ کیتا سی۔
اوہ وار وار ایہی سوال پچھدے سن،” ایہہ کہانی لکھن دا تیرا
مقصد کیہ اے؟” ... اوہناں دی سوچ مطابق ہر لکھت دی کوئی
سیاست ہوندی اے۔ کوئی اوہناں دی لہر دے حق وچ بھگتدا اے
تے کوئی ورودھ۔ میری کہانی ورودھ چ بھگتن والی سی۔ ....
اوہناں لئی ایہہ سوال دوجے درجہ دا ہوندا اے کہ کوئی رچنا
ادب ہے کہ نہیں؟...
پھیر جدوں کہانی ‘مکتی’ چھپی سی تاں حالات ذرا بدل
گئے سن۔ نکسلی لہر اکا دب چکی سی۔ بہتے کامریڈ ولیت نوں
بھج گئے سی جاں سرکاری تے غیر سرکاری اداریاں جاں
اخباراں وچ فٹ ہون دیاں کوششاں کردے پئے سن۔ کجھ
کاروبار کرن تے دھن نوں دونا تینا کرن لگ پئے سن۔ کجھ
حالے اپنے ناں سرکار دے بستا ‘بے’ ‘چوں کٹواؤن دے چکر چ
سن۔ کجھ اپنا مستقبل برباد کر کے بہت مایوس ہو چکے سن۔
کئیاں لئی زندگی بے مقصد ہو کے رہِ گئی سی۔
جیہڑے نکسلی کامریڈ نوکریاں چ فٹ ہو گئے سن، اوہناں
دی ادبی سوچ وی بدلن لگ پئی سی۔ کئی کامریڈ ادیباں نے
‘مکتی’ دی تعریف مینوں چٹھیاں لکھ کے کیتی سی۔.... ‘مکتی’
توں ورھا ڈوڈھ بعد ‘ڈیڈ لائن’ سرجنا’ وچ چھپی سی۔ ایہہ کہانی
سرجنا دے ایڈیٹر رگھبیر سنگھ نوں وی پسند نہیں سی۔ ایہہ
اوہدے نظریے دے خلاف سی۔ پھیر اوہنے پتہ نہیں کہڑی
مجبوری نوں چھاپ لئی سی۔ پر اگلے شمارے چ اوہدے ورودھ
کسے دی چٹھی چھاپ دتی سی کہ ‘ایہہ کیہ بکواس کہانی
چھاپ دتی گئی ہے؟’ اوہدے بعد میں سرجنا نوں اک وی کہانی
چھاپن لئی نہیں بھیجی۔ بہت ورھیاں بعد اک کہانی ‘گڑھی’
بھیجی سی۔ پر بھیجن بعد ای مینوں اپنی غلطی دا احساس ہو
گیا سی۔ میں نہ چھاپن لئی چٹھی لکھ دتی سی۔ واپس منگواؤن
دا اک کارن ایہہ وی سی کہ مینوں اوہ کہانی کسے ہور روپ
چ سجھن لگ پئی سی۔ میں اوہ مڑ کے لکھی سی۔ میرے کول
اوہدے دوویں روپ موجود نیں۔ پر چھپیا دوجا ای اے۔
کہانی ‘ڈیڈ لائن’ دے خلاف لکھاری دی ہتک کرن والی
چٹھی دے چھپن توں ظاہر سی کہ ایہہ مارکسوادی مدیر تے
قاری دی سنکیرن سوچ سی۔ میرے تے ایس گل دا اثر گھٹ
ایس لئی ہوندا سی کہ میں مارکسیاں دے حملے لگاتار برداشت
کر چکیا سی تے مارکسوادی تنقید نگاراں، لکھاریاں تے پڑھن
ہاراں دا مذاق اڈاؤندا رہندا سی۔ مینوں لگدا سی کہ ایہہ سبھ ‘
واد’ دے انھے کیتے ہوئے نیں۔ دوجے پاسے ایہہ سکھ دا
احساس سی کہ غیر مارکسوادی تنقید نگاراں نے میریاں کہانیاں
نوں سلاہندیاں اوہناں وچوں نویں نویں گن لبھنے شروع کر
دتے سن۔ اوہناں دی دیکھا دیکھی مارکسوادی تنقید نگاراں نے
وی اپنا رخ بدلنا شروع کر دتا سی۔ جیہدے نال میری نویں
سوچ ہور پروڑھ ہو گئی سی۔ اوہ میرے حق چ گل کردے سن
تاں وی نفرتاں دا بھریا میں اوہناں دے خلاف بولدا سی۔ میں
سنت سنگھ سیکھوں دے خلاف بولدا سی تاں سیکھوں صاحب
دا بھانجا تے میرا دوست ڈاکٹر تیجونت سنگھ گل مینوں
‘متعصبی’ کہندا تے لکھدا ہوندا سی۔ مینوں اوہدا فتویٰ قبول
ہوندا سی۔
سماں پین تے مارکسوادیاں دا نظریہ جتھے ادب بارے
کھلدلی والا ہون لگ پیا سی اوتھے میری کہانی کلا بارے سوچ
وی بہت بدل گئی سی۔ پر میرا سبھاء اوٹھ ورگا کھوری رہیا۔
مینوں سنت سنگھ سیکھوں دی نیت تے وی غصہ رہیا اے۔
بھاوویں مینوں پتہ لگ گیا سی کہ جدوں میں اپنی کتاب ‘مکتی’
لئی بھاشا وبھاگ، پنجاب نوں لکھیا تاں اوہدے بارے رائے
سیکھوں توں منگی گئی سی۔ اوہناں نے میری کتاب دی وکالت
کردیاں پورا پنہ لکھ کے بھیجیا سی۔ پھیر جدوں مینوں ‘مکتی’
تے پنجاب ادب اکادمی نے سنمان دتا تاں اوہدے پچھے کلونت
سنگھ ورک تے سنت سنگھ سیکھوں دا ہتھ سی۔ اودوں سیکھوں
پردھان تے ورک جنرل سیکٹری سی۔ دو میٹنگاں وچ اوہ میری
کہانی کلا دے حق چ بولیا وی سی تے کِتے لکھیا وی سی۔
پھیر 1992 چ ادب اکادمی دا سنمان وی اوسے نے کھونڈے
دے زور نال دوایا سی۔ پھیر وی میں اوس توں اوکھا سی۔
اوہدی کیتی میری صفت دی گل وی مینوں تنگ کردی سی تے
میں ہمیشہ اوہدے خلاف زہر سٹدا رہیا ہاں۔ کیونکہ مینوں اوہدی
ایمانداری تے شک رہندا سی۔ بھاوویں میں اوہدی سمجھداری
تے ودوتا نوں مندا سی۔ اوہو جیہا ذہین جٹ کِتے ورلا ای جمدا
اے۔
کسے وی ادبی تنظیماں توں دور رہِ کے تے عام ہوندیاں
ادبی میٹنگاں تے کانفرنساں چ نہ جا کے مینوں کلے رہن تے
کلے ہو کے سوچن تے لکھن دا سواد وی پے گیا سی۔ ایس
طرحاں میری سوچ ہوراں کہانی کاراں نالوں ٹُٹویں جہی ہو
گئی سی۔ ایہہ وی ٹھیک نہیں کہ میں نرا کلا ہی رہندا، سوچدا
تے لکھدا سی۔ میری سنگت تاں سی پر محدود جہے بندیاں نال۔
میں سرجیت ہانس، دلجیت سنگھ، موہن بھنڈاری، بھوشن تے
سرجیت کور دی سنگت کردا رہیا سی۔ اندر ڈونڈو اُٹھدا سی تاں
ہوراں لکھاری دوستاں تے کامریڈاں نوں وی ملدا سی۔ جالندھر
دے ادب رسیے دوستاں اوم پرکاش تے پریورت نال وی سنگت
رہندی سی۔ اوم پرکاش تاں بعد چ اپنی ہڈ بیتی ‘پناہ گیر’ لکھ
کے ودھیا ادیب بن گیا۔ آدھونک تے پرگتیشیل کوی سوہن سنگھ
میشے نال ملاقاتاں تاں بہت رہندیاں سن۔ پر ساڈے وچکار
کوئی لیک جہی کھچی رہندی سی۔ اوہ دوجیاں ساہمنے رسماں
نبھاؤن والا تے شرافت دا دکھاوا کرن والا چنگا بندہ سی۔ جدوں
تک ورک جالندھر رہیا، اوہدے نال بہت لمیاں صحبتاں ہوندیاں
سن۔ اوہدے لدھیانے تے پھیر چنڈی گڑھ جان نال گھٹدیاں گئیاں
سن۔ اوہدے ورگا چنگا، سچا تے ہیرا بندہ لبھنا بہت اوکھا ہوندا
اے۔
میں جے کدے کسے ادبی کٹھ چ جاندا سی، اوہدا کارن
ایویں شغل میلہ جیہا ہوندا سی۔ جاں پھیر میں اوہناں میٹنگاں چ
جاندا سی، جتھے مینوں کہانی پڑھن دے پیسے ملدے سن۔
پیسے تاں مل جاندے سی، پر میں ہوندا اوکھا ہی سی، کیونکہ
اوتھے آئے ہر اِک للو پنجو دی تنقید سننی پیندی سی۔ چھپی
کہانی پڑھ کے کوئی آلوچنا کردا پھرے، مینوں کیہ۔ پر جے
کوئی مینوں کھلیار کے کہانی دی پڑچول کرن لگ جاوے تاں
مینوں اوہ مورکھ لگدا اے۔ میں تُرے جاندے پاٹھکاں کولوں
اپنی کہانی بارے اوہناں دی رائے نہیں پچھدا ۔
جدوں میں ‘مکتی 1’ لکھی سی تاں مینوں نہیں سی پتہ کہ
میں عورت تے مرد دے تعلقات بارے اینیاں کہانیاں لکھاں گا۔
پر اوہ سلسلہ اینا لمکدا گیا کہ پچی تیہہ کہانیاں ہور لکھیاں
گئیاں۔ ہر اِک کہانی لکھن بعد میں آکھدا سی کہ ایہہ آخری
ہووے گی،پر تیجے چوتھے مہینے اک ہور کہانی پیدا ہون لگ
پیندی سی۔ ایہہ سلسلہ ‘شویتامبر نے کیہا سی’ (83) اتے مکیا
دسدا سی۔ پر مکیا ‘سُندایں خلیفہ’ (2001) تک وی نہیں۔ عام
پاٹھک تے تنقید نگار میریاں اوہناں کہانیاں دا ہی ذکر کردے
سی، جیہناں وچ عورت تے مرد دے تعلقات دیاں بریکیاں ہون۔
حالاں کہ میں ایس قسم دیاں کہانیاں اودوں گھٹ لکھیاں سن۔
ایہہ گل دسن لئی میں اجہیاں کہانیاں نوں اک کتاب ‘پریم
کہانیاں’ ناں دے پراگہ وچ کٹھیاں کر دتا سی۔ پھیر ‘مکتی
رنگ’ توں باہر دیاں کہانیاں دی کتاب سن 2000 چ چھپوائی
سی۔
مینوں گلہ سی کہ میریاں ہور چنگیاں کہانیاں وی نیں،
جیہناں ول ہُن اونا دھیان نہیں دتا جا رہیا، جنا پہلاں دتا گیا سی۔
شاید ایہہ کہانیاں میریاں دوجیاں کہانیاں نوں دسن نہیں دیندیاں
جاں قاریتے تنقید نگار اجہیاں کہانیاں دے اینے بھکھے نے کہ
اوہناں دے ذہن چ ایہی پھسیاں رہِ جاندیاں نیں۔ جاں شاید اوہ
پریم تعلقات نوں ودھ شوق نال پڑھدے نیں۔
14 اوچیتن دا ہونجھن
(1) سفنے ‘چوں جاگی رام کلی
اوہ عجیب جیہا سفنا مینوں اودوں اکثر دسدا ہوندا سی،
جد مینوں کھنے توں جالندھر آئے نوں ورھاں کو ہو گیا سی۔
انج ڈراؤن والے سفنے تاں مینوں لگاتار آؤندے ای رہندے سی،
پر ایہہ عجیب جیہا سفنا کدے کدے آؤندا سی۔ ایہہ کجھ
سکھاواں سی۔ جیہدے وچ میرا دکھ ٹُٹدا سی۔ ..... مینوں کھنے
والا اپنا اوس ویلے دا گھر دسدا سی، جد میں اٹھویں نوویں چ
پڑھدا سی۔ وڈے بوہے تے کچے فرش والی تے دو باریاں والی
ڈیوڑھی۔ اگے چورس ویڑھا پکیاں اٹاں دے فرش والا۔ نال دا
پاسہ کچا گٔو دے گوہے نال لپیا ہویا۔ جتھے دادی چلھا چونکا
کردی سی۔ اسیں نویں لپی تھاں تے بوریاں وچھا کے چونکڑی
مار کے روٹی کھاندے ہدے سی۔ ساہمنے پکی پوڑی۔ اپر دو
چوبارے۔ گرمیاں چ پوڑی راہیں ہوا ہیٹھاں آؤندی سی۔
ہُن اوہ گھر بھاوویں بہت بدل گیا سی۔ کندھاں، فرش تے
بوہے باریاں سبھ کجھ بدل گیا سی۔ سارا گھر قیمتی تے
سجاوٹی پتھراں نال سجا لیا گیا سی۔ وچ میرا سبھ توں چھوٹا
بھائی تے بھتیجے رہندے ۔ میں ہن وی اوس گھر چ جاندا ۔
اپنیاں کجھ نشانیاں لبھ لیندا۔ ایہہ الماری میری ہوندی سی۔
ایہدے وچ میں اپنیاں کتاباں رکھدا ہوندا سی۔.... پر مینوں سفنے
اوسے پرانے گھر دے آؤندے رہے۔ اوسے کچے پکے ویڑھے
والے گھر دے۔
مینوں سفنے چ ایہی تھاں دسدی سی۔ سفنے وچ سماں پتہ
نہیں رات دے پہلے پہر دا ہوندا جاں اخیرلے پہر دا۔ میں وڈے
چوبارے ‘چوں نیند وچ اٹھ کے ادھ سُرتی چ پؤڑیاں دے ہیٹھلے
سٹیپ تے آ بہندا ہاں۔ میں تیڑوں ننگا ہاں۔ میں ہونگرے ماردا
ہاں۔ مینوں چار بھٹھ تاپ چڑھیا ہوندا اے۔ میرا سارا سریر دکھ
رہیا ہدا اے۔ میری آواز سن کے میری دادی دکھ نال کہندی
اے،” ہے رام، میرا پت تاپ چ جلدے۔”
ڈیوڑھی وچوں میلی جہی دھوتی والی کوئی اوپری تیویں
آؤندی اے۔ میری دادی اوہنوں کہندی اے،” ایہدی دھار کڈھ دے
، بھائی۔”
اوہ جوان تے بھرویں جسے والی پوربن لگدی تیویں
میرے کول آ کے کوڈی ہو کے میری دھار کڈھدی اے۔ گاڑھے
دودھ دیاں دھاراں دے نالی چ پین دیاں گھرل گھرل دیاں آوازاں
سندیاں نے ... گھرل، گھرال، گھرال۔ .... دھار مکن تے میرا
تاپ اتر جاندا اے۔ دھوتی والی تیویں الوپ ہو جاندی اے۔ .....
میں چوبارے چ اپنے منجے تے پیا جاگ جاندا ہاں۔ گلے ہوئے
کپڑے سواردا ہاں۔... شرمندہ جیہا ہوندا ہاں۔ نیند ٹُٹ جاندی اے۔
ایہہ سفنا مینوں تیہہ بتی سال دی عمر تک آؤندا رہیا سی۔
جد پہلاں آیا سی تاں میرا ویاہ نہیں سی ہویا۔ پر جد ہو گیا تاں
وی آؤنوں نہ ہٹیا۔ 1974’چ ایہدے وچ انج تاں ہور وی کئی
فرق پیندے دسدے رہے سن، پر وڈا فرق ایہہ پیا سی کہ مینوں
اوس اوپری تیویں دی تھاں میری کلپناں چ سرجی گئی رام کلی
دسن لگ پئی سی۔ پوری رام کلی تاں نہیں، پر اوہدی پچھان
والی تیویں۔ لال کناری والی دھوتی تے گورے گل چ کالی
گانی۔ وچ چاندی دا تویت، گھنڈی دے ہیٹھ حلق دے ڈنگھ اتے
لٹکدا۔ اودوں میرے من چ اوہدا کوئی ناں نہیں سی۔... پر جد اوہ
مینوں جیون چ ملی تاں اوہدا ناں رام کلی سی۔ کون سی اوہ؟
اوہ میرے جیون چ کویں داخل ہوئی تے کویں نکل گئی؟ ایہہ
میری پہلی پریم کہانی سی۔
شاید ایہہ 1972 جاں 1973 دی گل اے۔ مینوں جیوتی
چونک دے نیڑے دیسی شراب دے ٹھیکے دے نال دے حاطے
کول پانوائی دے کھوکھے تے اک شریف جیہا بندہ گلاں کردا
ملیا۔ اہدی بولی کھنے دے علاقے دی لگدی سی۔ میں گلاں
کردا اوہدے پچھے بارے پچھن لگ پیا۔ اوہ سرھند نہر تے
آؤندے جوڑے پلاں دے کول دے اک پنڈ دا سی۔ اوہدا ناؤں سوم
دت شہرت سی۔ مقامی سکول چ ہِندی سنسکرت دا اُستاد سی۔
نوکری کچی سی۔ ماڈل ٹاؤن توں پرے تے ماڈل ہاؤس کالونی
دے وچکار کسے ڈیئری والے دے اک کمرے چ کرائے تے
رہندا سی۔ گھر چ بیوی تے اک منڈا سی۔ اسیں کھوکھے تے ای
دو دو پیگ لا کے وچھڑ گئے۔
کئی دناں بعد میں ماڈل ہاؤس ول نوں ہو کے کہانی کار
دلجیت سنگھ دے گھر والے پاسے جا رہیا سی۔ بوٹا منڈی دے
چوک چ سوم دت مل گیا۔ اپنے گھر لے گیا۔ گھر تاں ٹھیک
سی، اک کمرہ تے رسوئی۔ پر آلے دوآلے ڈنگراں دے گوہے
تے مترال دی بدبو پھیلی ہوئی سی۔ اوہ مجھاں دی ڈیئری دے
اک کھونجے چ سی۔ تدے سستا ملیا سی۔ اوہدی بیوی دا ناں رام
کلی سی۔ اوہ پتلی، گوری، لمی تے سوہنے نقشاں والی سی۔
اوہدے کوئی گہنہ تاں نہیں سی پر گل چ پائی کالی گانی چ
تویت پیا سی۔ اوہناں دا منڈا مدن گوپال وی بڑا پیارا سی۔ اسیں
چاہ پیندے اُستاداں دی ماڑی حالت دیاں گلاں کردے رہے۔ میں
اوہنوں دس دتا سی کہ پہلاں میں وی پرائمری سکول ماسٹر
ہوندا سی۔
اوویں کئی ملاقاتاں ہو گئیاں۔ مینوں حیرانی ہوئی کہ اوہ
کوئی عام پادھا پدھوکڑا نہیں سی۔ شاستراں بارے گیان اوہناں
دوہاں پتی پتنی دا بہت وشال سی۔ اوہدے دماغ چ پُراناں دیاں
کہانیاں دا خزانہ سی۔ دیوی دیوتیاں دی پوجا ارچنا دیاں ودھیاں
بارے جانن لئی میرے اندر اتسکتا جاگ پئی سی۔ میں آریہ
سماجی گھرچوں آیا سی۔ کدے کسے مندر چ متھا نہیں سی
ٹیکیا۔ سوم دت مینوں پُراناں دیاں کہانیاں سناؤندا تے مندراں
دے اندر لجا کے پوجا ودھیاں وی دسدا ہوندا سی۔ گلاں کردے
ہوئے اسیں اک دو پیگ وی لا لیندے تے بیڑیاں پھوکدے
رہندے سی۔ اوسے نے اک وار مینوں اک شِو مندر چ لجا کے
اندر بٹھا کے شِو لنگ وکھایا۔ جیہڑا وڈی یونی چ قائم سی۔
یونی تے لنگ دے سریاں تے ناگ دیوتے دا نواس سی۔ اچی
تٹنگی تپائی تے رکھے گھڑے وچوں بوند بوند پانی لنگ تے
ٹپک رہیا سی۔ سوم دت نے دسیا کہ پجاری لنگ نوں کچی لسی
نال اشنان کرواؤندا اے۔ مندر دے بوہے عام طور تے بھیڑے
تے چھوٹے ہوندے نیں۔ عورتاں خاص طور تے کواریاں دا
اندر وڑ کے پوجا کرنا منع اے۔ بل پتری تے پھل اشنان دے بعد
چڑھائے جاندے نیں۔ چنبیلی جاں موتیئے دی کچی کلی دا
چڑھانا منع اے۔
اِک ویر میں گیا تاں اوہ گھر نہیں سی۔ رام کلی نے مینوں
چاہ پین لئی روک لیا۔ اوہ وی پرانک کتھاواں دا بھنڈار نکلی۔
... کافی چر اوہدیاں گلاں سندیاں میرے من چ اوہدے لئی
ستکار پیدا ہو گیا۔ جویں گروآں لئی ہوندا اے۔ پھیر اک دو وار
کلیاں ملن تے من چ پریم جاگ پیا اوہدے لئی۔ جیہنوں میل پیدا
ہونا وی کیہا جا سکدا اے۔ تدے مینوں اپنا آپ برا لگیا۔ میرے
اندر اپنے دھرم، اپنے خاندان دی شرافت تے سماج دے بنائے
سنسکاراں دا گھول ہوندا رہیا۔ میرا آدرش کھنے دا بنیا ہویا سی
کہ کسے وی دوست دی بھین نوں ہمیشہ بھین ہی سمجھنا اے۔
دوست دی پتنی نوں میلی نظر نال دیکھنا گھور پاپ اے۔ منے
چاہے ناستک سی۔ کسے دھرم جاں پرماتما نوں نہیں سی مندا۔
پھیر وی میں سنسکاراں چ بری طرحاں بجھیا ہویا سی۔ رام
کلی نال گلاں کردیاں مینوں محسوس ہوندا رہندا سی کہ اوہدی
نظر وی میلی ہوئی لگدی اے۔ گلاں کردیاں اوہ مینوں خاص
ٹیڈھی نظر نال دیکھدی سی۔ مسکرا کے سر اک پاسے نوں کر
کے گت پچھیوں اگے لے آؤندی سی جاں اگیوں پچھے لے
جاندی سی جھٹکے نال۔
اِک دن میں جان کے سویر دے گیاراں کو وجے اوہناں
دے گھر گیا۔ مینوں پتہ سی کہ سوم دت گھر نہیں ہونا۔ میں بوہا
ہلکا جیہا ٹھکوریا۔ کوئی آواز نہ آئی۔ میں جھیت وچیں دیکھیا۔
اوہ کھڑی کپڑے بدل رہی سی۔ میرے بدن نوں اگ لگ گئی۔
میں بوہا سائیکل دی چابی مار کے کھڑکا کے بھیت بھری آواز
چ کیہا،”چھیتی کھول۔”
اوہنے ادھا کو تختہ کھولیا۔ میں اندر وڑ کے اوہنوں جپھی
چ لے لیا۔ اوہ ڈری نہیں۔ ‘ٹھہر’ کہہ کے اوہنے کنڈا لا لیا۔ ...
جد کنڈا کھولیا تاں یاد آیا کہ مدن گوپال کتھے گیا؟ اوہ کپڑے
بدل کے اوہنوں لبھن لئی جانا چاہندی سی۔ اسیں دوویں باہر
نکلے تاں اوہ گھر توں کافی دور کھڑا روندا ملیا۔ اسیں بڑے
شرمندہ ہوئے۔
ایس دے بعد ایہہ سلسلہ کدے نہ کدے ہو ای جاندا رہیا۔
مینوں رام کلی دیاں گلاں توں پتہ لگیا کہ سوم دت دنو دن
شرابی ہوندا جاندا اے۔ اوہ پی کے آ کے پھیر ڈیئری والے چرن
داس نال بہہ جاندا اے۔ جد آؤندا اے تاں اوہدے کولوں روٹی وی
نہیں کھا ہندی۔ بسترے تے گِرن دی کردا اے۔ اوہنوں ساہ دی
کسر ہو گئی اے۔ اوہ کسے ڈاکٹر کول نہیں جاندا۔
جد میں سوم دت توں پچھیا تاں اوہ کجھ کہن جوگا نہیں
سی۔ مینوں لگیا کہ اوہ ودوان پنڈت سریر نالوں ودھ کسے
نفیساتی کشٹ وچیں لنگھ رہیا سی۔ اوہدی صحت ڈھہندی ای
جاندی سی۔ میں اوہنوں لے کے اپنے دوست ڈاکٹر شرما کول
گیا۔ اوہ سانوں اک پرائیویٹ ہسپتال چ لے گیا۔ اوہنے بہت
سارے ٹیسٹ دسے۔ پر سوم دت گھیس وٹ گیا۔ ... چھ کو
مہینیاں چ جد حالت خراب ہو گئی تاں پتہ لگیا کہ اوہنوں
پھیپھڑے دا کینسر سی۔ اوہنے سال وی پورا نہ کیتا۔
مینوں سوم دت دے جان دا صدمہ اوہدے جان دے بعد ہویا
۔ جد اوہدا علاج چل رہیا سی تاں میں تنگ آ کے اوہدے مرن
دی خواہش کردا سی۔ کسے توں وی اوہدا حال دیکھیا نہیں سی
جاندا۔ اوہدا کھانا پینا وی اوکھا ہو گیا سی۔ اوہ آپ بنا کھادیاں
پیتیاں کلا بیٹھا موت نوں اڈیکدا رہندا ہوندا سی۔ اوہنے بیڑی
پینی وی چھڈی نہیں سی۔ اوہنوں دیکھدا میں سوچدا کہ کِنا
اوکھا ہوندا ہونا اے تیویاں دا مرد دے بنا جیونا!
جِدن ایہہ حادثہ ہویا تاں سارے کم اوہدے ساتھی اُستاداں
نے انج کیتے جویں اوہ پہلوں ای ایہدی تیاری کردے رہے سی۔
میں تاں مشین وانگ اوہناں دے نال نال ٹری جا رہیا سی۔
.....رام کلی دی سس اوہنوں اپنے پنڈ لے گئی سی۔ اوہدا اک
غریب براہمن بھائی وی آیا سی۔ میرے من چ اینی اُداسی بھر
گئی سی کہ مینوں گھبراہٹ ہون لگ پئی سی۔ میں بھگوے
کپڑے پا کے پرانایام تے سوادھیائے کرن لگ پیا سی۔ سویرے
تے سون توں پہلاں ایہہ کجھ کردا سی تے شام نوں شراب پی
لیا کردا سی۔ دوستاں توں کٹ کے میں چپ رہن لگ پیا سی۔
ادب تے جیون بارے میرا رویہ نراشاوادی ہو گیا سی۔ میں
کہانی لکھنی چھڈ ای دتی سی۔
میرے چ چنگی تبدیلی میرے بہت نیڑے دے دوستاں نے
لیاندی۔ اوہ شام نوں میرے گھر آ جاندے سی۔ میں لکڑ دیاں
کھڑاواں لاہ کے تے بھگوا پرنا لا کے بیٹھا ہوندا ۔ اوہ شراب
پیندے تے گپاں ماردے ہوندے۔ وچ وچ میرے کولوں وی
ہنگھارا لیندے رہندے ۔ اک رات میرا بنھ ٹٹ گیا۔ میں وی
اوہناں نال رل گیا۔ چنگی شراب پیتی۔ خوب نشہ ہویا۔ اوہدا آنند
مانیا۔ مستی چ التاں ہوئیاں۔ دوستاں نے میرا بھگواں پرنا لاہ
کے مینوں ننگا کر دتا۔ میری بیوی سمرالے گئی ہوئی سی۔
اسیں گیاراں وجے تک نچدے گاؤندے رہے۔
سارے جنے ڈھابے توں لیاندا کھانا کھا کے چلے گئے تاں
میں گوانڈھیاں دے جانور نال ککرم کیتا۔ تد مینوں نیند آئی۔
اسیں سویرے جاگے تاں اوہ جانور مریا پیا سی۔ بیمار ہونا اے۔
مینوں بڑی نموشی ہوئی۔
اِک دن نکودر روڈ تے مینوں رام کلی مل گئی۔ اوہ کریانے
دی دُکان کول جا رہی سی۔ اچانک اسیں اِک دُوجے دے
ساہمنے رک گئے۔ اوہ اینی کمزور نہیں سی ہوئی جنی میں
سوچدا سی۔ انج عمر دی پکی دسدی سی۔ نک کن خالی سی۔
کھبی وینی تے مولی بنہی ہوئی سی۔ کوئی پوجا کیتی ہونی اے۔
متھے تے پیلا تلک سی۔ سوٹ سوہنا پایا ہویا سی۔ اوہنے دسیا
کہ اوہ اپنی سس نال شہر آ گئی اے۔ ماڈل ٹاؤن دے نیڑے
رہندی اے۔ پِنڈ بھکھے مردے سی۔ ہُن اوہ کئی گھراں چ
بھانڈے، صفائی تے کھانا پکان دا کم کردی اے۔ مہاجن لوک
اوہنوں ہوراں نالوں ودھ پیسے تے کھان پین نوں دیندے نیں۔
مدن گوپال سرکاری سکول جاندا اے۔ .....
میرے کئی وار جان تے مینوں لگیا کہ اوہدی سس نوں
ساری گل سمجھ چ آ گئی سی۔ پر اوہنے مینوں روکیا نہیں سی۔
میں جد وی جاندا سی، گوپال واسطے کجھ نہ کجھ لے جاندا
سی۔ کدے کھڈونا، کدے کوئی کپڑا تے کدے کوئی گھر چ کم
آؤن والی چیز۔ کدے پھل۔ کدے کوئی بھانڈا، جہدی مینوں گھر
چ کمی دسدی۔ مینوں اوس گھر دیاں لوڑاں دا پتہ لگ جاندا سی۔
اوہ منگدی کجھ نہیں سی۔
اک شام نوں ہنیرا ہون تے میں گیا تاں اوتھے اوہی چرن
داس ڈیئری والا بیٹھا سی ۔ اوہدی پیتی ہوئی سی۔ اوہنے مینوں
کوڑیاں نظراں نال دیکھیا۔ پھیر جویں ہوا نوں گالھاں کڈھن لگ
پیا۔ نہ رام کلی بولی تے نہ ای اوہدی سس۔ رام کلی نے مینوں
چلے جان دا اشارہ کر دتا۔ ...
میں اندروں نکل کے پوڑیاں چ آ کے کھڑ گیا۔ کھڑا سوچدا
رہیا۔ چرن داس اوویں گالھاں کڈھیں جا رہیا سی۔ ... آخر میں
دھاگہ توڑ کے گل مکا دتی۔ مڑ کے کدے نہ گیا۔
میں ہمیشہ اوہناں دوستاں دیاں عورتاں دا ساہمنا کرنوں
ڈردا ہاں، جیہڑے گزر جاندے نیں۔ مینوں لگدا اے کہ اوہناں
دے مرن چ میرا وی کوئی ہتھ اے۔ .... میں اوس پاسے جاندا
پر رام کلی دے گھر ول نہ جاندا۔ .... اک دن رام کلی نکودر
روڈ تے جاندی مینوں مل گئی۔ اوہ منڈے لئی بیگ لین آئی
سی۔ اوہنے دسیا کہ اوہناں نے گھر بدل لیا اے۔ اوہ ہُن ماڈل
ٹاؤن دے اخیرلے حصے چ بنی اک کوٹھی دے سروینٹس
کوارٹر چ رہن لگ پئی اے۔ مالک مہاجن نیں۔ بڈھے میاں بیوی
کلے رہندے نیں۔ اوہناں کم بدلے رہن لئی کوارٹر دے دتا اے۔
رام کلی نے مینوں گھر بارے سمجھا کے نال چلن لئی کیہا۔
میں پھیر آؤن دا وعدہ کر کے آ گیا۔
اِک دن تن کُو وجے اوہدے گھر گیا۔ اوہ تے اوہدی سس
دوویں خوش ہوئیاں۔ میں گوپال لئی پرانا سائیکل لے گیا سی۔
ادھے کو گھنٹے بعد میں جان لگیا تاں اوہنے باہر آ کے مینوں
تیجے دن دوپہرے آؤن نوں کیہا۔ مینوں لگیا کہ ایہدا مطلب کجھ
ہور اے۔
جد میں گیا تاں اوہ کلی سی۔ میں اوہدا مطلب ٹھیک سمجھیا
سی۔ اوس مطلب توں بعد اسیں دوویں بہت خوش ہوئے۔ پھیر
اوہنے چاہ نال پکوڑے وی بنائے۔ وچھڑن لگیاں اسیں پیار چ
نھاتے ہوئے سی، پر لگدا سی کہ جویں دل نہ بھریا ہووے۔
چرن داس دی گل نہ اوہنے دسی تے نہ میں پچھی۔
ایہہ میری زندگی دا وڈا بھیت سی۔ میں کسے نوں دسن
نوں کاہلا پیا رہیا سی۔ اِک دن میں اوم پرکاش نوں ایہہ گھٹنا
کہانی بنا کے سنائی تاں اوہنے کیہا،” ایہدے چ بڑا کجھ پاؤن
والا اے۔ ایہدی حالے کوئی نقر نہیں نکلی۔” .... اوہدا ‘نقر’ توں
مطلب کہانی دے مرکزی خیال توں سی۔ ... پھیر میں ہولی
ہولی اوہنوں ایہہ گھٹنا اپنے نال جڑی ہون دی گل دسی۔ پر
لمیاں تے سچیاں گلاں نہ دس سکیا۔ کیونکہ اوہ وچ وچ سوال
بڑے ڈونگھے کرن لگ پیندا سی۔
اِک وار میں گھر چ کلّا سی۔ ٹبر سمرالے گیا ہویا سی۔
اخبار چ میری ڈیوٹی رات دی سی۔ میں اٹھ کے چاہ دھرن لگیا
تاں مینوں لگیا کہ مینوں بخار اے۔ میں پھیر لیٹ گیا۔ ریڈیو لا
کے ہونگھدا رہیا۔ پھیر دیسی چاہ دا جوشاندا پیتا۔ تھوڑا ٹھیک
ہویا تاں سائیکل چک کے ڈاکٹر شرما دے گھر ول تر پیا۔
اوہدے جِندہ لگا ہویا سی۔ اوہ سارے ماتا دے گئے ہوئے سی۔
میں اوویں ماڈل ٹاؤن دے باہرلے پاسے ول نکل گیا۔ ہلکی ہلکی
ٹھنڈی ہوا نال بخار ہور تیز ہو گیا۔ میرا سائیکل رام کلی دے
گھر ول نوں لجا رہیا سی مینوں۔ ہر اِک پیڈل نال میرا من کاہلا
پیندا جاوے ۔
جد میں اوس کوٹھی دے سرونٹس کوارٹر دے اندر جھاکیا
تاں اوہ کلی بیٹھی ادھڑی سلوار سیوں رہی سی۔ مینوں دیکھ
کے اوہدی سوئی رک گئی۔ اوہ اٹھ کے کھڑی ہو گئی۔ گل تے
ہتھ پھیردی رہی۔ مینوں پتہ سی کہ مدن گوپال سکول گیا
ہووےگا۔ میں اندر نوں ہو کے منجے تے بہہ گیا۔ ماتا بارے
پچھیا۔ اوہ مندر گئی سی۔ نراتیاں دے دن سن۔ میں رام کلی نوں
کول سد کے اپنی بانہہ دیکھن نوں کیہا۔ میرا پنڈا بَھکھ رہیا سی۔
اوہنے ہتھ لا کے گرمی محسوس کیتی۔ کہندی،”میں تلسی دی
چاہ بناؤندی آں۔”.... آکھ کے اوہ جان لگی تاں میں اوہدی بانہہ
پھڑ کے اپنے کول بہا لیا۔ اکھاں میٹدیاں چم کے کیہا،"توں بس
میری دھار کڈھ دے۔”
اوہ میری گل نہ سمجھی۔ پر میریاں حرکتاں توں میرا ارادہ
سمجھ گئی۔ پر اوہدا من ٹھیک نہیں سی۔ میں تقاضہ کردا رہیا۔
اوہ روکدی رہی۔ کجھ منٹاں دی کھچ دھوء توں بعد پتہ نہیں
اوہدے من چ کیہ آیا کہ اوہ باہرلا بوہا بند کر کے کنڈا لا آئی۔
بس سفنا دیکھن جنا سماں لگیا۔ میں سوکھا ہو گیا۔ مینوں
لگیا کہ میرا بخار ٹُٹن لگ پیا اے۔ پھیر اوہ تلسی دی چاہ بنا
لیائی تاں ماتا وی آ گئی۔ میں اوہدی صحت بارے پچھدا ایویں
بےمطلب گلاں کردا رہیا۔ ... جان لگیا میں رام کلی نوں پنجاہاں
دا نوٹ دتا تاں اوہ پھڑے نہ۔ میں دھکے نال ای پھڑا آیا۔ مینوں
اوہدی لوڑ دا پتہ سی۔ اوہ موڑدی رہی، پر میں سائیکل چک
کے مڑ آیا۔
گھر آ کے مینوں اپنے پنڈے توں رام کلی دی بو آؤندی
رہی۔ جویں سرہوں دا تیل لگے جسم چوں پسینے دی آؤندی
ہوندی اے۔ ہو سکدا اے کہ اوہنے سویرے سرہوں دے تیل دی
مالش کیتی ہووے۔ پھیر پسینہ رل گیا ہووے۔ مینوں اوہدے
والاں وچوں وی کھٹی لسی جاں کھٹے دہیں دی سر دے والاں
دے میل چ رلی بو آؤندی رہی سی۔ میرا جی خراب ہون لگ
پیا۔ جویں اوہدی بو میرے پنڈے دے اندر وڑ گئی ہووے۔ ....
میں تھوڑا جیہا پانی کوسا کر کے نھاتا تاں صبر آیا۔ پھیر میں
جوشاندا ابال کے پی کے کمبل لوھیٹ کے سوں گیا۔
جاگیا تاں پسینیوں پسینہ ہویا پیا سی۔ بخار اُتر گیا سی۔ میں
ٹُوٹی دے نگھے پانی نال مونہہ ہتھ دھوتا۔ دو آنڈیاں دا آملیٹ
بنایا تے بریڈ نال کھا کے کوفی پیندا ہویا ریڈیو تے غزلاں
سنن بہہ گیا۔ .... اوس حالت چ میں کہانی ‘کار سیوا’ دے چار
پنج پنے لکھ مارے۔ جاں جویں میں کہندا ہوندا ہاں، میتھوں
لکھے گئے۔
کہانی لکھن بعد رام کلی میریاں نظراں چ ہور اُچی ہو گئی
سی۔ پر افسوس کہ میں اوہدے نال بہت چر نہ نبھا سکیا۔ وچ
چرن داس بدمعاش جیوں آ گیا سی۔.... کجھ چر بعد اوہ اپنے
بھائی دے کہن تے اوہدے نال اُتر پردیش دے شہر سہارنپور
چلی گئی سی۔ جتھے اوہدے بھرا دا لکڑاں دا کاروبار بہت چل
پیا سی۔ مینوں پتہ لگیا سی کہ اوہدا بھائی اوہنوں کسے دے
بٹھاؤنا چاہندا سی۔ ایہہ گل میرے لئی وی تسلی والی سی۔
اجیہے رشتے نے مینوں پہلاں کہانی ‘نمازی’ دتی۔ تے
پھیر ‘کار سیوا’ دتی۔ .. ایس توں بعد میریاں کہانیاں دے بنیادی
تتاں وچ ہندو متھہاس شامل ہون لگ پیا۔ میں پاتراں دے
سنسکاراں تے مذہبی آدھاراں نوں سمجھن لگ پیا۔ سوم دت تے
رام کلی نے میرے لئی ہندو دھرم بارے گیان دے خزانے کھول
دتے۔ میں کسے وی زنانی نوں اینے ستکار نال یاد نہیں کردا،
جنے نال رام کلی نوں کردا ہاں۔ پر سوم دت نال میں جو سلوک
کیتا، اوہنوں میں کافی حد تک دوست نوں دھوکھا تے دغا دینا
مندا ہاں۔ مینوں ایہہ اپرادھ بودھاد ہُن وی ہوندا اے۔ جد بہت
سالاں بعد میں کہانی ‘سومرو بیگم’ 1999 چ لکھی تاں اوہدے
چ سومرو بیگم دے سادھو سبھاء پتی منگل نوں جد میں چتر
رہیا سی تاں میرے من چ رام کلی دا پتی سوم دت سی۔ پر منگل
شراب نہیں پیندا۔ بہتا ودوان وی نہیں۔ پر اوہدی ورتی نیک کرم
کرن والے سنت بندیاں والی اے۔ ... ایہہ میری سوم دت نوں
خراج تحسین وی پیش کیتا گیا۔ رام کلی دا احسان میں کسے
وڈی پدھر تے لاہنا چاہندا ہاں، جے کسے شکتی نے مینوں ایہہ
موقع دتا۔
ایہہ کہانی ‘کار سیوا’ لکھن ویلے مینوں کافی چر سنکوچ
رہیا۔ میں کئی وار لکھ کے رکھی تے کدے پاڑ وی دتی۔ جد
وی میں ایہدا نیریٹر مرد پاتر نوں بناؤندا سی تاں بیان وچ
سنکوچ کردیاں وی کجھ اجیہے شبد جاں گلاں آ جاندیاں سن کہ
ننگیج دا جاں اسبھء ہون دا احساس ہون لگ پیندا سی۔ ..... پھیر
تجربے دے طور تے میں ایہہ کہانی استری پاتر دے چت چوں
لکھی تاں اپنے آپ ساریاں گلاں نرم، سبھء، سشیل تے
سنویدنشیل ہو گئیاں۔ کتھا دے بیان وچ ڈونگھائی پیدا ہو گئی
لگی۔ ایہہ طریقہ پھیر میں ہور بہت ساریاں کہانیاں وچ ازما
کے ویکھیا۔ مینوں تاں ٹھیک لگنا ای سی، پاٹھکاں اتے تنقید
نگاراں نوں وی بھاء گیا۔
(2) ‘مکتی’ والی سشما
ایہہ اوہ سماں سی جد میرا من کافی ٹکیا ہویا سی۔ لگدا سی
بے چینی دا دؤر مُک چلیا اے۔ موتا سنگھ نگر دے نویں گھر چ
رہن دا سواد آؤن لگ پیا سی۔ میں دو گوآں رکھیاں ہوئیاں سن۔
گھر چ دودھ گھیودی بہار سی۔ روز کھیر جاں گجریلہ دھریا
جاندا سی۔ میری صحت چنگی ہوندی جاندی سی۔ میں ‘دستاویز’
دی بھیڑی چنگی بحث توں باہر نکل آیا سی۔ اودوں میں کہانی
‘مکتی’ کجھ ڈردیاں ڈردیاں لکھی۔
میری کہانی ‘مکتی’ دی نائکہ سشما دا اصلی ناں پرانیاں
بڈھیاں والا ‘چمپا’ سی۔ پر وہار توں اوہ اک دم نویں زمانے دی
عورت سی۔ ہمیشہ فلمی دنیا دی ہیروئن وانگوں بن ٹھن کے
رہن تے جیون والی۔ اوہ ماڑے حالات وچ وی گاؤندی تے
ٹہکدی رہندی سی۔ اوہناں دا نواں گھر گڑھے دی نویں اسر
رہی آبادی چ سی۔ جس دا حالے کوئی ناں نہیں سی دھریا گیا۔
آلے دوآلے کھیت سن۔ جیہناں چ فصلاں بیجیاں ہوئیاں سن۔
مینوں اوہناں دے گھر ڈاکٹر شرما لے کے گیا سی۔ شرما
دا کلینک کسے بستی چ سی۔ چمپا دے کوئی اولاد نہیں سی۔ اک
بچّہ ہو کے مر چکا سی۔ اوہ اپنا علاج ڈاکٹر شرما دی ڈاکٹر
بیوی توں کرواندی سی۔ شرما نال گلاں کردی سی۔ اوہنوں
شرمے نال پیار وی سی، مینوں انجے لگدا سی۔ شرما شوقیہ
کہانی لکھدا سی۔ اوہ ادب پڑھدا کافی سی۔ اوہنوں وی ادب تے
فلماں دیاں گلاں کرن دا شوق سی۔
ڈاکٹر شرما نال میں اربن سٹیٹ چ کوئی پلاٹ جاں دُکان
دیکھن گیا سی۔ اوہ اپنا کلینک ایدھر لیاؤنا چاہندا سی۔ گھر دے
نیڑے۔ نویں پڑھی لکھی آبادی چ۔ اوہ مڑدا ہویا کہندا، “چلو
تہانوں چمپا نوں ملائیے۔ بڑا چنگا گاؤندی اے۔” ... اوہدا ‘سشما’
ناں ڈاکٹر دا رکھیا ہویا سی۔ پتہ نہیں کیوں رکھیا سی۔ اوہ
اوہدے کالج سمیں دی واقف سی۔ پر دوستی تھوڑے چر توں
ہوئی سی۔ ڈاکٹر نے نویں کھلے اک ریسٹورینٹ توں دو چکن
لے لئے سی۔
گھر گئے تاں اوہ اندر ہی سی تے اوہدا السیشن کُتا ذرا
اُچی بھونک کے پوچھ ہلاؤن لگ پیا سی۔ چمپا اندروں خوشبوآ
چھڈدی ایس طرحاں باہر آئی جویں ہنے نھا کے میک اپ کر
کے ہٹی ہووے۔ پر اوہدا چہرہ اینا دلکش نہیں سی، جنی تعریف
ڈاکٹر کردا رہندا سی۔ انج نین نقش تکھے سن۔ رنگ گورا سی۔
جسم بھریا ہویا۔ ڈاکٹر نے میرا پریچے پہلاں اردو اخبار دا
ایڈیٹر کر کے تے پھیر پنجابی دے کہانی کار وجوں کرایا۔
اوہنے کھڑ کے ہتھ جوڑ کے نمستے آکھی۔
بڑی مضبوط کاٹھی والی اوہ ہسن کھیڈن والی عورت ہولی
ہولی مینوں وی سوہنی لگن لگ پئی سی۔ اوہدا رنگ ہلکا پکا
سی، پر نقش تکھے سن۔ ہسدی سی تاں کھبی گلھ چ ڈنگھ پیندا
سی۔ اوہدے وال لمے تے کالے شاہ سن۔ .... اوہدے اولاد نہیں
سی۔ ایہدا اوہدے چہرے اتے کوئی ملال نہیں سی دسدا۔ ڈاکٹر
توں چکن پھڑ کے اوہ کچن چ لے گئی۔ ڈاکٹر نے آپ ای
اوہدے فرج وچوں بیئر دی بوتل کڈھ لئی۔ چمپا گلاس لے آئی۔
پر آپ اوہنے تھوڑی لئی۔ میرے لئی ایہی حیرانی والی والی گل
سی کہ کوئی زنانی کسے اوپرے بندے کول بہہ کے شراب پی
لوے۔ شراب نہ سہی، بیئر ای سہی۔ بعد چ تاں اوہ میرے نال
سگرٹ دا کش وی لاؤن لگ پئی سی۔ پر اوہدے ایہہ سارے
لچھن کسے لوڑ لئی نہیں سن۔ اوہ تاں بس فلمی دنیا چ اڈدی
دسدی سی۔ ... اودن اوہدا پتی دلی توں آؤن والا سی۔ اسیں جنا
چر پیندے کھاندے گلاں کردے رہے، اوہدا کتا بوہے چ بیٹھا
سانوں نیجھ نال تکدا رہیا۔
اوہناں دیاں گلاں توں پتہ لگیا کہ اوہدا پتی بلوندر کمار
پہلاں سرجیکل ٹولز تیار کرن والی اپنے باپ دی چھوٹی جہی
فیکٹری چ کم کردا سی۔ پچھلے سال اک ہور بھرا دا ویاہ ہو گیا
تاں ایہناں نوں اڈ کر دتا گیا۔ ایہہ اپنا ایہہ نواں مکان خرید کے
ایدھر رہن لگ پئے۔ اوہدا پتی ہن اپنی کمپنی دے نال نال
ہوراں کمپنیاں دے مال دا وی سیلز ایجنٹ سی۔ عام طور تے
دنے ٹوئر کر کے شام نوں گھر مڑ آؤندا سی۔ کدے کدے رات
باہر رہنا پیندا سی۔... اک کمرے چ اوہدا چھوٹا دیور سوندا سی
۔ اوہ نالے کم کردا سی تے نالے لاء پڑھدا سی۔ سبھ توں چھوٹا
سی۔
چمپا نے آپ ہومیوپیتھی دا کوئی کورس کیتا ہویا سی تے
اوہ شام نوں اک گھنٹے لئی غریباں دی کسے بستی دی
ڈسپینسری چ مریضاں نوں دیکھدی سی۔ میڈیکل پروپھیشن کر
کے وی اوہدی ڈاکٹر تے ڈاکٹرنی نال سانجھ سی۔ کئی بیماریاں
لئی ڈاکٹر شرما آپ ہومیوپیتھی دیاں دوائیاں ورتدا سی تے چمپا
ایلوپیتھی دیاں۔ چمپا نوں نت نویاں نکلدیاں دوائیاں تے بیماریاں
بارے جانن دی تانگھ لگی رہندی سی۔ مینوں لگیا کہ اوہ کجھ
بننا چاہندی اے، فلمی ہیروئن نہ سہی، کچی پکی ڈاکٹر ای
سہی۔
گلاں گلاں چ سشما نے میتھوں کہانیاں دی کتاب منگدیاں
کیہا سی،”کدے سانوں وی درشن کرا دیو۔”.... مینوں لگیا سی
کہ ہن بھاوویں ڈاکٹر آوے نہ آوے، میں ضرور آوانگا ایس گھر
‘چ۔ میرا ایدھر عام گیڑا لگدا رہندا سی۔ اوس عورت دی آواز
تے اینی چنگی لہیں سی، پر اوہدی دیکھنی تے مسکنی چ جادو
سی۔ جاں ایہہ جادو مینوں ہی لگیا سی۔... مینوں لگیا کہ جد اوہ
موٹیاں اکھاں نال دیکھدی سی تاں اوہدا سبھ کجھ سوہنا لگن لگ
پیندا سی۔
کجھ دناں بعد ای میں اک دن اوہدے گھر گیا تاں اوہدا پتی
وی گھرے سی۔ میں اوہدے لئی اپنیاں دوویں کتاباں ‘کچکڑے’
تے ‘نمازی’ لے گیا سی۔ بلوندر مینوں خشکی جیہا لگیا۔ میں
چھیتی مڑ آیا۔
پھیر اک دن اوہ مینوں بس سٹینڈ ولوں رکشے چ آؤندی مل
گئی۔ اوہ مینوں نال ای گھر لے گئی۔ اوہ کھڑی ہوئی سی۔ فلمی
گیت سناؤندی رہی۔.... مینوں اجہیاں عورتاں بارے تجربہ ماڈل
ٹاؤن والی توں ہو چکا سی۔ سو میں پہل کر لئی۔ اوہنے مینوں
قبول کر لیا۔ اسیں اکو ملنی چ ساریاں منزلاں طے کر لئیاں۔
مڑن لگے نوں اوہنے مینوں اپنے گیٹ کول پیا تلسی دے
بوٹے والا گملا وکھا کے کیہا،” ایہدا کلی والا چٹا پاسہ دسے
تاں آ جاوویں۔ لال رنگ والا دسے تاں خطرہ سمجھ کے مڑ
جاوویں۔”... میرے سائیکل نے گملے دی نشانی دیکھدے نے
خبر نہیں کنے کو گیڑے میتھوں کڈھوائے ہون گے!
اک دن اوہنے پہاڑاں تے جان دا پروگرام بنا لیا۔ اوہنے
مینوں کیہا،” تن دناں دی چھٹی لے لے۔ پالم پور کول میری
ماسی اے۔ تینوں میں اک سادھو آشرم چ کمرہ دعا دیانگی۔
تینوں میں اوتھے ملن آوانگی۔”
بجھے دن نوں میں سٹیشن تے جا کے ٹکٹ لے کے پلیٹ
فارم تے بہہ گیا۔ اوہنوں اوہدا پتی چڑھاؤن آیا سی۔ اوہ جیہڑے
ڈبے چ چڑھی میں اوس توں اگلے چ بہہ گیا سی۔ اگلے سٹیشن
تے میں اوہدے کول آ گیا سی۔ اوہنے میرے لئی سیٹ رکھی
ہوئی سی۔ اوہنے بیگ ‘چوں کئی پیکیٹ کڈھے۔ اسیں ناشتہ
کردے اک دوجے نوں ویکھ کے انج مسکرا رہے سی جویں
کوئی فلمی جوڑی یاترا کر رہی ہووے۔ پٹھان کوٹ تک اسیں
اینیاں گلاں کیتیاں کہ ہن سوچ کے حیرانی ہوندی اے کہ آخر
ساڈے کول وشا کہڑا سی؟
اسیں پٹھان کوٹ توں جوگندر نگر جان والی چھوٹی لائن
والی ٹرین چ جا بیٹھے سی۔ نکی ٹرین چ سفر کرن دا رومانس
ای ہور سی۔ اسیں کانگڑے والی ماتا دے پیلے وستراں والے
بھگتاں نال جیکارے لاؤندے رہے سی۔ .... کانگڑے توں اگے
ساڈا ڈبہ خالی ہو گیا سی۔ گڈی اچیا پہاڑیا دے پل پار کردی
ہولی ہولی ول کھاندی جا رہی سی۔ پہاڑ، پہاڑیاں دے موڑ،
کالے بدل، کالی ہوندی ہریالی... چارے پاسے سبھ کجھ سوہنا
سوہنا لگدا سی۔ اسیں کلے سی۔ مینوں شرارتاں سجھن لگ پئیاں
سن۔ اوہنے مینوں تو منٹ رکن دا اشارہ کیتا سی تے آپ ٹائلٹ
چ جا وڑی سی۔ مڑ کے آئی تاں اوہ جویں نھاتی ہوئی ہووے۔
پورا میک اپ کیتا ہویا تے لمے وال موڈھیاں تے کھلارے
ہوئے سن۔ متھے تے بندی، اکھاں چ کجلے دی چمک سی۔
اوہنے سجے ہتھ چ پھڑ کے اپنی لال ساڑھی دا پلہ لہرایا سی۔
اوویں ہتھ چکیں گھمی سی۔ گیڑا دتا سی۔ میرے ساہمنے آئی
سی۔ اکھاں، بھروٹیاں تے ہتھاں دیاں حرکتاں کردی نے فلمی
گیت گنگنایا سی۔ نکی تال تے نچدی میرے ہور کول آئی سی۔
اکھاں چ اکھاں پا کے گاؤندی رہی سی۔... پھیر اسیں دوویں اوہ
حرکتاں کرن لگ پئے سی، جیہڑیاں نائک نائکاواں فلمی پردے
تے کردے وی وکھائی نہیں جاں سکدے۔ کیتے تے دوستاں نوں
دسے ضرور جا سکدے نیں۔
پالم پور توں دو سٹیشن ارانہ اسیں اتر گئے سی۔ نکے
جہے سٹیشن تے کوئی قلی نہیں سی۔ سشما نے کسے مسافر
نال گل کیتی تاں اوہ اوہدا بیگ لے کے ٹر پیا۔ راہ چ سادھو
آشرم آیا۔ اوہنے مینوں اک سادھو دا ناں دسیا تے سویرے ملن
دا وعدہ کر کے آپ کسے پنڈ نوں چلی گئی سی۔
آشرم چ اوس سادھو سمیت پنج چھ جنے سن۔ روٹی تیار ہو
رہی سی۔ اوہناں مینوں وی شامل کر لیا۔ رات نوں سون لئی
منجا بسترا مل گیا سی۔ ... سویرے سورج اگن توں پہلاں ای
سشما آ گئی۔ ہلکی ٹھنڈ کر کے اوہنے رنگ برنگا پل اوور پایا
ہویا سی۔ اسیں چڑھدے ول پہاڑیاں تے چڑھدے اتردے کنی ای
در لکل گئے سی۔ اوہ تاں ایہہ سین دیکھ کے جویں کملی ای ہو
گئی سی۔ اوہنے اپنا پل اوور لاہ کے پہلاں موڈھیا تے تے پھیر
پتھر تے رکھ دتا سی۔ اوہ فلمی فلمی دھناں گنگناؤندی نچی
جاندی سی۔ میں نال ٹری جاندا سی۔ اگے اک پہاڑی دے اہلے
پتھر دی چٹان دی چھت جہی بنی ہوئی سی۔ اوہلا ویکھ کے
میں وی مچھر گیا سی۔ اسیں کافی دیر اپنے آپ نال تے اک
دوجے نال کلولاں کردے کھیڈدے رہے سی۔ اوہ بھج کے کِتے
لک جاندی سی تے میں اوہنوں لبھ کے چمدا ہویا گنھ دیندا سی۔
اوہ مینوں پرے دھکدی کھڑ کھڑ ہسدی سی۔ مینوں پر وی
دھکدی سی تے کول آؤن دی سینت وی کردی سی۔
مُڑدیاں اسیں ہور ڈنڈی پے گئے۔ سانوں راہ چ تن چار گھر
ملے۔ کچی لپی تھڑہی تے اک مائی بیٹھی سی۔ اوہدے کول
بکری بنہی ہوئی سی۔ اسیں ماتا توں لے کے پانی پیتا تے پھیر
ایہہ کہہ کے چاہ بنوائی کہ اسیں پیسے دیانگے۔... چاہ لے کے
اسیں لکڑ دے چار تھملیاں اتے دھرتی توں چار فٹ اچے
کھڑے لکڑ دے بنے خالی کمرے چ وڑ گئے سی۔ اوہدیاں
چارے کھڑکیاں نوں تختے نہیں سن لگے ہوئے۔ اوہدے ہیٹھاں
بکریاں دیاں مینگناں تے گائیاں دے گوہے دے نشان سن۔ بدبو
لگاتار آؤندی رہی سی۔ بکریاں بہندیاں ہونگیاں رات نوں۔ اسیں
اک دوجے دا ہتھ پھڑی کِنا چر اندر گھاہ پھوس تے بیٹھے لیٹے
گلاں کردے تھکیواں لاہندے رہے سی۔
اس لکڑ دے کمرے وچ لکڑ دیاں ای مورتیاں دو آلیاں چ
رکھیاں پئیاں سن۔ سشما نے ہنومان جی دی مورتی نوں متھا
ٹیکیا تے اوتھوں گوٹھے نال لاہ کے سندھور پہلاں میرے
متھے اتے تے پھیر اپنے ٹکا لا لیا سی۔ میرا ناستک من نال
دے آلے چ پئے ٹٹے شیشے چ اپنا چہرہ دیکھ کے گمبھیر ہو
گیا سی۔ مینوں لگیا سی کہ جتھے ٹکا لگیا اے، اس تھاں توں
متھا گرم ہو گیا اے۔ میں سشما نوں اپنی جپھی چ لے لیا سی۔
مینوں ساری ایکٹنگ بھل گئی سی۔... جدے سشما چھٹ کے
ماتا نوں پیسے دین چلی گئی سی۔ ماتا بوہا بند کر کے جان لگی
سی۔ پیسے اوہنے بڑی مشکل نال پھڑے سن۔
پھیر اسیں آشرم گئے۔ آچاریہ جی نوں ملے۔ اوس پاٹھشالا
دا کم کجھ سرکاری جگیر، کجھ ناں لگی زمین تے کجھ دان نال
چلدا سی۔ بہتا دان اک عام جیہا راجا دیندا سی۔ گورو جی نے
سانوں کھانے لئی روکیا تاں اسیں رک گئے۔ دال تے دہی پتلے
سن۔ شاہد ساڈے کر کے اوہناں نوں پتلے کرنے پئے سی۔ پر
لپی تھاں تے ودیارتھیاں دے وچ بہہ کے کھان دا اپنا ای سواد
سی۔ جسم تھکن کر کے بھکھ وی چمکی ہوئی سی۔
وشرام لئی سانوں کچیاں پوڑیاں والا اچا کمرہ دے دتا گیا۔
آلے دوآلے اوچے درخت سن۔ اسیں بڑا چر دھرم تے ادھرم،
نیتکتا تے انیتکتا اتے نرک سرگ دیاں گلاں کردے رہے۔ جویں
سانوں دھرم دا دورہ پے گیا ہووے۔... میں اوہنوں چپ کرا کے
اوسے کمرے چ رات کٹن نوں کیہا سی۔ اوہ منی نہیں سی۔ پھیر
میں اپنے نال لجان جاں نال دے شہرِ دے ہوٹل چ اک رات کٹن
نوں کیہا۔ پر اوہ نہ منی۔ میں وی ضد کیتی تے اوہنوں ‘ادھار
کیتی رات’ دین نوں کیہا۔ ... ‘اک رات دے ادھار’ والی گل انج
بنی سی کہ اک واری اوہدے گھر مینوں چار پنج چکر لاؤنے
پے گئے سی۔ میں جد وی جاندا، اوہدے گیٹ کول کندھ تے
پئے تلسی دے بوٹے والے گملے دا لال پاسہ باہر دسدا۔ جیہڑا
خطرے دی نشانی سی۔ دوجے دن اوہنے مینوں وعدہ دتا سی
کہ اوہ کدے نہ کدے میرے نال اک رات کٹھیاں گزارے گی۔...
ایس طرحاں میری اک رات اوس تے ادھار ہو گئی سی۔ میں
اوہی لین لئی ضد کر رہیا سی۔
اوہنے مینوں ورچاؤن لئی میرا ہتھ پھڑ کے گھٹیا تے
اشارے نال اولھے چ نوں ہو کے کھلو گئی۔ اسیں جو کجھ کری
جاندے سی، اوہدے نال میری بے چینی گھٹن دی تھاں ودھدی
جادی سی۔ مینوں اپنے آپ تے قابو نہیں سی رہیا۔ پر جدے
طالب علم ساڈے کمرے دے ہیٹھاں آ کھلوتے سی۔ اسیں تاں
چپ سی پر ساڈے ساہاں دی آواز دور تک جاندی سی۔ سشما
نے پہلاں ہتھ جوڑے تے پھیر کپڑے سوار کے جھٹ دینی
ہیٹھاں اتردی بولی،” آؤ لائبریری دیکھدے ہاں۔پھیر میں پنڈ وی
جانا اے۔”
مینوں لائبریری دیکھن چ کوئی دلچسپی نہیں سی۔ میں
دکھی بندہ اوہدے نال نال ٹردا رہیا سی۔ اوہ آچاریہ نال گلاں
کردی رہی سی تے میں اوہدے چہرے تے اکھاں نوں نیجھ لا
کے دیکھدا رہیا سی۔
شام پین تے میری گل ان سُنی کر کے اوہ اٹھی تے ایہہ
کہہ کے کسے راہی نال اوسے پنڈ نوں تر پئی سی کہ کلھ
سویرے نوں وجے دی ٹرین پھڑانگے۔ دوجے دن اوہ اوسے
طرحاں مینوں ٹرین چ ملی سی۔ اوہدا بھرا اوہنوں چھڈن آیا سی۔
میں اوویں اگلے سٹیشن تے اوہدے کول چلیا گیا سی۔ ...
مڑدیاں دا سفر اونا سکھاواں لہیں سی۔ کافی سماں چپ چ نکل
جاندا سی۔ میرے من چ کجھ گلے وی سن۔ صرف اینا ای سکھ
سی کہ اسیں دووے پتی پتنی وانگ یاترا کر رہے سی۔
اک سویر نوں میں اوہدے گھر گیا تاں اوہ رکھی جہی
بولی۔ کہندی،”میری طبیعت ٹھیک نہیں۔”
مینوں کسے گل دی سمجھ نہ پئی۔ میں مڑ آیا۔ پھیر اوہ
بیمار رہن لگ پئی سی۔ ڈاکٹر شرما کہندا کہ ایہنوں ڈیپریشن ہو
گئی اے۔ ایہنوں بچہ نہ ہون دا دکھ تنگ کرن لگ پیا اے۔... اوہ
چپ کیتی ساڈے ول دیکھدی رہندی سی۔ دنو دن ڈھلدی جاندی
سی۔ بلوندر کمار دا کاروبار وی جمیا نہیں سی۔ انت نوں اوہ
دلی چلے گئے۔ پھیر آ کے مکان وی ویچ گئے۔... بعد چ خبراں
ملدیاں رہیاں کہ ہن بڑے رنگاں چ نیں۔... کجھ ورھے ہوئے
اک وار ڈاکٹر شرما نے دسیا سی کہ بلوندر ہوریں ہن بہت
وڈے بندے ہو گئے نیں۔ اوہ جالندھر آؤندے نیں پر کسے نوں
ملے بنا مڑ جاندے نیں۔
جیہناں دناں چ میں سشما نال پہاڑاں دی سیر تے گیا سی،
اوہناں دناں دے بعد میں اپنے باپ تے بھائیاں دیاں کجھ گلاں
توں اوکھا جیہا وی سی۔ جیہناں وچ کجھ سچ سی تے کجھ
میرے وہم ای سن۔ اوہنیں دنیں سویر ویلے میرا جانا آؤنا کامریڈ
کیول کور دے گھر ہوندا رہندا سی۔ میں کیول کور نال گلاں
کردا اک جاندا تاں سدھا سشما دے جا وڑدا سی۔... ایہہ جا وڑنا
اینا سدھا نہیں سی ہوندا۔شرط ایہہ سی کہ اوہدے گیٹ والی کندھ
تے رکھے تلسی دے بوٹے والے گملے دا چٹا پاسہ باہر ول
ہووے۔ ضدن ایہہ کرماں چ ہوندا میں سدھا اندر جا وڑدا۔ اوہ
کِتے وی ہندی، کچن جاں بیڈ روم ‘چ، میں جپھی پا لیندا سی۔
اوہ رسمی جیہا غصہ کردی۔ گھوردی تے پھیر آپ ای چمبڑن
لگ پیندی سی۔ اوہ میری سینت تے سارے گھر دے پردے
ٹھیک کر دیندی سی۔ سارے کم چھڈ دیندی سی۔ پھیر فلمی انداز
چ کلولاں کردی۔ گنگناؤندی۔ تے اسیں ساری دنیا ‘توں بے خبر
ہو جاندے۔... ساڈی ایہہ عادت اینی ودھ گئی سی کہ اوہ آپ
آکھن لگ پئی سی کہ مینوں تاں تیری ‘ ایڈکشن’ ہو گئی اے۔
مینوں لے بہوے گا ایہہ نشہ تیرا۔.... مینوں وی کئی وار گھر
جاندیاں ایہہ لگدا سی کہ اسیں تاں بالکل ڈنگر ای ہو گئے ہاں۔
ساڈے وچکار دوستاں والی بھاونا تاں کدے ای لبھدی اے۔ کیہ
اسیں کامک بھکھ دے مارے ای اک دوجے نوں ملدے ہاں؟
اڈیک کردے ہاں اینا اینا چر؟.... کجھ وی ہووے، ایہہ سچائی
سی کہ کام دی اینی اتیجنا تے ترپتی دی میں ہور کِتے کلپنا ای
نہیں سی کر سکیا۔... ایہہ وی میرے لئی رہس سی۔ جس دی
سمجھ مینوں کدے نہیں آئی۔ میں کسے وی عورت دی سنگت چ
ہوواں۔ کسے نال گلاں کراں۔ میں بڑا نارمل رہِ کے وچردا ہاں۔
پر اوہدے کول بہندیاں ای، اوہنوں دیکھدیاں ای میری چیتناں
سن ہون لگ پیندی سی۔ مینوں ایہہ سنتا انھا کردی رہندی سی۔
سشما جیہڑے رنگاں چ کھیڈدی سی، اوہ شاید ای کسے
عورت دے نصیب چ ہون۔ اوہناں رنگاں چ میرا حصیدار ہونا
وی میری زندگی دی بہت وڈی گھٹنا سی۔.... سشما ہور عام
زنانیاں دے الٹ جد اولھے دا پیار کردی سی تاں دبنگ تے
بیلگام ہو جاندی سی۔ اوہ اپنے آلے دوآلے نوں بھل کے دو
جسماں دی کھیڈ چ غرق ہو جاندی سی۔ جنی اوہدی چیتنا اتیجت
ہوندی سی، اوس توں کِتے ودھ اوچیتن دی سینت نال اوہدا جسم
جاگ کے بھڑک پیندا سی۔ اوہ عورت والی ساری سنگ شرم
ہیٹھلے کپڑیاں وانگوں لاہ کے اک پاسے سٹ دیندی سی۔ اوہ
ادھ مری لوتھ بن کے نہیں سی لیٹدی، بلکہ میرے نالوں کِتے
ودھ ایکٹو ہو جاندی سی۔ پھیر مینوں ہر نویں حرکت لئی حکم
دین لگ پیندی سی۔
پتہ نہیں اوہ انگریزی فلماں ویکھدی سی جاں انگریزی
ناول پڑھدی سی، اوس جذباتی اوستھا چ اوہ انگریزی بولن لگ
پیندی سی۔ جویں میں شرابی ہو کے بولن لگدا ہوندا سی۔ میں
ہس کے اوہنوں کہندا ہوندا سی کہ ایہہ تینوں انگریزی کویں
چڑھ جاندی اے؟ اوہ کدے مدھم تے کدے چیکویں آواز چ
کہندی،” ہٹ ... ہار...۔...لیٹ اٹ بی.... لیٹ اٹ.۔... ڈگ ....
پیل .. اٹ.... رپ ۔”... اوہ ایہو جہیاں گلاں کہندی مینوں سی
پر کری آپ جاندی سی۔
اوہ کدے مطلبی نہیں سی ہوندی کہ اپنی لوڑ مکن تے
پرے ہو جاوے۔ اوہ میرا بہت خیال رکھدی سی۔ میرا دل راضی
رکھن لئی اوہ اپنے دکھاں دی وی پرواہ نہیں سی کردی۔...
پھیر اسیں ادرک والی چاہ جاں کوفی پیندے ہوندے سی۔ کدے
کدے آملیٹ بریڈ کھاندے سی۔ بھکھ بہت چمک جو پیندی سی۔
کھاندیاں پیندیاں تے گلاں کردیاں کدے کدے اوہنوں دیکھ کے
مینوں کپورتھلے دے مہاراجے دی رانی گوبند کور جاں دنیا چ
مشہور چترکار امرتا شیرگل دا خیال آ جاندا ہوندا سی۔ میں
اوہناں دوہاں بارے اوہنوں دسدا وی رہندا ہوندا سی۔ اوہ سن کے
مسکراندی رہندی سی۔
رانی گوبند کور دا ذکر دیوان جرمنی داس نے اپنی کتاب
‘مہاراجہ’ وچ بہت کھل کے کیتا اے۔ اوس رانی نوں رات نوں
ملن لئی مہاراجہ تاں کدے حساب نال ای آؤندا سی۔ پر اوہنوں
روز کئی مہاراجیاں دی لوڑ ہوندی سی۔ اوہنے پہلی دوستی
ریاست دے مسلمان مہامنتری نال گنڈھی۔ روز دیاں چوری دیاں
ملاقاتاں لئی رانی نے اپنے محل توں اک سرنگ مہامنتری دی
کوٹھی تک پٹوائی۔ جد وی موقع لگدا، اوہ دوویں کٹھے ہو جایا
کردے سی۔ مہاراجہ نے نگرانی سخت کیتی تاں اوہ کسے اہل
کار نوں اپنے محلیں بلان لگ پئی سی۔ پھیر راجے نے اوہنوں
کلی نوں وکھرے محل چ بند کر دتا تے چارے پاسے اچیاں
کندھاں اتے بوہیاں اگے بندوقاں والے سنتریاں دا پہرہ بٹھا دتا۔
.... رانی نے کجھ دن اوکھے کٹے۔ پھیر اوہنے شستردھاری
سنتری نال ای کم چلا لیا۔ راجے نے ہور سختی کیتی تاں اوہ
رانی اوس جٹ سنتری نال اُدھل کے انگریزی سرکار دے
علاقے چ جا لکی۔ پھیر اوہنے اوس غریب جٹ نال ویاہ ای
کروا کے اوہدے وس گئی سی۔
سشما نوں میں چترکارں امرتا شیرگل دی گل پہلی وار
سنائی سی تاں اوہ پہلاں بڑی ہسی تے مینوں چلاکی نال ایہہ
گلاں کرن والا خچرا بندہ دسدی رہی سی۔ پر میں اوہنوں اوہناں
دناں وچ پڑھی این کے ایس اقبال دی کتاب لیا کے وکھا دتی
سی۔ جیہدے وچ ایہہ ساری گھٹنا ایس حوالے نال لکھی ہوئی
سی کہ امرتا نے ایہہ گل آپ اپنی رشتے دی بھین نوں لکھی
چٹھی وچ لکھی سی۔ ایہہ جان کے سشما جیہڑی مینوں اجہیاں
کہانیاں سنان والا ‘چیٹر’ تے ‘سیلپھش’ کہندی سی، اوہ پھیر
امرتا شیرگل دیاں گلاں بڑی دلچسپی نال کرن لگ پئی سی۔ ...
کتاب چ کیہ لکھیا سی، مینوں ہن یاد نہیں۔ اینی گل یاد اے کہ
امرتا شیرگل شملے دی کسے پہاڑی تے بنے مکان دے کمرے
چ ایزل تے لگے چتر نال بڑے چراں توں چمبڑی ہوئی سی۔
جد اوہنوں لگیا کہ ہن ایہہ کلا کرت سمپورن ہو گئی اے تاں
اوہدا من کھڑ گیا۔ اوہ برش چھڈ کے، اپنے سٹول ‘توں اتر کے
قالین تے لیٹ گئی۔ ساہمنی باری وچیں سورج دی کرن دا ہلکا
ہلکا سیک آ رہیا سی۔ اوہ جسم کھلار کے اکھاں میچ کے لیٹی
رہی۔ جد اوہدی اکھ کھلی تاں باری وچ کوئی جرمن نسل دا بندہ
کھڑا اوہدے چتر جاں اوہنوں دیکھ رہیا سی۔ .... اوہ اچانک
باری وچیں کد کے اندر آ وڑیا۔ بنا کوئی گل کیتیاں اوہ دوویں
کٹھے ہو گئے۔ جڑ گئے۔.... جد جدا ہوئے تاں اوہ بندہ اوویں
کد کے باری دے باہر چلیاا گیا جویں آیا سی۔
امرتا شیرگل اپنی چٹھی چ لکھدی اے کہ اوہ بندہ اوہنوں
دو وار پھیر ملیا۔ اک وار شملے تے دوجی وار لاہور دی کسے
آرٹ گیلری چ تصویراں دی نمائش تے۔ پر اوہناں دوہاں وچکار
پھیر وی کوئی گل نہ ہوئی۔ دوویں اجنبیاں وانگ اپنے اپنے راہ
چلے گئے۔ .... اک اجیہی ہی گھٹنا سشما تے میرے وچکار
ہوئی سی۔
اودن میں اخبار دے دفتروں چھٹی تے سی۔ گرمیاں دی
رُت سی۔ دوپہر توں بعد میرا من نہیں سی ٹک رہیا۔ من تے تن
دوہاں چ ٹکاؤ نہیں سی رہیا۔ میں تن ساڈھے تن وجے سائیکل
چک کے سشما دے چلیا گیا۔ اوہدے گیٹ تے رکھے تلسی دے
گملے دا لال پاسہ باہر سی۔ جس دا مطلب دئہ کہ اندر خطرہ
سی۔ تاں وی میں پرواہ نہ کیتی۔ گیٹ کھڑکا دتا۔ اوہ اندروں
نکلی تاں اوہدیاں اکھاں لال سن۔ سُتی اٹھ کے آئی سی۔ میں
سوچیا کہ ہن ایہہ وگڑ جاوے گی۔ اندر پتہ نہیں کون ہووے۔
..... پر اوہ گھر کلی ہی سی۔ گملے دا پاسہ ایس لئی نہیں سی
بدلیا کہ اوہنوں میرے آؤن دی آس ای نہیں سی۔
جد میں اندر جا کے اپنے من دی گل دسی تاں اوہ بڑا
ہسی۔ کہندی، “ مینوں ہنے آئے سفنے چ توں دسیا سی۔ میں
کوھاں، چل گھر چلیئے۔ توں کوھیں، آپاں ایہہ درخت اولھے ہو
جاندے ہاں۔”... اسیں جدے سچیں مچیں بے شرماں والیاں
حرکتاں کرن لگ پئے۔ حالے شرم پوری طرحاں مکی نہیں سی
کہ گیٹ کھڑک گیا۔ راجندر ٹور توں مڑ آیا سی۔ اوہ شربت پیندا
میرے نال گلاں کردا رہیا تے سشما روٹی تیار کرن لگ پئی۔
میں گلاس رکھن دے بہانے رسوئی چ گیا ۔ ساڈیاں نظراں
ملیاں۔ دوویں دکھی سی۔ جدے راجندر نے پچھیا،”گھر چ دہیں
ہے وے؟”
سشما جدے نکا جیہا ڈولو لیائی۔ کہندی،” ایہہ لؤ۔ پھڑ لیاؤ
پا کو دہیں۔ .... ایہہ چوک والے توں نہ لئییو، کھٹی ہوندی اے۔
پرلے مندر والے چوک وچوں گونگے حلوائی توں لیائیو۔”
میں کیہا، لیاؤ، میں لیا دیاں۔ پر راجندر نہ منیا۔ اوہ میرا
سائیکل چک کے چلیا گیا۔ ..... سشما نے بے شرماں والیامباکی
دیاں ساریاں رسماں ستاں منٹاں چ پوریاں کر لئیاں۔ ... راجندر
پورے باراں منٹاں بعد آیا سی۔ اسیں بالکل نارمل ہوئے بیٹھے
سی۔ اوہ روٹی کھان لگیا تاں میں اٹھ کے اپنے گھر ول ٹر پیا۔
سشما دیاں بہت ساریاں گلاں میں اوم پرکاش نوں دس
دتیاں سن۔ جے کدے نہیں سی دسدا تاں اوہ آپ ای پچھ لیندا
سی،” گیا نہیں پھیر دوجے پاسے وگن؟”.... اوہ سسما کول
میرے جان نوں ‘دو پاسیں وگدنا’ سددا ہوندا سی۔ میں اوہنوں
اوہدی ہر اِک گل بڑی کھول کے دس دیندا سی۔ کدے تاں لون
مرچ وی لا دیندا سی۔ اوہ بڑا خوش ہوندا سی تے مینوں شاباشی
دیندا کہہ دیندا سی،” اﷲ دتیاں گاجراں، توں وچے رمبا رکھ۔”
جد کدے میں سشما دی کوئی گل نہیں سی دسدا تاں اوم
پرکاش آپ ای پچھ لیندا سی،” گیا نہیں اودھر...؟ پھیر کیویں
بیتی؟”
میں اوہنوں کئی گلاں سچیاں دس دینیاں تے کجھ اجہیاں،
جیہناں دی اوہنوں آس جاں اڈیک ہوندی سی۔ اوہ سوال کردا،”
وئی اوہدے ولوں پہل کرن والی گل حیران کرن والی اے۔”...
میں اوہنوں ایہہ گل دس کے وی حیران کر دیندا کہ دوجے
کمرے وچ اوہدا دیور بیٹھا ہوندا اے تے اوہ مینوں آ کے چم
لیندی اے۔
سشما دیاں گلاں جد کدے میں کہانی کار دلجیت سنگھ نوں
دس دیندا سی تاں اوہ مونہہ وٹ کے کہہ دیندا سی،” بکواس۔
سبھ کوری کلپنا۔”..... جد اوہنے میری کہانی ‘مکتی’ چھپی
پڑھی سی، اوہ تاں وی کلپی کہانی آکھدا سی۔ جد میریاں ہور
اجہیاں کنیاں ای کہانیاں چھپ گئیاں، اوہ تد وی اک نواں درشن
ایہہ پیدا کر لیندا سی کہ ایہہ کام دی انتاں دی بھکھ اے، جیہڑی
کہانیاں لکھوائی جاندی اے۔ جیہڑا بندہ پیار نال رج جاندا اے،
اوہ تاں ایہدی گل کرنوں وی ہٹ جاندا اے۔ پریم ایہہ ساریاں
غلہ کرنیاں چاہندا اے، پر واسوک جیون چ نہیں ہندیاں تاں ایہہ
کلپنا کر کر کے کہانیاں لکھی جاندا اے۔
جد سشما دلی چلی گئی سی۔ بہت امیر بن چکی سی۔ کدے
کدے جالندھر آؤندی ہوندی سی، کسے رشتے دار دے ویاہ
‘تے۔ اوہ مینوں دیکھدی تاں نظراں بچا کے لنگھن دے جتن
کردی ہوندی سی۔
پر ایس کہانی دی نائکہ سشما دا اصلی روپ تاں اوہ نہیں
جیہڑا کہانی وچ آیا اے۔ اوہدا روپ اوہدا سہج سواد اوہدی گل
کرن دی تمیزداری تے چنگے پریواراں والی سنسکرتی۔ ...
اصل چ ایہہ سشما دو پاتراں دے جوڑ میل نال بنی اے۔ جد
اوہدے نال میری سانجھ بن رہی سی تاں میری سنگت اک ہور
پڑھی لکھی تے کومل قلعواں چ رسی رہن والی عورت
سرجیت کور نال ہو گئی سی۔ اوہ ماڈل ٹاؤن دی کھلے ویڑھے
والی کوٹھی چ رہندی سی۔ اسیں پہلی وار کتھے ملے سی،
مینوں ٹھیک یاد نہیں۔ شاید کوفی ہاؤس چ ملے سی۔ اوہ اپنی
عمر توں چھوٹی عمر دے منڈے نال آئی سی۔ اوہ منڈا اوہنوں
‘بھابی جی’ کہندا سی۔ میں تاں سنگاؤ بہت سی۔ پر کوفی ہاؤس
چ بیٹھا میں بڑے حوصلے چ ہوندا سی۔ اوہنے نال دی میز توں
اٹھ کے جان لگیا میرے کول آ کے مینوں بلا کے پچھیا
سی،”تسیں رائیٹر ہوں۔”
میں ڈر گیا سی۔ پھیر حوصلے نال کیہا سی،" اوہ کیہ
ہندے؟” .... اوہ مسکرا پئی سی۔ میں اپنے آپ چ آ گیا سی۔...
“چنگا،پھیر ملاں گے۔” آکھ کے اوہ پوڑیاں دے سرے تے
کھڑے اپنے دیور نال جا رلی سی۔ مہینے کو بعد پھیر ملی تاں
سدھی میری میز تے آ بیٹھی سی۔ اوہنوں میرے بارے سبھ
گلاں دا پتہ سی کہ میں اخبار چ نوکری کردا ہاں ، کہانیاں
لکھدا ہاں تے ادبی پرچہ ‘لکیر’ کڈھدا ہاں۔ اوہ آپ کہانی تے
کویتا لکھدی سی۔ اوہنے امرتا پریتم، گربخش سنگھ پریت لڑی
تے نانک سنگھ نوں بہت پڑھیا ہویا سی۔ اوہدی سوچ چ گربخش
سنگھ دے شبد تے امرتا پریتم دا لہجہ سی۔ اوہ نانک سنگھ دے
عورت پاتراں وانگ جیونا چاہندی سی۔ ایہناں لکھاریاں نے
ساری پیڑھی نوں رومانٹک بنایا ہویا سی۔ مینوں سرجیت کور
نوں مل کے خوشی صرف ایس گلوں ہوئی کہ اوہ سوہنی سی۔
.... کجھ دناں بعد اوہ مینوں ملن میرے گھر آ گئی سی۔ اپنے
گھر آؤن لئی کہندی نے نقشہ بنا کے سمجھایا سی۔
اِک دن میں چلیا ای گیا۔ اوہ بہت خوش سی۔ اوہدا نکا جیہا
بیٹا وی سوہنا سی۔ گھر کمال دا سجایا ہویا سی۔ .... اصل چ
مینوں دوجیاں دے سجے گھر ایس لئی وی چنگے لگدے نے
کہ میں اپنے گھر نوں بالکل نہیں سجاؤندا۔ ... چاہ پیندیاں کیتیاں
گلاں توں پتہ لگیا کہ ساڈے وچکار وچاراں دی کوئی سانجھ
نہیں۔ پر اوہ مینوں اینی دکش لگن لگ پئی کہ میرا اوہدے
کولوں جان نوں دل نہ کرے۔ اوہ بہت کومل دل والی سی۔
اوہدی آواز چ رس سی۔ اوہدی بہن اٹھن دی باڈی لینگویج اینی
موہنی لگی کہ میں وچاراں نوں بھل کے اوہدے نال دوستی
کرن لئی کاہلا پے گیا۔ تے چھیتی اسیں دوست بن گئے۔ پھیر
اسیں جد وی جتھے وی ملدے ساہت، سنگیت ، ناٹک تے
چترکاری دیاں گلاں کردے رہندے۔ مینوں اوہدیاں گلاں بھاوویں
ٹھیک نہ وی لگدیاں تاں وی میں ورودھ نہیں سی کردا۔ اوہدیاں
کئی پسنداں نوں ٹھیک من لیندا سی۔ ... اپنی ایس کمزوری
بارے سوچدیاں مینوں لگدا سی کہ مینوں اوہدے نال پیار ہون
لگ پیا اے۔ میں اوہدیاں کجھ کویتاواں تے اک کہانی ‘لکیر’ چ
چھاپی سی۔ اوہ ڈائری لکھدی سی۔ جیہدے وچ کومل بھاوناواں
دا پرگٹاوا ہوندا سی۔ اوہ بھاوویں مینوں ادبی لکھت وجوں
چنگیاں نہ لگدیاں۔ پر اوہناں دیاں بھاوناواں مینوں اپنے نال
جڑیاں لگدیاں۔ میں پیار دی بھاونا چ ہور پھس جاندا۔ اسیں
کٹھے کِتے سیر کرل وی گئے سی۔ اک سادھو آشرم چ وی۔
...... کہانی چ اوس آشرم وچ رات دی گھٹنا دو پاتراں نوں
جوڑ میل کے میری کلپنا نے پیدا کیتی سی۔ جیہدے وچ اوہ
دوویں جنے رات نوں اک بسترے تے کٹھے ہوندے نیں۔ ...
ایہدی کلپنا دے پچھے میرے اشرماں چ جاکے رہن، دھارمک
گرنتھ پڑھن تے ہندو سنسکرتی نوں سمجھن دے جتناں دا اثر
سی۔ میری ناستک سوچ دے گربھ چ پچھلے جنم دے سنسکاراں
والا ہندو بیٹھا اے۔ جیہڑا شریر تے آتما، جیو تے پرماتما دی
بحث کردا رہندا اے۔
اوہناں دناں چ جد میں سشما نوں ملدا سی تاں میں اوہدا ہو
جاندا سی۔ اوہدا جسم اینا سوہنا سی کہ مینوں سبھ کجھ بھل جاندا
سی۔ سرجیت کور کول بہہ کے جد کلا بارے گلاں چلدیاں تاں
لگدا کہ میں کسے نویں دنیا چ ہاں۔ جتھے وچاراں تے سوچاں
دا سمیل تے ٹکراؤ اے۔ جتھے محبت تے نفرت نالو نال چدیاں
نیں۔ کدے اوہ سریر دسدی تے کدے نری آتما! ایہی دوند کہانی
دے پاتراں چ چلدا اے۔ ....
سرجیت کور دے گھر مینوں کوی تے ریڈیو پروڈیوسر
میشا ملیا۔ چنتک کوی سرجیت ہانس، چترکار سوہن قادری تے
ہور پتہ نہیں کنے ای چترکار تے ادیب ملے۔ سرجیت ہانس جد
وی ولیت توں آؤندا اوہدے لئی تحفے لیاؤندا۔ اوہدے گھر ہور
بہت سارے لکھاری تے آرٹسٹ آؤندے سی۔ اوہ گھر سنگم سی
کلاکاراں دا۔ جیہناں چ مسحور تے غیر مشہور دا کوئی فرق
نہیں سی۔ ... میں ایہناں دوہاں عورتاں دا مقابلہ کردا.... سشما
دا جسم بہت سوہنا اے۔ اوہو جیہا شاائد ہی کسے نوں رب نے
دتا ہووے۔ پر سرجیت کور کول سندر جسم دے نال نال
سوچوان تے وویک شیل من، بدھی تے آتما اے۔ اوہ سنویدنشیل
کلاکار اے۔ .... باقی ہور اوہ کیہ اے؟ ایہہ تاں رب ای جاندا
اے۔ میں تاں پچیاں ورھیاں چ اوہدے کجھ حصے نوں ہی
سمجھ سکیا ہاں۔ اوہ وی ادھورا جیہا۔
ایہہ اصلی کہانی سی جیہدا پتہ نہیں میں کیہ دا کیہ بنا دتا
جاں میرے کولوں بن گیا۔ سشما تے اوہدے پتی وچکار لڑائی
تے سشما دے پریمی دوست تے اوہدی پتنی وچکار لڑائی تے
پھیر طلاق... ایہہ گلاں پتہ نہیں میرے کول کتھوں آ گئیاں۔ پتی
پتنی دی لڑائی دا میرے کول کوئی انوبھو نہیں سی۔ میں سشما
توں اوہدے پتی دی لڑائی دیاں گلاں سنیاں سن۔
میں آپ جد ایہہ کہانی پڑھدا ہا تاں ایہدے وچ جد سشما
مرن کنارے ہوندی اے تاں اوہدے دکھ مینوں سہنے اوکھے ہو
جاندے نیں۔ جد اوہنوں اوہدا پریمی ملن آؤندا اے تے پتی دا رخ
بہت کھرھوا ہو گیا ہوندا اے۔ ایہہ پڑھدیاں مینوں اوکھیائی ہون
لگ پیندی اے۔ میرا من سشما لئی بھر آؤندا اے۔
پر پتہ نہیں جاں مینوں یاد نہیں کہ بیمار ہو کے مر رہی
کسے جوان عورت دے سرھانے بہہ کے اوہدے نال اینی
محبت محسوس کرن دا انوبھو مینوں کتھوں ملیا اے۔ ... مینوں
دُھندلا جیہا یاد اے کہ اک واری کہانی ‘مکتی’ چ آؤن والی
سشما سخت بیمار ہو گئی سی۔ اوہدا پتی راجندر ٹور تے رہن
کر کے اوہدی اینی دیکھ بھال نہیں سی کر سکدا۔ ڈاکٹر شرما
اوہدا علاج کسے ہور ڈاکٹر توں کرواؤندا سی۔ میرے کول وہل
کافی ہوندی سی۔ میں اوہدیاں میڈیکل ٹیسٹ ریپورٹاں تے
دوائیاں لیا کے دے دیندا سی تے اوہدے کول بیٹھا رہندا سی۔
اوہ کافی تنگ سی اپنی بیماری توں۔ مینوں اوہدے کول بہنا وی
چنگا لگدا سی۔ تد کدے کدے مینوں محسوس ہوندا سی کہ جسم
دے لوبھ چ میں ایہدے پچھے پاگل ہویا جو کجھ کردا رہاں، سو
ٹھیک،پر ہن میں پیار دی اصلی بھاونا نوں محسوس کردا ہاں۔
ایہہ بنا مطلب پریم ہی اصلی اے۔ ....شاید ایہہ تجربہ بدل کے
گھٹنا دا روپ دھار گیا ہووے جاں ایہہ نکی جہی گھٹنا پہلاں
بھاونا بن کے میرے اندر پھیلی ہووے تے اوہنے کہانی دے
اوس حصے نوں جنم دتا ہووے۔ سچ کیہ اے؟ ایہہ کون جان
سکدا اے ؟
(3) ‘ڈیڈ لائن’ والی بھابی
جد کہانی ‘ڈیڈ لائن’ دی فلم بناؤن والی فلمی ہیروئن دیپتی
نول نال میرا سودا پکا ہو گیا تاں اوہ کسے مقدمے دے سلسلے
وچ امبرسر آئی۔ فلم دی سکرپٹ لکھن دی صلاح کرن لئی
اوہنے مینوں فون کر کے اوتھوں دے رٹز ہوٹل چ بلا لیا۔
پہلاں اوہنے مینوں لونج چ ای بہا لیا تے چاہ کوفی منگان
لگی۔ پھیر کسے دی اُچی آواز سن کے گھبرا کے اُٹھ کھڑی۔
وڈے حال چ لے گئی۔ اوتھے اک میز تے بیٹھے۔ کوفی دا آرڈر
دتا۔ اہ پھیر اٹھ کھڑی۔ ‘نہیں ایتھے وی شور اے۔’ ... نودولتیے
اجڈ شہری وپاری اچی اچی گلاں کر رہے سی۔ ... اوہ بے چین
سی۔ اوہ میرے ول مونہہ کردی تاں متھے دی تیوڑی ہٹا کے
مسکراہٹ لئؤندی۔ اوہنے دسیا کہ اصل چ اوہ ہوٹل دا کمرہ چھڈ
چکی اے۔ اوہنے گلاں کر کے ٹر جانا سی۔ ...
اسیں پھیر لونج چ آ بیٹھے۔ اک دو گلاں کردیاں اوہدے
چہرے تے مسکراہٹ آئی۔ پر اوہ مینوں اوہو جہی دیپتی بالکل
نہ لگی، جہو جہی میں فلماں چ دیکھی سی... کھڑے چہرے
والی۔ خوبصورت ، چنگی صحت والی تے پیار کرن والی۔ ...
اوہدے پتلے جسم تے کسویں بنا بازو ٹی شرٹ سی۔ عام جہی
جینز وی کسویں سی۔ قد چھوٹا۔ چہرے تے لیکاں دا جال جیہا
ابھر رہیا سی۔ جس نے ہور دو کو سالاں چ صاف دسنا سی۔ ...
کیہ اوہ کہانی دی ہیروئن وجوں جچے گی؟... میں سوچدا رہیا۔
جد اسیں چنگی طرحاں ٹک گئے تاں اوہ پچھن لگ پئی کہ
ایس کہانی دے پچھے دی اصلی کہانی کیہ اے؟ ڈیڈ لائن دی
نائکہ اصل چ کون سی؟ ... تہانوں کتھے ملی؟ ... میں دسدا
رہیا۔ اسیں جیہڑی زبان بولدے سی، اوہدے چ انگریزی تے
ہِندی دے بہت شبد سن۔ ... میں دسیا کہ اوہ جالندھر ای رہندی
سی۔ اوہدا پتی ریلوے چ پیٹی آفیسر سی۔ اوہدا اک بیٹا سی۔
گھر چ ہور کوئی نہیں سی۔ کم کرن والی آ کے چلی جاندی سی۔
نہیں، اوہ عمر چ میرے نالوں وڈی نہیں سی۔ سگوں کجھ
سال چھوٹی ای سی۔
ہاں، اوہ بہت سوہنی سی۔ گھٹو گھٹ مینوں لگدی سی۔ اوہدا
جسم بھریا بھریا سی۔... اوہدا ننگا جسم اینا سوہنا سی کہ میں
تاں تصور وی نہیں سی کر سکدا کہ دنیا چ کسے ہور عورت
دا ہووےگا۔
نہیں، ساڈے وچکار رشتے دی سیما کِتے وی نہیں سی۔
سبھ حدا پار کر گئے سی اسیں۔ پہلیاں دو جاں تن ملاقاتاں چ ای
سانوں لگیا سی کہ اسیں اک دوجے نوں پریم کرن لئی ہی پیدا
ہوئے ہاں۔
ہاں، کئی وار۔ کنی وار اسیں اپنے اپنے ٹبراں نوں چھڈن
دیاں سکیماں بناؤندے سی۔ پر کوئی لوک لاج جاں مانوتا دا
سوال سی، جیہڑا سانوں روک لیندا سی۔ اسیں اپنے دوجے
جیاں نال انیاں نہیں سی کر سکدے۔
ایہہ سلسلہ سوا دو جاں ڈھائی سال چلیا۔ .... پھیر، بس
پھیر اوہدے پتی دی ٹرانسفر ہو گئی۔ ... رتلام دی۔ ... نہیں،
پھیر نہیں مل سکے۔ تن چار سال بعد اوہ مر گئی۔ ... کینسر ہو
گیا سی۔ ... یوٹرس دا۔ ... نہیں، میں وی ملن نہیں گیا۔ میرے چ
پیسے دھیلے دی اینی حیثیت نہیں سی رتلام جان دی۔ ... نہیں،
پتی نہیں۔ اوہدا منڈا آیا سی۔ کسے رشتے دار نال۔ .... میں
اوہدے نال کیہ گل کر سکدا سی۔ اوہ مل کے چلیا گیا۔ .... ہاں،
اوہنے مینوں کئی چٹھیاں لکھیاں سن۔ میں اوہ پڑھ کے پاڑ
دیندا سی۔ .... اوہدیاں دتیاں فوٹواں میں لکا کے کسے دوست
دے گھر رکھیاں سن۔ اہ دوست انگلینڈ جان لگیا موڑ گیا سی۔ ہن
تاں میں اوہ وی ساڑ دتیاں نیں۔
کہانی چ میں اوہ آنند پریوار دسیا اے۔ آنند کھتری ہوندے
نیں۔ مدھ ورگی آریہ سماجی ٹبر اے۔ چنگے گزارے والا۔ سہرا
ریٹائرڈ سرکاری کرمچاری اے۔
نہیں، اصل چ اوہ سکھ ٹبر سی۔ نارنگ اروڑیاں دا۔ اوہدا
پتی تاں مونا سی، پر اوہدا سہرا، جیہڑا پنڈ توں کدے کدے
آؤندا ہوندا سی، اوہ سکھ سی۔ امرتدھاری۔ بہت نیک انسان سی۔
ساڈی کسے گل چ دخل نہیں سی دیندا۔ شک وی نہیں سی کردا۔
اوہ ڈرائنگ روم چ ہوندا سی تے اسیں کچن چ پیار کردے
ہوندے سی۔ ... میں اوہدے پیار چ اینا پاگل ہو گیا سی کہ اک
وار مینوں اپنے دوست نوں لے کے آپ سائیکیاٹرسٹ دے جانا
پے گیا سی۔ میں بہت ایبنارمل جیہا ہو گیا سی۔ مینوں اخبار دے
دفتر چ کم کرنا اوکھا ہو گیا سی۔ میں اردو اخبار دے نیوز
ڈیسک تے سب ایڈیٹری کردا سی۔ دو سو خبراں یاد رکھنیاں
پیندیاں سن۔ روز دی روز غلطی دا حساب ہو جاندا سی۔ مالکاں
نال اکثر جھگڑا ہو جاندا سی۔
اصل چ تھروٹ کینسر دا مریض اوہدا دیور میری کلپنا
نے اوہدے نال جوڑیا سی۔ اوہ کسے ہور گھر سی۔ اوہ بڑے چر
توں میرے اندر پیدا ہوندا رہیا سی۔ .... اصل چ اوہ میرے بہت
ہی نیڑے دے دوست اوم پرکاش پناہ گیر دا سالا سی۔ اوہنوں
اچانک پتہ لگیا سی کہ اوہنوں تھروٹ دا کینسر اے۔ اودوں
کینسر بارے نویں نویں گل چلی سی۔ اوہ بہت صحت مند سی۔
اوہ اجیہے محکمے چ نوکر سی، جتھے رشوت عام چلدی سی۔
اہ اچ کل دے براہمن سن، پر اوہنوں میٹ شراب دی عادت سی۔
کینسر ہون تے میرے دوست نے اوہدے بارے دسیا کہ اک
وڈی عمر دی ودھوا عورت نال اوہدے سنبندھ نیں۔ اپنے مرن
دی گل سن کے اوہ شراب، میٹ مچھی تے اوس عورت چ ڈبن
ای لگ پیا سی۔ ... ہاں، میرا گھر وچکار سی۔ میرا دوست پناہ
گیر لنگھدا وڑدا میرے کول چاہ پیندا ہویا اوس منڈے دیاں گلاں
دس جاندا سی۔
ہاں، بالکل... اوہ اپنے بھنوئیے نوں سبھ کجھ دس دیندا
سی۔ اوس عورت دیاں لکویاں گلاں وی۔
اک دن دل فیل ہون نال اوس منڈے دا باپ گزر گیا۔ دوویں
سالا بھنوئیا گنگا چ پھل پاؤن گئے۔ رات نوں اوہ اک شہر دے
ہوٹل چ ٹھہرے۔ اوہناں دوہاں شراب پیتی تے مچھی کھادی۔
پھیر اوہ منڈا مڑدیاں اک شہر چ رنڈیاں دے بازار چلیا گیا۔ ....
جد اوہ مرن والے دی گتی کراؤن پہیوے جا کے کریا والے دن
مڑے تاں وی اوہناں دی پیتی ہوئی سی۔ منڈے نے پگ بنھا کے
.....۔ خیر ایہہ وکھری کہانی اے۔ میں اپنے پاتر لئی اوہدیاں
کجھ گلاں لے کے اپنے اندر پا لئیاں۔
تناں مہینیاں بعد اوہ منڈا مر گیا سی۔ پر مرن توں اک دن
پہلاں وی اوہ اپنی پریمکا نال ستا سی۔ ایہہ گل میرے لئی بڑی
حیرانی والی سی۔
جی ہاں، اوہ منڈا مینوں وی ملدا ہوندا سی۔ میرے گھر وی
آیا کردا سی۔ میں اپنے دوست نال اوہدے گھر وی کئی وار گیا
سی۔ میں اوہدی دوست عورت وی ویکھی سی۔ اوہ ذرا بھارے
جسم دی سوہنی تیویں سی۔ رنگ صاف نہیں سی پر جسم
دلکسش سی۔ اوہ گھٹ بولدی سی۔ میں بہانہ کر کے اوہدے نال
گل وی کیتی سی۔ ... اوہ منڈے دے مرن تے نہیں سی آئی۔
اوہدے پھل پاؤن میں اپنے دوست دے نال گیا سی۔
جد میں ایہہ کہانی لکھ لئی تاں میں اپنی دوست عورت نوں
پڑھائی سی۔ اوہنوں پسند نہیں سی آئی۔ “بس، ٹھیک اے،” کہہ
کے موڑ دتی سی۔ مینوں لگیا سی کہ ایہنوں اپنے پاتر ‘چوں
اوہ خوبیاں نہیں لبھیاں، جیہڑیاں ایہہ اپنے اندر محسوس کردی
ہوویگی۔ ... جدے اوہ رتلام چلی گئی۔ میں اوہدی اک فوٹو
حالے وی لکا کے رنکھی ہوئی اے۔
میریاں گلاں مکن تے دیپتی نے مینوں اہ کہانی سنا کے
میرے ہوش اڑا دتے، جیہڑی اہ فلم لئی تیار کر رہی سی۔ اہنے
اوس پریوار نوں براہمن تے جگیردار قسم دے اچ ورگ چ رکھ
لیا سی۔ .... پھیر کہانی ٹردی ‘بھابی’ دے بچہ ہون تے تیجی
پشت تک چلی گئی سی۔ جنم جنمانتراں دے پیار دے بندھناں
دی کہانی۔ ... دیپتی نے استرری پاتراں دے وچوں سوچاں تے
سنویدناواں دے اینے نویں پہلو جوڑ لئے سن کہ میں تاں کلپنا
وی نہیں سی کر سکدا۔ عورت دے کامک وہار چ اینیاں لکویاں
اچھاواں دیا اینیاں بریک پرتاں وی ہندیاں نیں، ایہہ میری سوچ
توں باہر دی گل سی۔ اوہدی سنن توں بعد میں اوہنوں پچھیا،”
تسیں کہانیاں وی لکھدے رہے ہوں کدے؟”
اہنے کہانی تے کویتا دوویں لکھیاں سن۔ اہ آپ سکرپٹ
رائیٹر سی۔ کوئی فلم سٹار وی اینی پرتبھا دی مالک ہو سکدی
اے؟ ایہہ سوچدا میں مڑ آیا سی۔
اصل چ میں دیپتی دے کھرچویں سوالاں توں اک گیا سی۔
شام کافی ہو گئی سی۔ میں جالندھر مڑنا سی۔ میں دیپتی توں
پچھا چھڈواؤن لئی اوس عورت دا انت اوہنوں رتلام بھیج کے
تے کینسر دی روغن بناکے مار کے کر دتا سی۔ ... پر اصلی
کہانی تاں بہت کجھ ہور سی ۔ ایس توں پہلا حصہ وی کجھ ہور
ای سی۔ ... میں جیہڑیاں تھوڑہیاں گلاں دس سکدا ہاں، اوہ ایس
طرحاں نیں :
جیہڑی براہمن عورت نے مینوں پراناں تے ہندو دھرم دے
انشٹھاناں دا گیان تے ہر قسم دا پیار بے حساب دتا اوس رام
کلی نالوں ٹٹ کے کجھ مہینے میں بڑا گھریلو جیہا جیو بنیا
پھردا رہیا۔ مینوں اوہدے پتی تے اپنے دوست دے گزرن تے
اوس ودھوا توں دور ہون دا بہت صدمہ لگا سی۔ جد وی
فرصت ہوندی سی، میں کوفی ہاؤس جا بہندا سی۔ نکسلی لہر
پوری طرحاں اٹھ کھڑی سی۔ دماغ چ اگ بھر گئی سی۔ ملوملی
سرکار دا اتے اخبار دے مالکاں دا ورودھ کرن اتے کسے دے
گل پین نوں دل کردا رہندا سی۔ بحث کردا ایویں لڑ پیندا سی۔
گل گل چ گالھاں کڈھن دی وادی جہی پے گئی سی۔ اجیہی
نفیساتی اوستھا چ اک عورت اپنے فوٹوگرافر دوست نال کوفی
ہاؤس چ کوفی پیندی ملی۔ اہ فوٹوگرافر سی تاں بدسشکل جیہا،
پر کلاکار ودھیا سی۔ کم کردا سہگل دے گانے گاؤندا رہندا
ہوندا سی۔ اہ کدے اخبار دے ساڈے دفتر چ فوٹو دین آؤندا ہوندا
سی۔ اہ من موجی بندہ آرٹسٹاں وانگوں جیونودا سی۔ مینوں
اہدے نال اینی سوہنی تیویں دے بیٹھن تے حیرانی ہوئی سی۔
.... میرے نال اوہدا ہلکا جیہا پریچے ہویا سی۔ اوہ جان لگی
مینوں اپنے گھر آؤن دی رسمی جہی دعوت دے گئی سی۔
جیہڑی میں بھل گیا سی۔
اک دن رکشے تے ماڈل ٹاؤن ول نوں جاندی ملی۔ میں
سائیکل تے سی۔ اوہنے اشارہ کر کے مینوں روک لیا۔
کہندی،”میں تہاڈے پرچے دا چندہ دینا سی۔”... میں چندہ پھڑ
کے ترن لگیا تاں اہنے ڈردیاں سنگدیاں دسیا کہ اوہ وی کویتا
لکھدی اے۔ .... پھیر اوہی تقاضہ،” کدے گھر آؤ۔ ...
سناواںگی۔”
اوہنے پنجاہاں دا جیہڑا نوٹ مینوں دتا سی، اسے اتے
اپنے گھر دا پتہ لکھ دتا۔ مینوں دفتر پہنچن دی کاہل سی۔ ...
دوجے دن اہ فوٹوگرافر میرے دفتر آ کے مینوں اشارے نال بلا
کے چھت تے لے گیا۔ کہندا،”تہاڈی اک فوٹو چاہیدی اے، کسے
نوں۔” .... دو سنیپ لے کے اہ چلیا گیا۔ مینوں اوس عورت دا
بہتا خیال ہی نہ آیا۔
اک دن کم نوں من نہ منے۔ میں بنا کارن دفتر توں چھٹی
لے لئی۔ کوفی ہاؤس گیا۔ کوئی دوست نہیں سی۔ کجھ وکیل جاں
پترکار بیٹھے کھا پی رہے سن۔ میں ماڈل ٹاؤن دی مارکیٹ دے
سجے پاسے ول چلیا گیا۔
اوس نمبر دا کونے دا پلاٹ بہت وڈا تے ٹیڈھا جیہا سی۔
وچ دو مکان سن۔ کھبے والا وڈا بند پیا سی تے کونے چ چھوٹا
کھلا سی۔ اوہ چھوٹے چ سی۔ گھر بہت صاف ستھرا سی۔ قیمتی
فرنیچر تے پردیاں والا۔ مینوں دیکھ کے اوہ برانڈے چ آ گئی
سی۔ میں قیمتی قالین تے بوٹ دھردا ڈر گیا سی۔ میں اک
پاسے لاہ دتے سی۔ اوہنے ہلکی ٹھنڈھ روکن والا گرے سوٹ
پایا ہوہیا سی۔ اوہدی ست کو سال دی بیٹی ستی پئی سی۔ شاید
بیمار سی۔
اوہ اوہو جہی چاہ دا ہاف سیٹ بنا کے لیائی، جہو جہی
اسیں پلازا جاں گرین چ بہہ کے پیندے سی۔ پر اوہدی کراکری
قیمتی سی۔ چاہ پیندیاں میں ویکھیا، اہدے لمے ڈرائنگ روم چ
دو شو کیساں چ قیمتی چیزاں سجائیاں ہوئیاں سن۔ اک پاسے
گروآں دے چتر سن تے دوجے پاسے سوبھا سنگھ دی سوہنی
لٹکدی پئی سی۔ دیواراں تے بازار چ وکدیاں ہور تصویراں وی
ٹنگیاں سن۔ ڈرائنگ روم وچیں دسدے کچن وچ کوئی ادھکھڑ
جہی تیویں رسوئی دا کم کردی پئی سی۔ اوہ کم کرن والی مائی
سی۔
میرے دماغ چ کامریڈاں والا شبد آیا، ‘برزوا’ تے میں آپ
ہی ہس پیا۔ اوہنے اپنی نوٹ بک لیاندی تاں مینوں پتہ لگیا کہ
اوہدا ناں دیپک کرن نارنگ سی۔ اوہدی کویتا سماج سدھار والی
جاں بڑی رومانٹک سی۔ جویں کوئی برہن پیار چ گھلدی چیک
پکار جاں ردن گانن کردی ہووے۔ شو کمار بٹالوی ورگی۔
بیمار بچی دے جاگن تے رون تے میں اٹھ تریا تاں اوہنے
مینوں کجھ کویتاواں چھپن لئی دے دتیاں۔
میں اوہدی اک کویتا ‘لکیر’ دے نویں انک چ انت چ جتھے
تھاں ملی، لا دتی۔ سارا پرچہ ڈاک چ پاؤن دا کم مکا کے میں
اک سویر نوں اوہنوں پرچہ دین آپ چلیا گیا۔ .... سویر دے دس
وجے سن۔ سورج دے نگھ نال ٹھنڈھ گھٹ گئی سی۔ گھر چ اوہ
میک اپ کر کے تیار بیٹھی سی۔ کم کرن والی کچن چ سی۔
بیل کر کے جد میں اندر نوں وڑیا تاں اوہ کتاب میز تے رکھ
کے کھڑے چہرے نال میرے ول ودھی جویں ہتھ ملاؤنا ہوندا
اے جاں جپھی پاؤنی ہوندی اے۔
اوہ پہلاں پرچہ تے پھیر وچ چھپی اپنی کویتا دیکھ کے
بہت خوش ہوئی۔ چاہ دے نال مینوں بسکٹ لین لئی مجبور
کردی رہی۔ اوہ شرط چندر دا کوئی ناول پڑھ رہی سی۔ اسیں
کجھ گلاں شرط چندر دیاں نائکاواں دیاں کیتیاں۔ اوہ گل گل تے
کِتے ایویں جذباتی جہی ہو جاندی تے بھرواں ساہ لیندی۔...
اوہدے گھر چ بہت کجھ سی، جیہڑا وڈے کھاندے پیندے گھراں
چ ہوندا اے۔ ایس حد تک کہ فرج، وڈا سارا ٹیپ ریکارڈر،
ریڈیو تے کیمرہ وی پیا دسیا۔ اوہدا پتی نہ بہتا پڑھیا ہویا سی
تے نہ ای وڈے عہدے تے سی۔
پونے کو گھنٹے بعد جد کم کرن والی چلی گئی تاں مینوں
باتھ روم جان دی لوڑ پئی۔ صاف ستھرے کمرے چ اوہدے
لاہے کپڑیاں دی خوشبو وصی ہوئی سی۔ اوہدے اک شیشے
وچیں باہر دسدا سی پر باہروں اندر نہیں۔... میں مڑ کے آیا تاں
اوہدا لباس بدلیا ہویا سی۔ اوہنے ہلکا گرم گاؤن پایا ہویا سی۔
اوہنے اپنی گت کھول کے وال موڈھیاں تے کھلار لئے سن۔ اوہ
انج کھڑی سی، جویں مینوں اڈیکدی ہووے۔ میں بہن لگا تاں اوہ
کہندی ،” آؤ تہانوں سادھنا والا کمرہ وکھاواں۔”
اوہ کمرہ بہت ہی صاف ستھرا سی۔ اندر اگربتی دھکھ رہی
سی۔ اسیں جوڑے لاہ کے اندر گئے سی۔ کوئی فرنیچر نہیں
سی۔ سارے فرش تے قالین اتے چٹیاں چادراں وچھیاں سن۔
کونے چ وچھے گدے تے ستار، ریکارڈ پلیئر تے نیڑے ای
ہارمونیئم پیا سی۔ میرے تے دھارمک ستھان چ وڑن جیہا
پربھاو پیا۔ میں جذباتی جیہا وی ہو گیا۔ ... تدے اوہنے میرا ہتھ
پھڑ کے چم لیا۔ میں تاں کملا ہو گیا۔ میں ڈردا ڈردا اہدے نیڑے
ہویا تاں اوہنے اپنے بلاؤز دے بٹن کھوہل دتے۔ ہیٹھاں بریک
جہی بنین پائی ہوئی سی۔ اوہدے وچیں جسم دا گورا رنگ تے
آکار دسدا سی۔ اوہدیاں چھاتیاں اینیاں سوہنیاں سن کہ میں ہن
تک دنیا دی کسے عورت دیاں نہیں سن ویکھیاں۔ تصویراں وچ
وی نہیں۔... مینوں تاں شداء جیہا ہو گیا۔ میں اگے ودھن لگ پیا۔
اوہنے روک دتا۔ اکھاں میچ کے نانہہ چ سر ہلا دتا۔ میرا حال
بہت مندا سی۔ میں اشاریاں نال ترلے لین لگا۔ تدے باہر کوئی
کھڑکا ہویا۔ گانڈھیاں دی جوان کڑی ایویں ملن آئی سی۔ اوہدے
نال میری واقفی کرانؤندیاں اوہنے میریاں اینیاں تاریپھا کیتیاں
کہ میں شرمندہ جیہا ہو گیا۔ چھیتی اوہدے گھروں نکل آیا۔
ایس واقعہ نے میری زندگی دا دھارا ای بدل دتا۔ میں دفتر
چ کم کردا، گھر چ پڑھدا لکھدا، دوستاں نال گپاں ماردا۔ سبھ
کجھ ٹھیک ہوندا۔پر من اوہدے گھر نوں جان نوں کاہل پائی
رکھدا۔ اک پاسے تاں زندگی چ ہور رجھیویاں دے نال اپنے آپ
نوں پھسیا محسوس کر کے ٹینشن ودھدی سی تے دوجے پاسے
ایہہ نواں سیاپا ساریاں ٹینشناں توں اتانہہ چک کے لے جاندا
سی۔
میری ایہہ حالت خاص طور تے اوس دن توں ہوئی سی
جد میں اوہدے گھر اڑ کے بہہ گیا سی۔ اوہ بہت بے دلی نال
راضی ہوئی سی۔ بعد چ مینوں ایہدا افسوس وی سی تے ایس
گل دا یقین وی کہ ایہہ اوہدا روس ناٹک جیہا سی۔ ساڈی ملاقات
ادھے گھنٹے دی سی صرف۔ پر اینے سمیں چ ای کنے ای
بھچال آ گئے سی۔ بڑا کجھ پھٹاپھٹ ہو گیا سی۔ ہن یاد کردا ہاں
تاں لگدا اے کہ فلم دے سین اینی تیزی نال لنگھے سن کہ یاد
کرنا اوکھا اے۔ اوس وچ سبھ کولا کولا تے آنند بھریا ہی نہیں
سی، کجھ رکھا، کسیلا تے دکھدائی وی سی۔ اپنے آپ نوں
شرمندہ کرن والا وی سی۔
جد ایہہ ناٹک جیہا اسیں کئی وار دوہرا چکے سی تاں میں
کافی نارمل ہو گیا سی۔ میرے اندر کم کرن دی شکتی ودھ گئی
سی۔ جیون چ رس بھردا لگدا سی۔ جد کدے میں اہنوں ملن توں
رتا اویسلا ہوندا سی تاں اہ کسے نہ کسے ڈھنگ نال مینوں
سنیہا بھیج دیندی سی۔ میرے جان تے جے کِتے اہدا پتی گھر
ہوندا سی تاں اہ اہنوں کسے اجیہے کم بھیج دیندی سی کہ پونا
گھنٹہ لگ جاوے۔ اہ اہدے کولوں ڈردا لگدا سی۔
کدے کدے جد اہ مینوں پیار کردی، مینوں کھانا کھواؤندی،
میری صحت جاں میرے لباس بارے سوچدی گلاں کردی تاں
مینوں اہدے وچوں ماں دی ممتا دا سکھ ملدا سی۔... اوہ میرے
بچیاں بارے وی سوچدی سی۔ میں بڑے چراں توں اپنے گھر
توں دور سی۔ ہور گھردیاں دا تاں بہتا نہیں، پر اپنی بی بی دا
خیال آؤندا رہندا سی۔ مینوں ہر نفیساتی تھڑ ویلے اپنی بی بی
یاد آؤندی سی۔ اوہدے کول جا کے مینوں اہ گھاٹ پوری ہوندی
لگدی سی ۔... ایہہ سوچ مینوں بڑا سکھ دیندی سی۔
پھیر اہ چھیتی رتلام چلے گئے سی۔... ایہہ جھوٹھی گل
کدے مینوں وی سچ ای لگدی اے۔ انج سچ ایہہ سی کہ اوہناں
دے گھر بہت کلیش پے گیا سی۔ کھورے اوہدے پتی نوں شک
ہو گیا سی۔ میں جد وی جاندا سی، اوہ کئی وار اتے آ جاندا سی۔
اسیں چاہ پیندے ہوندے جاں گلاں کر رہے ہوندے۔ اوہدا پتی
بہانہ جیہا لبھ کے لڑ پیندا سی۔ میرا بہنا اوکھا ہو جاندا سی تے
میں چپ کر کے اٹھ تردا سی۔ پچھوں وی اوہناں دیاں آوازاں
سندیاں رہندیاں سن۔ پھیر اوہناں دی ٹرانسفر ہو گئی سی۔ رتلام
دی نہیں، کسے ہور تھاں دی۔ پھیر اوہ مڑ کے نہیں ملی۔
اوہدیاں بہت ساریاں گلاں میں اوم پرکاش پناہ گیر نوں دس
دیندا رہیا سی۔ کدے کدے میں اوہ اپنے کول رکھ لیندا سی۔
اسیں سنما دیکھن جاندے۔ سنمے نالوں ودھ گلاں میں اپنیاں
دسدا ہوندا سی۔ اوہ وی گھروڑ گھروڑ پچھدا رہندا سی۔ اوہ
میرے تے جھوٹھ بولن دا شک کدے نہیں سی کردا۔ ... پر سچ
ایہہ سی کہ میں اوہنوں وی کئی گلاں جوڑ کے دس دیندا سی۔
جیہناں نال میں نائک بندا ہوواں تے کھلنائک بناؤن والیاں گلاں
لکا لیندا سی۔
(4) ‘شویتامبر نے کیہا سی’ والی شاردا
اپنی کہانی ‘شویتامبر نے کیہا سی’ دے پوچھوکڑ بارے
میں کافی کجھ بھل چکا ہاں۔... اینا کو یاد اے کہ میں کسے
عورت دی دوستی چ بہت جذباتی ہون توں بعد نارمل ہو گیا
سی۔ سبھ رشتے ٹھیک ٹھاک نبھ رہے سن۔ ... میں اپنے پرانے
درد نوں بھلدا اوس عورت دے دکھاں بارے سوچن لگ پیا سی،
جیہڑی بڈھی ہوندی جاندی سی۔ پھیر اوہدی اولاد ولوں وڈیاں
ہو کے اوہدے پریم تعلقات چ اڑکے پاؤن دی گل سوچدیاں
میرے من چ کئی دُکھانت واپر جاندے سن۔
ایہہ سوچ چل ای رہی سی کہ میری دوست عورت دے
گھر میری ملاقات اوہدے اک پرانے دوست نال ہو گئی۔ اوہ
کجھ چر چ ای میرے اتے اس عورت دے وچکار ایڈی رکاوٹ
بن کے کھلو گیا کہ مینوں سہنا اوکھا ہو گیا۔ مینوں چھ کو
مہینے بڑے نفیساتی عذابِ دے کٹنے پئے سن۔ میری ایس
نفیساتی اوستھا دا پتہ ایس کہانی چ بیان ہوئی محبت دی شدت
توں علاوہ میری ڈائری دے کجھ پنیاں توں وی لگدا اے،
جیہڑی میں طریق تے سمیں دا حوالہ دتے بغیر اوہناں دناں چ
لکھی سی۔ ... اوہدے دو نمونے ایس کتاب وچ ‘کہانیاں دے بیج’
سرلیکھ ہیٹھ درج نیں۔ جیہناں توں میری اوس سمیں دی نفیساتی
حالت دا پتہ لگدا اے۔
اجیہی نفیساتی اوستھا ‘چوں لنگھ کے مینوں ایہہ کہانی
سجھی۔ پر لکھن ویلے میں اس اوستھا ‘چوں نکل چکا سی۔ میں
کدے اوم پرکاش پناہ گیر نال گلاں کردا اپنی اوس حالت دا
مذاق وی اڈاؤندا ہوندا سی۔ اوہنے پچھنا،”پھیر کیہ آہندا تیرا
شویتامبر؟” ..... میں کہنا،” وڑ گیا شویتامبر۔... اوہ ہن میرے
نالوں ودھ شاردا نال گلاں کردا ہووےگا۔”
میں کوئی وی کہانی لکھن توں پہلاں اوم پرکاش نوں کچی
جہی کر کے سنا دیندا سی۔ جیہدے نال میرے ذہن چ کہانی
سدھی ہو جاندی سی۔
ایس کہانی دی نائکہ چ پڑھی لکھی، سبھء ، سندر تے ادھ
کھڑ عمر دی نائکہ شاردا دی تصویر میرے ذہن چ بہت سال
پہلاں توں پل رہی سی۔ اوہ مینوں بہت دلکش لگدی سی۔ ...
اصل چ بہت نوجوانی دی عمر چ مینوں پکی عمر دیاں عورتاں
پیاریاں لگدیاں ہندیاں سن۔ اجہیاں عورتاں نوں شہر چ جاندیاں
دیکھ کے میں کھلو جاندا سی۔ میرا اوہناں نال بہہ کے کوفی پین
تے گلاں کرن نوں دل کردا ہوندا سی۔ پر اجیہا موقع شاہد ہی
کدے ملدا سی۔ جے کدے ملدا وی سی تاں میرا سنگاؤ سبھاء
مینوں روکدا رہندا سی۔ اجیہی عورت میرے لئی سوادلا سپھلا
سی۔ ... میں تاں ویاہ وی آپ توں وڈی عمر دی عورت نال
کراؤنا چاہندا ہوندا سی۔
میں موتا سنگھ نگر دے آپدے گھروں ‘ہند سماچار’ اخبار
نوں جاں شہر دے بازاراں نوں جاندا آؤندا ہوندا سی۔ مینوں
رستے چ اک زنانی ملدی ہوندی سی۔ ہمیشہ سادہ جہی ساڑھی
لاوندی اوہ مینوں سوہنی لگدی ہوندی سی۔ اوہدے لمے وال
کھلے موڈھیاں اتے پئے ہوندے سی۔ کدے ربن جاں کلپ نال
ڈھلے جہے بجھے ہوندے۔ اوہ ہمیشہ ریڈیو سٹیشن دے نیڑے
ملدی سی جاں بی ایم سی چوک ٹپ کے۔ عام جہیاں چپلاں پائیں
اوہ ہولی تردی ہندی۔ گرمیاں چ اوہدے ہتھ چھتری ہوندی سی۔
اوہنوں دیکھ کے مینوں خیال آؤندا کہ ایہہ کِتے ماسٹرنی
ہوویگی۔ شاید کسے سرکاری دفتر چ کلرک جاں ماڑی موٹی
افسر ہووے۔ ... شاید ودھوا ہووے، تدے نوکری کرنی پے رہی
اے۔ اوہناں دناں چ ساڈی عمر دیاں تے کھاندے پیندے گھراں
دیاں بہت گھٹ عورتاں نوکریاں کردیاں سن۔
اِک دن میں سڑک دے فٹ پاتھ تے کھڑ کے اوہنوں دھیان
نال دیکھیا۔ اوہدے والاں وچ کوئی کوئی دھولا دستا سی۔ اوہنے
اپنی گھڑی ویکھدیاں میتھوں رکے ہوئے توں ٹائم پچھیا۔ اوہدی
آواز سریلی نہیں سی، پر گمبھیر سی۔ اوہدی گھڑی دے سٹریپ
ہیٹھاں ‘ایس ڈی’ کھنیا ہویا سی۔ میں سوچیا، ستیا دیوی ہووےگا
ایہدا ناں۔ اوہدے نقش سوہنے سن۔ اکھاں دا رنگ گہرا بھورا
سی۔ اوہدے نک چ کوکا سی تے کناں چ ٹوپس۔ باہواں چ کوئی
گہنہ نہیں سی۔ تاں وی اوہ ودھوا نہیں سی لگدی۔ طلاق والی
جاں اپنی مرضی نال کوآری رہی ہو سکدی سی۔ اوہ شاردا دا
اک روپ بنی۔
ڈاکٹر دی ماں دے پاتر دی رچنا میری کلپنا چ انج ہوئی کہ
ریڈیو کالونی چ رہندا اک نوجوان ڈاکٹر شرما میرا دوست بن
گیا۔ اوہ ہندی چ کہانیاں لکھدا سی۔ کلینک اوہدا کسے بستی چ
سی۔ بستی نوں دے نیڑے تیڑے۔ میں اوتھے کدے گیا نہیں سی۔
اسیں رات نوں اوہدے گھر ای کدے ملدے سی۔ اوہناں دا مکان
اپنا سی۔ سڑے سبھاء دی اوہدی پتنی سرکاری ڈسپینسری چ
ڈاکٹر سی۔ اوہ گھر چ وی پریکٹس کردی سی۔ اوہ میرے آؤن
تے اوہ بہتا خوش نہیں سی ہندی۔ اوہدی پرائیویٹ پریکٹس تے
متھے دی تیوڑی ڈاکٹر نوں چنگی نہیں سی لگدی۔ ایسے گل
تے گھر چ کلیش رہندا سی۔ جھگڑے دا دوجا کارن نونہہ سس
چ اکثر رہندی کھچوتان سی۔ جیہدے نال کدے کدے گھر چ
کلیش ودھ جاندا سی۔ ڈاکٹر شرما گھبرا کے میرے کول پین آ
جاندا سی۔ کدے میں اوہدے گھر وی چلیا جاندا سی۔ پر اوتھے
اسیں پیندے نہیں سی۔
رٹارڈ ٹیچر اوہدی ماتا مکان دے پچھلے حصے چ رہندی
سی۔ اوہ ودھوا سرکاری سکول توں رٹائر ہوئی سی۔ چنگی
پینشن ملدی سی۔ نونہہ نوں سس دے کریکٹر تے شک سی۔
اوہنوں ملن لئی اوہدا اک کلیگ آیا کردا سی۔ اوہ میں وی دیکھیا۔
اوہ بڑا پڑھیا ہویا تے سبھء بول چال والا بندہ سی۔ اوہ کدے
ساڈے کول بیٹھ کے اردو ادب تے آرٹ فلماں دیاں گلاں وی
کردا ہوندا سی۔ اوہ نوجوانی چ کرانتی کاری وی رہیا سی۔ اردو
چ کویتا لکھدا رہیا سی۔ ڈاکٹر دی ماتا وی ادب پڑھدی تے
سماجی معاملیاں تے بحث کردی ہوندی سی۔ اوہنوں سماج چ
عورت دی قانونی حیثیت نے تنگ کیتا ہویا سی۔ اوہ کدے کدے
سیاسی ورکراں وانگوں آندولناں دیاں گلاں وی کردی سی۔
اوہنے ہندی چ چھپیاں میریاں وی دو کہانیاں پڑھیاں سن۔ اوہناں
دی آلوچنا وی کیتی سی۔ اوہنوں میری کہانی چ روگی من والے
پاتر چنگے نہیں سن لگدے۔
کجھ اجیہا ای حال میری دوست عورت دا سی۔ اوہنے
سرکاری نوکری توں پری میچیور ریٹائرمینٹ لے لئی سی۔
اوہدے گھر وی اوہدی نونہہ آ گئی سی۔ منڈا نوکری کرن لئی
روز لدھیانے جاندا ہوندا سی۔ نونہہ کلی بیٹھی رہندی سی۔ میں
جد وی اوہناں دے گھر جاندا، اسیں ڈرائنگ روم چ بہہ جاندے۔
چاہ پیندے گپاں ماردے۔ جد کدے موقع ملدا اسیں اک دوجے دا
ہتھ پھڑ لیندے۔ چک کے ہلکا جیہا چم لیندے۔ جے نونہہ نھاؤن
لگ پیندی تاں سانوں باری دا پردہ کر کے جپھیاں پاؤن دا موقع
مل جاندا۔ پر ڈر ڈر کے۔ کدے گل کافی اگے وی ودھ جاندی
سی۔ جس توں بعد دل بہت دیر تک دھڑکدا رہندا سی۔ بڈھیپے
کر کے دل کمزور وی ہسو گئے سن۔ بلڈ پریشر ودھ جاندا سی۔
جیہنوں ساواں کرن لئی اسیں پڑھیاں کتاباں دیاں گلاں کردے
سی۔ گلاں کی، مونہوں اینی کو اچی آواز کڈھدے سی، جیہڑی
نونہہ نوں سنانی ہوندی سی۔ چاہ کوفی دی تھاں شربت پیندے
سی۔ ... اسیں ایس گلوں بڑے دکھی ہوندے سی کہ نونہہ ساڈے
تے پہرہ لگائی بیٹھی سی۔ ساڈے سکھ سواد نوں ساڈے پت
نونہہ اوویں سواہ کری جاندے سی، جویں کدے اسیں اوہناں
دیاں سواداں نوں کیتا سی۔ نویں پیڑھی پرانی توں اپنے بدلے
لے رہی سی۔
ساڈے وچکار ٹیلیفون دا سلسلہ انج چلدا سی کہ میں فون
تے دو بیلاں وجا کے بند کر دیندا سی۔ موقع ٹھیک ہوندا سی
تاں اوہ فون چک لیندی سی۔ اسیں گلاں خفیہ جہے اپنے گھڑے
شبداں نال کردے سی۔ میں ملن دے موقعے بارے پچھنا،”
ماحول کیسا اے؟”... اوہنے جے آکھنا کہ خوشگوار اے، تاں
مطلب ہوندا کہ توں آ کے مل سکدا ایں۔ جے آکھنا کہ ایویں گھٹا
مٹی اڈدی پئی اے، تاں میں سمجھ جاناں کہ گھر چ نونہہ پت
بیٹھے نیں۔ جاں نونہہ نال ٹھہکا ٹھہکی ہو ہٹی اے۔ ... سانوں
ہر ویلے ڈر لگا رہندا سی کہ کوئی ہور ساڈا فون سن نہ لوے۔
... کدے گھر دا ماحول خراب ہوندا سی تاں اوہ فون سن کے
رکھدی آکھ دیندی سی،” ایویں رونگ نمبر آئی جاندے نیں۔”
پھیر جد نونہہ وی کسے فرم چ کم کرن لگ گئی سی تاں
اسیں سوکھے ہو گئے سی۔ پر میرے بہتا آؤن اتے وڈے
تقاضے کرن تے اوہ میرے کولوں وی تنگ پے گئی سی۔
اوہنوں ایہہ گل وی تنگ کرن لگ پئی سی کہ نونہہ نوکری تے
جا کے کسے نال گلشرے نہ اڈاندی پھردی ہووے۔ ... جیہڑے
کم اوہ اپنے لئی ٹھیک سمجھدی سی، اوہ اپنی نونہہ لئی
‘ماڑے’ آکھن لگ پئی سی۔ پھیر اوہنوں ایہہ چنتا وی لگ گئی
سی کہ نونہہ نوں گربھ نہیں سی ٹھہردا۔ ... میں اک وار ہسدیاں
کیہا سی کہ جے تیری پہلی چنتا ٹھیک ہوئی تاں دوجا کم آپے
ٹھیک ہو جانا اے۔... ایہہ گل اوہنوں بری لگی سی۔ ایس دے
بعد اوہ میرے تے وی شک کرن لگ پئی سی۔
ایس کہانی چ ‘شویتامبر’ دا پاتر ایس طرحاں میرے من چ
وسیا ہویا سی کہ میں جین مت بارے دو کتاباں پڑھیاں سن۔
جیہناں وچوں اک جین منیاں، تیرتھنکراں تے جین مت نوں منن
والے وکھ وکھ طرحاں دے متاں بارے سی۔ اک خاص نفیساتی
اوستھا جاں انج کہیئے کہ وسماد دی اوستھا چ مینوں کدے انج
لگدا کہ کوئی شویتامبر منی میرے نال گلاں کر رہیا اے۔ میں
اوہی پاتر بنا کے کہانی چ پا دتا۔ جیہڑا لوکاٹ دے نکے درخت
دے ہیٹھاں کھڑا کہانی دی نائکہ شاردا نوں دسدا اے تے الوپ
ہو جاندا اے۔ .... ایہہ ہولی ہولی پاتر توں ودھ کے نائکہ دے
انترمن دا پرتیروپ بن گیا سی۔ جیہڑا کسے وی ویلے اوس
عورت کول آ کے گلاں کرن لگ پیندا سی تے کدے ٹچر وی
کر جاندا سی۔ کدے سمجھوتیاں دیندا تے کدے دکھ ہولا وی کر
جاندا سی۔
ڈاکٹر شرما دی ماتا بیمار رہِ کے چھیتی مر گئی سی۔ اوہدا
دوست اوہدے مرن تے وی آیا سی تے اوہدے بعد دے سارے
سنسکاراں ویلے وی۔ بعد چ اوہ اوہناں دے گھر آؤن توں ہٹ گیا
سی۔ پر مینوں کدے کدے بازار جاں کوفی ہاؤس چ مل جاندا
سی۔ اوہدی صحت تیزی نال تھلے جان لگ پئی سی۔ شاید
بڈھیپے کر کے جاں اوہنوں اپنی زندگی چ شاید ڈاکٹر دی ماں
دے وچھڑن دا جھورا ہووے۔ اودوں مینوں بکھیپے دی صحت
دے تباہ ہون دے راہ دا پتہ نہیں سی۔ جد اوہ مریا تاں مینوں
ایہی لگدا رہیا سی کہ اوہ اپنی پریمکا دے وچھوڑے دے دکھ
نال مریا اے۔
اوہناں دناں چ مینوں آپ نوں پکی عمر دے بندے دے پیار
چ گھلن دا انوبھو ہو رہیا سی۔ میری اپنی عمر وی پک چکی
سی۔ میری دوستی وی اک اجیہے دکھانت وچیں لنگھ رہی سی،
جس دا میرے کول کوئی چارہ نہیں سی۔ میں آپ اینا اپنے آپ
نال گلاں کرن والا ہو گیا سی کہ مینوں اوم پرکاش پناہ گیر نوں
وی گلاں دسنیاں چنگیاں نہیں سن لگدیاں۔ ہاں، اک کامریڈ
دوست پرء ورت میرے بہت نیڑے آ گیا سی۔ اوہ وی کسے
عورت دے پریم چکر وچیں لنگھ رہیا سی۔ سو اسیں ایہناں
گلاں نوں بیٹھے گھوکھدے رہندے ہوندے سی۔ جد اک جاندے
تاں پاکستانی غزل گائکاں دیاں گائیاں غزلاں دے ریکارڈ سندے
تے اپنی بنائی چاہ دیاں چسکیاں لیندے رہندے سی۔
ایہہ کہانی لکھن ویلے میرے اوس دوست دا بہنا اٹھنا
انگلینڈ توں آئی اک بڈھی جہی عورت نال ہو گیا سی۔ اوہنے
وال کٹا کے گردن تک پٹے لٹکائے ہوئے سی۔ اوہ شکل تے
عقل دی عام جہی عورت سی۔ پر پتہ نہیں اوہدے وچ کیہ سی
کہ بندے اوہدے ول کھچے جاندے سی۔ اوہدی گل بات دا انداز
مرداواں جیہا سی۔ اوہ جد سوٹ پاؤندی سی تاں وی چنی نہیں
سی لیندی۔ پر اوہدے چ کوئی لکیا گن ضرور ہووےگا، جیہڑا
بندہ اک وار اوہدے گھر وڑ جاندا سی، اوہ چھیتی اوہدا کھہڑا
نہیں سی چھڈدا۔... پر اوہ مینوں چنگی نہیں سی لگدی۔ اوہ
مینوں وی ٹھیک بندہ نہیں سی سمجھدی۔ اسیں جد وی ملدے،
ساڈے متھیاں تے تیوڑیاں پے جاندیاں سن۔ جد میں گھر جا کے
ٹھنڈے دماغ نال سوچدا تاں اوہ مینوں آزاد عورت دی مثال
وجوں چنگی لگن لگ پیندی سی۔ اوہ بحث کردی عورت دا پکھ
اینی تکڑائی نال پیش کردی سی کہ وڈیری عمر دی عورت دی
پریم بھکھم دا وی کھلا ورنن کرن لگ پیندی سی۔ اداہرن اوہ
ماواں دیاں دیا کردی سی۔
ہولی ہولی اوہ مینوں ٹھیک لگن لگ پئی سی۔ پھیر اوہ
اچانک انگلینڈ چلی گئی سی۔ اوہدے جان بعد میری ٹکر چ
کھڑی عورت ساوویں ہو گئی سی۔ اوہ میری کہانی چ ‘شاردا’
وجوں آؤندی پڑھی لکھی، سوجھ وان، ریٹائرڈ پرنسپل تے
ڈاکٹر پتر دی ماں بن کے وڈا پاتر بن گئی سی۔ 0
(5) ‘رکمنی’ والی بے نام بھین
ایہہ کہانی لکھن لگیاں میرے کول کجھ تجربہ اپنا سی تے
بہتا میرے اک دوست راج کمار دا سی۔ جیہنے مینوں ایس
کہانی لئی بہت سارا مسالہ دتا سی۔
میرا انوبھو تاں اینا ای سی کہ میں اپنے پنڈ بڈگجراں گیا
ہویا سی۔ ایہہ 1961 62 دے گیڑ دی گل ہونی اے۔ شاید ایہہ
اوہناں دناں دی گل اے جد میں جالندھر چھڈ کے کھنے جا کے
وسنا چاہندا سی۔ میری نفیساتی حالت بہتی اچھی نہیں سی۔ اکثر
اداسی دا دورہ پیا رہندا سی۔ مینوں اپنا دل ٹکاؤن لئی گولی
کھانی پیندی سی۔ مینوں چارے پاسے نراشا دسدی سی۔ ایس آس
چ بیٹھا سی کہ کوئی راہ اپنے آپ دس پئے خبرے۔ پنڈ چ میں
سارا دن اپنی جان لڑا کے کھیتی دا کم کردا سی تے رات نوں
کوئی کتاب پڑھدا سوں جاندا سی۔ جاں جسم اینا تھک جاندا سی
کہ پتہ ای نہیں سی لگدا کہ کدوں ہتھوں کتاب ڈگی سی۔ گولی
آتھن ویلے کھاندا سی۔ دن ڈھلدے نوں دیکھ کے مینوں کجھ ہون
لگ پیندا سی۔
اوہناں دناں چ میرے بچے وی میرے کول سن۔ پتہ نہیں
کہڑے کم نوں ساڈے دور دے رشتے دار دی جوان لڑکی
درشی ساڈے کول رہن آئی ہوئی سی۔ اوہ میرے کولوں کدے
انگریزی وی پڑھ لیندی سی تیے نالے مینوں مخول وی کر لیا
کردی سی۔ اوہ مینوں ‘او ماسٹر جی’ کہہ کے بلاؤندی ہسدی
ہوندی سی۔ انج مینوں ‘بیر جی’ کہندی سی۔ اک دن میرا ٹبر
کھنے گیا ہوہیا سی۔ بی بی تے چھوٹے بھائی دی گھروالی
آبادی چ جنگل پانی لئی گئے ہوئے سی۔ نیانے بائی جی والی
بیٹھک چ بیٹھے پڑھ رہے سن۔ سردیا دی رت سی۔ درشی تے
میں چلھے اگے بیٹھے مونگ پھلی بھن بھن کے کھا رہے سی۔
اوہ ہاسے نال اپنے مونہہ ‘چوں چھلک پھوک نال پھڑکا مار
کے میرے ول سٹ دیندی تے ہس پیندی۔ جد نہ رکی تاں میں
139
139
اوہدی گت ہیٹھوں گچی نوں ہتھ پا کے ہلایا۔ اوہ ہسدی رہی۔ پر
شرارتاں کرن توں باز نہ آئی۔ میں اوہدے موڈھے تے چونڈھی
وڈھ دتی۔ اوہنے میری بانہہ تے وڈھ لئی۔ پھیر میں اوہدی وکھی
چ چونڈھی بھری تاں اوہنے میری گلھ تے چونڈھی بھر لئی۔
اوہ جوابی حملہ کر کے اندر جا وڑی تے اپنے بسترے چ وڑ
گئی۔ میں دبی رجائی دے اندر ہتھ پا کے اوہدے چونڈھی وڈھی۔
اوہنے اچانک اپنا ہتھ باہر کڈھ کے میرے پٹ تے چونڈھی بھر
لئی۔ میں رجائی چ پھیر ہتھ پایا تاں اوہدی چھاتی تے جا پیا۔ اوہ
ہسی جاوے۔ ساڈے ہتھ ایہہ کھیڈ کھیڈی گئے۔
رات نوں میں ڈنگراں والے کوٹھے چ سوندا سی۔ میں
کھرلیاں تے رسے دیکھ کے اپنے منجے تے بہہ کے لالٹن دے
چانن چ کتاب پڑھن لگ پیا۔ اودوں حالے بجلی نہیں سی آئی۔
درشی دودھ لے کے آ گئی۔ پہلاں ایہہ کم میری پتنی کردی
ہوندی سی۔ میں گلاس پھڑ کے الماری چ رکھ لیا۔ اوہ میرے
سرھانے ول بہہ گئی۔ کہندی،”ایہہ توں پی لے۔ میں گلاس لے
کے جانے۔”
جد میں گلاس نہ چکیا تاں اوہ میری بانہہ پھڑ کے چکاؤن
لگ پئی۔... پتہ نہیں اودوں میرے من چ کیہ آیا کہ میں اوہنوں
پھڑ کے چم لیا۔ ایہہ حرکت جد میں دوجی واری کرن لگیا تاں
اوہ اٹھ کے کھڑ گئی۔ کہندی،” میں تیری بھین لگدی ایں۔ ....
کوئی دیکھو تاں کیہ کہو؟”
میں بالکل ڈھیلا ہو گیا۔ پر اوہ گلاس چک کے جاندی ہوئی
میرے سر دا پرنا لاہ گئی۔ کجھ دناں بعد اوہ چلی گئی۔ تناں
مہینیاں دے اندر اندر اوہدا ویاہ ہو گیا۔ اوہ منگی ہوئی سی۔...
کدے کدے میرا دل کردا کہ اوہ کھنے، سمرالے، پٹیالے،
لدھیانے جاں جالندھر دے کسے وی بس سٹینڈ تے اچانک مل
جاوے۔ پر اوہ مڑ کے نہیں دسی۔
کئی سالاں بعد میرے دوست راج کمار نے میتھوں میری
ایہہ گل سن کے آپ بیتی سنائی۔ اوہدا پنڈ جالندھر دے میونسیپل
ایریا دے وچ ای اے۔ میں کدے کدے اوہدے پنڈ چلیا جاندا سی۔
گرمیاں چ شام ویلے اوہدے کچے پکے کوٹھے اتے ڈاہے
منجیاں تے بہہ کے گلاں کرن دا بڑا سواد آؤندا ہوندا سی۔
اوہدی پنڈتانی لکڑ دی پوڑی چڑھ کے ساڈی چاہ دی گڑوی تے
کچ دے دو گلاس بنیرے تے رکھ جاندی سی۔ ساڈے کول اپنے
اپنے برانڈ دیاں سگرٹاں دی اک اک ڈبی ہوندی سی۔ جاندے
سورج دی دھپ اوہناں دی سنگھنی نم روک لیندی سی۔ انج
کوٹھے تے بہہ کے چاہ تے سگرٹاں پیندیاں گلاں کرن دا بڑا
سواد آؤندا سی۔
راج کمار نے جیہڑی گل سنائی سی اوہ میں شاید اوہدے
جنے سواد نال تے نہیں سنا سکدا، پر اپنے شبداں تے اپنے
انداز چ سناؤندا ہاں۔....
“ حالے میرا ویاہ نہیں سی ہویا۔ انج منگنی ہو چکی سی۔
میں اوہ ویکھی ہوئی سی۔ اک رشتے دار دے گھر ویاہ چ
ویکھی سی۔ سوہنی لگدی سی۔... اسیں پاکستان توں لٹے
کھسٹے آئے سی۔ ماں ساڈی اودھرے گزر گئی سی۔ بس بھاپا
جی تے اسیں دوویں بھرا۔ بھاپا جی نے ماڑی موٹی ہٹی چلا
لئی سی۔ میں دسویں کر کے کچی نوکری کرن لگ پیا سی۔ میں
آٹا گنھ لیندا سی تے ساہمنے تنور تے لوا لیندا سی۔ دال سبزی
وی بنا لیندا سی۔ سارے رشتے دار تے پنڈ والے وی میرے
ویاہ تے زوور پائی جاندے سی۔
اک وار ساڈی ماسی پھلوروں آئی۔ اوہنے بھاپا جی نوں منا
لیا ویاہ لئی۔ ... نہیں، میرے ویاہ واسطے۔ اوہ کڑی اوہدے جیٹھ
دے سہریاں توں سی۔ پر میں ویکھی نہیں سی۔ اوہ وساکھ دا پکا
کرا کے چلی گئی۔ ... ہن مینوں خوشی وی تے چنتا وی پئی
میں کیہ کرونگا؟ مینوں تاں کجھ پتہ ای نہیں سی۔ اک ہور
گل.... اخباراں رسالیاں چ مرداویناں بیماریاں دے اشتہاراں دا
ماریا ہویا سی میں۔.. جویں ‘کی تسیں اپنی جوانی دا آپ
ستیاناس کیتا اے؟ ... کیہ تسیں اپنی پتنی جوگے نہیں رہے؟...
شیگھر پات.؟.’. ہور پتہ نہیں کیہ کی کجھ۔ لگدا کہ ایہہ ساریاں
بیماریاں مینوں نیں۔ میں چوری چوری دوائیاں وی کھاندا ہوندا
سی۔ دفتر دا اک دوست لیا دیندا سی۔
لؤ جی، ویاہ توں ویہہ کو دن پہلاں ماسی آ گئی۔ پاکستان چ
جدوں میری ماں جیوندی سی، تد وی اوہی ماسی آ کے کارج
کردی ہوندی سی۔ نال اوہدے اوہدی اکلوتی دھی ہوندی سی۔
اسیں اوہنوں دلاری کر کے سددے سی۔ میرے ویاہ ویلے اوہ
اپنے ویاہ توں بعد تن کو مہینے سہرے رہِ کے لڑ کے گھر مڑ
آئی سی۔ پھیر چھڈ چھڈائی دا رولا پے گیا سی۔ سوہنی بتھیری
سی۔ پر بولدی بہت سی۔ مونہہ پھٹنہ سی۔ ساڈے بھاپا جی
اوہنوں ٹھیک نہیں سی سمجھدے۔ پر ویاہ دے موقعے تے تاں
اوہناں دی بڑی لوڑ سی۔
اوہ آئیاں تاں گھر چ روٹی سوہنی پکن لگ پئی سی۔ کپڑے
گہنے بنن لگ پئے سی۔ دوویں کمرے تے رسوئی چ کلیاں ہو
گئیاں۔... میں کوٹھے تے سوندا سی۔ ماسی، دلاری تے نکا
ہیٹھاں ویڑھے چ سوندے۔ بھاپا جی ڈنگرا والے اندر دے
ویڑھے چ سوندے سی۔... اک رات وٹ لگن تے دلاری نے
وی اپنا منجی بسترا کوٹھے تے کر لیا۔ رات نوں اسیں گلاں
کردے کردے سوں جاندے۔ سویرے اسیں سوکھتے اٹھ کے
ہیٹھاں آ جاندے۔ اک ایتوار نوں اسیں دیر نال جاگے۔ مینوں
اوہنے دور دے کوٹھے ول اشارہ کر کے وکھایا۔ کئی کوٹھے
چھڈ کے چھیبیاں دے کوٹھے تے اوہناں دا دلی نوکری کردا
منڈا تے اوہدی نویں ویاہی وہوٹی مچھردانیاں چ پئے سی۔
وہوٹی اٹھی تاں اوہدے انگی تے چڈی ای پائی ہوئی سی۔
پیٹیکوٹ تے قمیض پا کے اوہ ہیٹھاں اتر گئی۔ ویکھ کے اسیں
دوویں حیران رہِ گئے۔
سوموار نوں ماواں دھیاں شہروں مڑیاں تاں اوہناں کول دو
مچھردانیاں وی سن۔ بھاپا جی ایس گل تے بڑے اوکھے بھارے
ہوئے۔ ماسی کہندی، “ مچھر بڑا ای۔ ... ہور وہوٹی چھت تے
کویں سویں گی؟ “
رات نوں ساڈے دوہاں دیاں منجیاں دوآلے مچھردانیاں تان
کے ویکھیاں گئیاں۔ پھیر اوہ تنیاں ای رہن دتیاں گئیاں۔... سون
ویلے دلاری پہلاں تاں میرا ہتھ ای پھڑدی رہی۔ جویں اوہ اکثر
غلہ کردی پھڑ لیندی سی۔ پھیر اوہ لیٹی لیٹی میری مچھردانی چ
آ وڑی۔... میں بڑا گھبرایا۔ اوہ مونہوں تاں کجھ بولے نہ، مینوں
کجھ کرن لئی اشاریاں نال سمجھاندی رہی۔ ڈیر آپ ای کرن لگ
پئی۔ ... انت نوں اسیں کامیاب ہو گئے۔ میں پاس ہو گیا۔ مینوں
بے حد خوشی ہوئی۔ پھیر پورا اک ہفتہ میں امتحان ای دیندا
رہیا۔ ہر وار میرے نمبر ودھدے گئے۔ پھیر پہل وی میں ہی
کرن لگ پیا سی۔ انج بھرا، میں جاچ سکھی... بھین توں۔ ...
پھیر اوس وچاری دا ماڑا ہویا۔ اوہنوں کوئی ادھال کے لے گیا۔
خبرے آپ ای کسے نال نس گئی۔ مڑ کے اوہدی کوئی سوہ نہ
ملی۔ “
میں راج کمار نوں پچھیا سی کہ تینوں آتم گلانی نہیں سی
ہوئی ... ایہہ کجھ کردیاں؟ تاں اوہدا جواب سی کہ جے توں آپ
اوہناں ستھتیاں چ پیا ہوندا۔تینوں ایہہ موقع ملدا تاں پتہ لگدا۔ کئی
وار تاں بندہ فیصلہ کرن دی حالت وچ ہوندا ای نہیں! ... پر میں
وی ایہہ گل ہر کسے نوں دسدا نہیں۔ ... برا لگدا اے۔ شرم
آؤندی اے۔
راج کمار دی دسی ایہہ گل میرے اندر بڑا چر گھمدی رہی
سی۔ کدے کدے اوہدی پتنی وی وچ بول پیندی سی۔ پر اوہنوں
اوہدی گل کوڑی ہی لگدی ہوندی سی۔ ... پھیر میری اپنی وی
نکی جہی کہانی سی۔ پر ہولی ہولی جد کہانی تیار ہون لگی تاں
میرے ساہمنے دلاری دا دکھانت بہت وڈا ہو گیا سی۔ میں
اوسے نوں کیندر چ رکھ کے کہانی لکھی سی۔
انج تاں پنجاب دے اروڑا سماج چ اپنے مامے، بھوآ تے
ماسی دیاں دھیاں نال ویاہ کراؤن دا رواج اے۔ اوہناں لئی ایہہ
پریم پرسنگ کوئی اوپری گل نہیں۔ پر دوجیاں لئی بھاوویں اوہ
ماسی دی دھی بھین اے، پر اوہدا استرری ہون دا دکھانت وڈا
اے۔ اوہدے دکھ ساہمنے میری پریم کہانی دے کوئی وڈے ارتھ
نہیں۔ ہاں، ایہہ مانو شعورتاں لئی اک گمبھیر سوال ضرور اے۔
(6) ‘مشن کمپاؤنڈ’ والی رضیہ تے برتھا
کہانی ‘مشن کمپاؤنوڈ’ چ چار پاتر نے رضیہ، برتھا،
اشوک تے مس میڈ۔ کہانی چلدی لدھئنے دے مشن کمپاؤنڈ چ
اے۔ لکھنؤ توں آئی رضیہ نوں ملن آئی اوہدی پرانی سہیلی
برتھا دے چتون توں شروع ہوندی اے۔... جد برتھا دی گل مک
جاندی اے تاں کہانی رضیہ دے چتون چ چلدی اے۔
جد ایہہ کہانی میرے ذہن چ آؤن لگی تاں میں جالندھر دے
آدرش نگر دی اک گٹھ چ تے مشن کمپاؤنڈ دے نیڑے رہندا
سی۔ کمپاؤنڈ اجڑیا پیا سی۔ گرجا سمیت ساریاں بلڈنگاں
ڈھہندیاں پئیاں سن۔ میں کدے دھر جاندا تاں پادری برکت مسیح
نوں ملدا۔ اوہدے گھر لائبریری دیاں الماریاں وچ کتاباں پئیاں
سن۔ جیہڑیاں مشن والیاں نوں مفت آئیاں ہندیاں نیں۔ میں پنج
روپئے دی بائبل خرید لیاندی۔ جیہڑی اردو چ سی۔ لگپگ
سارے عیسائی گھراں اتے غریبی دا دابا دسدا سی۔ لگدا سی کہ
ہن اوہناں دی سرپرستی کرن والے گورے حاکم اوہناں نوں
بوسہارا چھڈ گئے نیں۔ مینوں اوہناں غریباں تے ہندو سماج
وچوں کڈھے دلت لوکاں نال ہمدردی محسوس ہوندی سی۔ نویں
بھارت چ اوہ ہندو سکھ دلتاں نالوں کِتے تھلے چلے گئے سن۔
اوہناں نوں نہ سرکار کوئی ریزرویشن دیندی سی تے نہ ای
سماج چ کوئی حیثیت سی۔
پادری برکت مسیح دے گھر دے نال اوہدے بھرا دا مکان
سی۔ جتھوں اوہدی بھتیجی سلیمہ جاں کلیما ساڈے لئی پانی لے
کے آؤندی سی۔ اوہناں لوکاں وچ اوہی اک جوان تے سوہنی
کڑی سی۔ اوہدا رنگ تاں سانولا سی پر اکھاں قبریاں سن۔
جیہناں نوں دیکھ کے پہلاں ڈر جیہا لگدا سی تے پھیر ہولی
ہولی کھچ جہی محسوس ہون لگ پیندی سی۔ اوہ ہنس راج مہلا
ودیالے چ پڑھدی سی۔ گل کردی بڑی چنٹ لگدی سی۔ اوہ
لنگھدی وڑدی سڑک تے مینوں ملدی ہوندی سی۔ پر ساڈا دعا
سلام والا سلسلہ نہیں سی۔
میں جتھے رہندا سی، اس توں دو گھر چھڈ کے اک بزرگ
کرسچئن پرنسپل جیمز کرائے دی کوٹھی چ رہندا سی۔ اوہدے
گھر چ اوہدا اک کالا جیہا نوکر ہوندا سی۔ اوہنے جت والا چٹا
کتا وی رکھیا ہوہیا سی۔ جیہڑا چھت اتے اوہدے منجے دے
کول بہندا سی تے کدے بنیرے دے نال نال گھمدا رہندا سی۔
کدے کدے کوئی اک کڑی جاں زنانی اوس گھر چ آ کے اک
ادھ رات رہِ کے چلی جاندی سی۔ میرے تے پرنسپل وچکار
دعا سلام سی۔ کدے میں لنگھدا وڑدا اوہنوں عیسائی دھرم
بارے کوئی گل پچھ لیندا سی۔ بس۔ اوہ بہت کمزور سی۔ مینوں
اکثر اوہدی موت دا خیال آؤندا رہندا سی۔ کدے کدے اوہناں نوں
ملن پادری غلام قادر وی آیا کردا سی۔ چنگی صحت والا اوہ
ادھکھڑ بندہ اچی بولدا تے ہسدا ہوندا سی۔ اوہ میرے نال وی
کدے عیسائی دھرم بارے گلاں کر لیندا سی۔ اوہ کدے اپنے
دھرم دا مذاق اوویں اڈاں دیندا سی جویں میں سناتنی ہنندو
دیوتیاں تے ریتاں دا مذاق اڈاندا ہاں۔
اصل چ عیسائیاں اتے اوہناں دے دھرم چ میری دلچسپی
اودوں توں ہوئی جد میں کرسچئن سکول کھرڑ توں جے بی ٹی
کر رہیا سی۔ ہوسٹل چ ہندو سکھاں دا میس وکھرا سی تے
عیسائیاں دا وکھرا۔ میری دوستی گورے سوہنے جوان منڈے
پریم ناتھ نال ہو گئی سی۔ اوہ وی اپنے آپ نوں کامریڈ کہندا
ہوندا سی۔ اوہ لاہور توں اجڑ کے آیا سی۔ اسیں دوویں گرجے
دے نیڑے اچے تھیہ تے بہہ کے آؤندیاں جاندیاں کرسچیئن
کڑیاں نوں دیکھدے ہوندے سی۔ نینسی ناں دی اک کڑی سانوں
دوہاں نوں چنگی لگدی سی۔ پریم ناتھ آریہ سماج چ پرچارک
وی رہِ چکا سی۔ میں ہنونو کیہا کہ جے ایہہ کڑی میرے نال
ویاہ کرا لوے تاں میں عیسائی ہو سکدا ہاں۔ اوہنوں چنگی
طرحاں ویکھن اسیں گرجے دے اندر پرارتھنا چ شامل وی ہو
جایا کردے سی۔
مہینے کو بعد مینوں پریم ناتھ نے ایہہ گل دس کے حیران
کر دتا کہ اوہ عیسائی ہو گیا اے۔ جے بی ٹی کورس ختم ہون
تے اوہدا ویاہ نینسی نال ہو جاویگا۔ نالے اوہنوں سکول چ
نوکری مل جاوے گی۔ ہن سکول چ اوہدے سارے خرچے
معاف ہو گئے نیں۔ میں اوہنوں غصے نال ماڑا چنگا بولیا تاں
اوہنے دسیا کہ اوہ اصل چ کشمیر دا یتیم مسلمان بچہ سی۔
اوہنوں آریہ سماجی ہندو بنا کے اپنے گرکل چ لاہور لے گئے
سی۔ ہن اوہ عیسائی ہو گیا تاں کیہ فرق پے گیا؟ آپاں تاں کسے
دھرم نوں مندے ای نہیں۔ مطلب تاں مطلب پورا کرنا اے۔
جد میں 1963 چ پنجاب یونیورسٹی، چنڈی گڑھ توں
جرنلزم دا ڈپلوما کر رہیا سی تاں ساڈے نال کسے کانوینٹ دی
پڑھی رضیہ وی سی۔ چھوٹے قد دی اوس عیسائی تے گوری
کڑی دے وال کٹے ہوئے سن۔ اوہ سکرٹ پاؤندی سی تے کدے
کدے ساڑھی جاں سوٹ پا کے وی آ جاندی سی۔ میں اوہدے نال
ہیلو توں اگے کوئی گل نہیں سی کیتی، کیونکہ میں انگریزی
نہیں سی بول سکدا۔ ساڈے بیچ وچوں جیہڑے پنج ست
پروپھیشنل پترکاری چ گئے، اوہناں چ اوہ وی شامل سی۔ پر
مینوں اوہ مڑ نہ ملی ۔ میرے من چ اوہدی تصویر بنی رہِ گئی
سی۔
کھنے ساڈے گھر توں باہر ول جتھے مسلماناں دے مزار
اتے قبرستان سن، اوہناں دے ساہمنے چھوٹا جیہا مشن کمپاؤنڈ
سی۔ جیہڑا کئی قسم دے تھوہراں تے درختاں اہلے لکیا رہندا
سی۔ صرف اندر جان والے ہی دسدے سن۔ جیہناں چ چھوٹیاں
جاتاں دے پکے رنگ دے بندے کجھ صاف کپڑے پائی اندر
جاندے دسدے سن۔ دو چار نناں وی دس جاندیاں۔ جیہناں دا
لباس بڑا عجیب لگدا سی۔ باہر سانوں گرجا گھر دے گھنٹے دی
آواز ای سنائی دیندی سی سنڈے دے سنڈے۔
ایہہ سی میرے لاشعور من دے جنک بوکس چ پیا کباڑ۔
جیہدے وچوں رضیہ، برتھا تے مس میڈ دا جنم ہویا۔ اشوک
پترکار دے پاتر وچ کجھ میرے نجی انوبھو وی شامل ہوئے۔
رضیہ دے پاتر لئی میرے کول مدھ ورگ دیاں نیک ہندو
عورتاں دے نمونے سن۔ جیہناں چ دھرم تے سداچار دے بندھن
اینے تکڑے ہوندے نے کہ اوہ چاہ کے وی اوہناں نوں توڑ
نہیں سکدیاں۔ رضیہ وی نیک بنن دے ایس نظریے دے تانے
بانے چ آپ الجھی ہون کر کے نبھاؤندی رہی۔ نیک عیسائی
عورت دے گناں دا ورنن میں پوتر بائیبل چ بہت پڑھ چکا سی۔
کھرڑ رہندیاں میں گرجا گھر چ تے سکول چ بڑے سرمن سنے
سن۔ انج وی میں بائیبل دا پاٹھ کردا رہندا سی۔.... پر برتھا دا
پاتر ایہدے ورودھ ‘چوں پیدا ہوندا اے۔ اوس ورودھ وچوں،
جیہڑا رضیہ دے من دی آستھا دے کدے کدے ٹٹن نال پیدا
ہوندا اے۔ میں کہانی لکھدا رضیہ دی ٹُٹدی آستھا دا احساس
برتھا دے اندر پاؤندا رہیا سی۔
ایس طرحاں ایہہ کہانی وجود وچ آ گئی۔ رہی گل مس میڈ
دی اوہ تاں عیسائی مشنریاں چ سکے بند خوبیاں نال پیدا ہویا
پاتر لگدا اے۔ جیہڑا بھارتی سماج چ عام دھارمک تے دھرم
توں ڈرن والیاں ماتاواں دا ہوندا اے۔ جیہڑیاں عمر پگن تے رب
دے لڑ بہندیاں نیں۔...
اشوک دا پاتر میرے اندر کِتے بڑے چر دا پیا سی۔ اوہ
میرے اخباری کِتے نال وی جڑیا ہویا سی۔ اوہدے پیار چ رضیہ
دے بھجن دیاں بھاوناواں تے اشوک ولوں اوہدا ستکار کرن
دیاں بھاوناواں میرے نجی تجربے دیاں سن۔ .... میرے کول
اک بہت چنگے دل والی تے نگھا پیار کرن والی دوست عورت
دی سنگت ملدی رہی سی۔ ساڈے وچکار کدے بے سوآدی وی
پیدا ہو جایا کردی سی۔ پر میں اشوک تے رضیہ وچکار اوہناں
بھاوناواں نوں ہی ورتیا، جیہڑیا مینوں بہت پیاریاں لگدیاں سن
تے ماڑے دناں چ میرے من چ سکھ دے پلاں دا سنچار کردیاں
سن۔
(6) ‘انشٹھان’ والی اچلا
ایہہ کہانی میں نومبر 1993 چ لکھی سی۔... مینوں ریٹائر
ہوئے نوں ڈھائی تن سال ہو چکے سن۔ مینوں یاترا دا ڈونڈو
پہلاں وانگوں ہی اٹھدا رہندا سی۔ میں چنڈی گڑھ کئی وار گھم
آیا سی۔ ایہہ کہانی مینوں اوتھے ای سجھی سی۔
میں اکثر ویہہ سیکٹر چ موہن بھنڈاری کول رات نوں
سوندا سی۔ اوتھے بھوشن وی آ جاندا سی تے ساڈیاں بیٹھکاں چ
ادب بارے بحثاں ہندیاں رہندیاں سن۔ .... اک واری موہن نے
کِتے جانا سی تے میں ہنیرا ہون تے کلا ای پھردا تردا اک
کرشن مندر کول چلیا گیا۔ اتھے کرشن جنم اشئمی جاں دکھنی
بھارتی ہندواں دا کوئی تہار چل رہیا سی۔ زنانیاں بہت کٹھیاں
ہوئیاں سن۔ میں وڈے دوار اگے کھلو گیا۔ جتھے کنے ای
سادھو تے منگتے کھڑے سن۔ میں اک دو سادھوآں نوں ایویں
پرنام کری گیا۔ کسے کسے نال کوئی گل وی ہو جادی سی۔ اک
صحت مند سادھ میرے نیڑے آ کے کھڑ گیا۔ اوہدے ہتھ چ
پھڑی چپی بہت چمکدی سی۔ میرے من چ اوہو جہی چپی
پراپت کرن دی اچھا بڑے چراں توں سی۔ میں نھا کے۔ پیریں
لکڑ دے انگوٹھے والیاں کھڑاواں پا کے تردا۔ اپنے کمرے چ
دھوپھ دھکھاؤندا۔ بہہ کے پرانایام تے سوادھیاء کردا ہوندا سی۔
پر میرے کول جل تے بھوجن پاؤنن لئی چپی نہیں سی ہندی۔
میں ایہہ وی پکھنڈ جیہا کرنا چاہندا سی۔
میں اس سادھ نوں لے کے سڑک دے اک پاسے پئی
سیمنٹ دی اک تھڑہی تے بہہ گیا۔ میں اوہنوں پچھدا رہیا کہ
اوہنے ایہہ چپی کتھوں لئی اے؟ اوہنے جیہڑیاں پہلیاں دو چار
گلاں کیتیاں، اوہناں چ جویں ہندو درشن بولدا ہووے۔ پر پھیر
اوہ مورکھاں وانگوں ہسدا تے دیس دے دھرم استھاناں دے ناں
غلط سلت لیندا رہیا۔ مینوں لگیا کہ ایہہ تاں پوپنا سادھ اے۔ خیر
جد میں اوہنوں تانترکاں بارے گل کیتی تاں اوہ اپنے گورو دیاں
پھڑاں مارن لگ پیا۔... ‘جی جد اوہ رات نوں بھگتی کردے
بیٹھے ہوندے۔ میں تڑکے جاگدا تاں اوہناں دا سر آلے چ پیا
ہوندا۔دھڑ دھونے کول۔ لتاں باہاں دھونے دے دوہیں پاسیں۔ ....
لؤ جی اک واری اسیں دھونے تے بیٹھے سی رات نوں۔ مینوں
کہندے،”آہ پرے پیا کمنڈل پھڑا۔” میں اٹھن لگیا تاں اوہناں نے
اپنی سجی بانہہ اک ہتھ ودھا کے کمنڈل آپ اے چک لیا۔’....
تانترکاں بارے ایہو جہیاں گلاں میں ہوراں توں وی سنیاں سن۔
اوہناں ولوں کیتے انشٹھاناں بارے اتے منتراں بارے پڑھیا وی
کافی سی۔ ہندی دے دو ناول وی پڑھے سن۔
مندر توں اٹھ کے میں نال دے سیکٹر ول چلیا گیا، جدھر
رما رتن رہندی سی۔ اتھے کھلی جہی گراؤنڈ دی ریلنگ تے
بیٹھیا رہیا۔ اوہ سادھ جویں میرے لال ای رہیا۔ اوہدی شکل
صورت بدلدی گئی۔
اک واری پھیر جد میں چنڈی گڑھ گیا تاں میں ‘ہند
سماچار’ دے دفتر چلیا گیا۔ اتھے ساڈا خاص نامہ نگار این.
ایس. پروانہ تاں نہ ملیا، ٹیلیفون تے کدے کدے خبراں لکھاؤن
والا ہِندی والا بندہ مل گیا۔ میں ہن اوہدا ناں بھل گیا ہاں۔ اوہدے
کول اک ہوموپیتھی دا ڈاکٹر تیاگی بیٹھا سی۔ اوہ پنجاب کیسری
چ لیکھ چھپواؤندا ہوندا سی۔ میں وی اپنی دل دے گھبراؤن تے
تریلیاں آؤن تے جھٹ طیش چ آؤن والے اپنے سبھاو بارے
دسیا تاں اوہنے میرے بارے ہور جیہڑیاں علامتاں دسیاں، اوہ
ساریاں ٹھیک سن۔ مینوں کہندا ،”آؤ میرے کلینک ‘چ۔”
بائی سیکٹر دے رہائشی فلیٹاں چ اوہدا کلینک سی۔ وال
اوہدے سارے چٹے سن پر صحت تکڑی سی۔ گلاں توں پتہ
لگیا کہ اوہ ایم بی بی ایس ڈاکٹر اے۔ کسے عرب دیس چ
نیکری کر کے پینشن لے کے کے آیا اے۔ ہن اوہ سمجھدا اے
ایہہ غریب دیساں لئی ہوموپیتھی علاج دا سبھ توں ودھیا طریقہ
اے۔
جیہڑی ساڑھی والی عورت شربت دے دو گلاس دے کے
گئی سی، اوہ اوہدی ویاہی ہوئی پتنی نہیں سی۔ اوہ پروفیسر
سی۔ اوہ دوویں جنے اپنی سہولت لئی کٹھے رہندے سن۔ ڈاکٹر
ہیٹھاں تے پروفیسر اتے۔ اوہنے مینوں مفت دوائی دتی۔ جیہدے
نال گھبراہٹ تاں کجھ ٹھیک ہوندی سی، پر نیند نہیں سی آؤندی۔
مینوں ایلیپیتھی والی گولی ہی لینی پیند سی۔
کلینک توں باہر نکل کے اوہ پروفیسر میرے من چ گڑی
رہِ گئی سی۔ لمے قد کاٹھ والی اوس چنڈی گڑھ دی عورت چ
نویں ہی قسم دی کھچ سی۔ جیہڑی جالندھر دے بندے نوں
اچمبھے چ پاؤندی سی۔ میں اپنا دھیان اوہناں سوہنیاں زنانیاں
ول لا لیا، جیہڑیاں مینوں کِتے وی ملیاں سن۔ اوہ سشما جنی
سوہنی تے نہیں سی، پر اوہدے ورگا آتم وشواش مینوں کسے
چ نہیں سی دسیا۔
مہینے کو اندر ایہہ کہانی جالندھر میرے کولوں لکھ ہو
گئی سی۔ پر مینوں اے گل نے اٹکار پا دتی سی کہ ایہدے وچ
پروفیسر اچلا اپنے گربھ دا بھرون مرتبان چ پا کے رکھے جاں
نہ؟ .... تے اوہ گربھ کس دا سی؟ ایہہ دو سوالاں دا جواب نہیں
سی مل رہیا۔... اک رات اکاشوانی ہون وانگ مینوں دوہاں گلاں
دا حل لبھ پیا۔... مینوں انشٹھان کرن والے اوس تانترک سادھ
گوکل گری وچوں ‘جیبو’ دس پیا۔ جیبو ساڈے پنڈ ساڈا ‘سانجھی’
ہوندا سی۔ پر میں اوہنوں گوہا کوڑا کرن والا بنا کے ہور نیواں
بنا دتا۔ دوہاں پاتراں وچکار انتر ودھا دتا۔ .... ہ گربھ دا بھرون
شاید ایسے لئی مرتبان چ آ گیا۔ نہیں تاں اوہنے پورا ہو کے
جمنا سی۔ پروفیسر اچلا جاں جیبو ورگا انسان بننا سی۔ اوس
پریپھیسر اچلا نوں جاتی سنسکاراں نے دب لیا سی۔ ... پر جد
گوکل گری انشٹھان کرا رہیا سی تاں جننیندریاں دی پوجا ارچنا
کردی اچلا دے سنسکار کتھے چلے گئے سن؟ .... جیون دے
ہر پل چ اسیں وکھرے روپ چ جیونودے ہاں۔ اوس روپ دا
پہلاں سانوں وی کجھ پتہ نہیں ہوندا۔اوس ادھی رات نوں
انشٹھان ویلے جد جیبو اوہنوں آچمن کراندا پتہ نہیں کیہ کی
پیاندا رہیا سی۔ دھوپھ بتی تے پوجا دے تھال ساہمنے اوہ سبھ
کجھ بھل بھلا گئی سی۔ تے اوہ کجھ کر بیٹھی سی، جو کجھ اوہ
چاہندی وی سی تے نہیں وی!
ایہہ اوستھا میرے ذاتی تجربہ دی سی۔ میں کھنے سنتاں
دی سنگت بہت کیتی سی۔ پر تانترکاں نال واہ جالندھر تے
ہردوار پیا سی۔ چھوٹے روپ چ میں دو اجیہے دو انوبھو کر
کے دیکھیے سن۔ پر سفل نہیں سی ہویا۔ .... تے کہانی چ
انشٹھان دے ختم ہون تے جد پروفیسر اچلا اپنے آپ چ آئی سی
تاں اوہنوں سمجھ آؤن لگی سی کہ ایہہ کیہ واپر گیا اے۔ تد
اوہدی اوہ اوستھا سی جد عورت دوجے منجے تے جا کے پیار
کرن والے مرد نوں ‘دادے منگاؤنا’ کہہ دیندی اے تے اپنا
مطلب بھل کے مرد تے گلہ کردی کہہ دیندی، “مطلبی نہ ہووے
کسے تھاں دا۔”
تدے اوہنوں سوامی وویک انند دسدا گوگل گری دی بانہہ
تے کھنیا ہویا اوہدا نہ دسیا سی۔ اوہنوں پہلاں اوہ دسیا ای نہیں
سی۔ تد اوہدا دل کیتا سی کہ مار مار کے بھجا دیوے اوس جیبو
نوں اپنے فلیٹ ‘چوں۔ سویر نوں اوہ اٹھ کے سوآمی گوکل گری
ولوں کیتے انشٹھان والی تھاں دیاں چیزاں وستاں تاں پوٹلی چ
بنھ کے رکھ لیندی اے پر تھاں نوں دھو کے نشان مٹا دیندی
اے۔ ... تے انت چ کجھ مہینیاں بعد جد پیٹ ظاہر ہون لگدا اے
تد ڈاکٹر تیاگی نوں دسدی ایے۔ پھیر ابارشن کروا کے بھرون
مارتبان چ پا ک رکھ لیندی اے۔ اوہدا وجود قایم رکھدی اے۔
اک سچی گل ایہہ وی اے کہ ایس کہانی دے کجھ نقش
میرے من چ اودوں وی پیدا ہو گئے سن، جد میں اے. پی.
جے. کالج آف فائین آرٹس دی پرسیپل مسز وینا دادا دے گھروں
اک ہندی کتاب ‘کھجوراہو’ چک لیایا سی۔ پڑھن تے پتہ لگیا
سی کہ اوہ کسے بے نام جہے لکھاری دا ناول سی۔ جیہدے وچ
اوہنے اڑیسہ دے راجیاں ویلے دی لمی کہانی اوس سمیں دی
لکھی سی، جد اوس پاسے تانترکاں دا بہت زور سی۔ اوہ راج
دربار تے پوری طرحاں چھائے ہوئے سی۔ ساریاں دھارمک
ریتاں تے انشٹھان براہمناں توں پچھ کے نہیں، تانترکاں نوں
پچھ کے کیتے جاندے سن۔ ایہہ بدھ مت دے پتن توں بعد دی
کہانی اے، جد تانترک مڑ کے طاقتور ہو گئے سن۔
کہانی چ مرکزی پاتر راجا، اوہدی بہت سندر مہارانی، کئی
تانترکاں تے اک مورتیکار دوآلے گھمدی اے۔ تانترک جد
انشٹھان کردے نے تاں راج محل دے اک وشیش ککش چ
سگندھیاں بالدے نیں، جتھے ہر اِک بندہ نہیں سی جا سکدا۔
پوریاں ودھیاں نال اوہ مدراپان کردے نیں۔ پہلاں راجا تے
ہور نرتکیاں نوں شامل کردے نیں۔ جد بھاوناواں اتیجت ہو
جاندیاں نے تاں اوہ جنیندریاں دی پوجا کردے نیں۔ پھیر کام
کریڑا کردے سبھ نوں اوہدے وچ شامل ہون تے پن کماؤن دا
سدا دیندے نیں۔ راجا خوشی خوشی شامل ہوندا اے، پر رانی
پہلاں ای پرنام کر کے چلی جاندی اے۔ راجا ایس یگ نوں مانو
جاتی واسطے کلیان کاری دسدے نیں۔
اک دن مدمست ہو کے تانترک راجا نوں کہندے نے کہ اوہ
مہارانی نوں وی ایس پن دا بھاگی بناوے۔ راجا تانترکاں توں
ڈردا مہارنی نوں وی روک لیندا اے۔ اوہ اوس رات شامل تاں ہو
جاندی اے پر کسے تانترک نال سمبھوگ کرن دی آتم گلانی
محسوس کردی اے۔ تے آتم ہتیا کر لیندی اے۔
دربار چ اک مورتیکار ہوندا اے۔ جیہڑا اوس رانی دے
روپ دا اپاسک اے۔ اوہ لک کے سبھ توں چوری چوری کسے
مندر چ مہارانی دی مورتی بنا رہیا ہوندا اے۔ مہارانی دی موت
اوس تے بھاری پیدی اے۔ اوہ شدائیاں وانگ جیہڑی وی مورتی
گھڑدا اے، اوہدے وچ مہارانی دی شکل صورت بن جاندی اے۔
... راجا ایس گلوں ناراض ہو کے مورتیکار نوں اننھا کرا دیندا
اے۔ .... پھیر اوہ راجا تانترکاں دے ڈھہے چڑھ کے سارے
مندراں چ کامک مدراواں دیاں مورتیاں بنواؤندا تے اوہناں نوں
پوجن دا حکم دے دیندا اے۔
جد میں اچلا دا پاتر گھڑ رہیا سی تاں تانترکاں دی شکتی
دا مینوں گیان اوسے کتاب والا سی۔ ..... انج مینوں اپنے جیون
دی اجیہی اک ہور گھٹنا دا تجربہ وی سی۔ .... مارچ اپریل دا
مہینہ سی۔ دن ڈھلن لگ پیا سی۔ میرا ٹبر سکولاں چ چھٹیاں
ہون کر کے کھنے جاں سمرالے گیا ہویا سی۔ میں وہل توں اکیا
اپنی میانی، جیہدے چ لکیر دا دفتر سی، صاف کردا پیا سی۔
جدے گیٹ کھڑکیا۔ میں ہیٹھاں جا کے دیکھیا۔ لدھیانے والی
پروفیسر پریتی اروڑا چھ کو مہینیاں بعد آئی سی۔ اوہ خوش سی
کہ میں گھر چ کلا سی۔ موڈھیاں تک کٹے جھولدے وال
لہراؤندی اوہ میانی دیاں پوڑیاں چڑھدی ڈردی وی سی۔ میانی
دے بوہے توں اندرلا صرف اک کھونجا ہی دسدا سی۔ پردہ
کرن تے کجھ وی نہیں۔ اسیں اندر اولھے پئے دیوان تے بہہ
کے گلاں کردے رہے۔ میں شربت بنا لیایا۔ اسیں کدے شربت دا
گھٹ بھردے تے کدے چہلاں تے چھیڑ چھاڑ کرن لگ پیندے۔
ماڑا جیہا کھڑکا ہون تے اوہدی جان نکلدی سی۔
ادھے کو گھنٹے بعد میرا پرانا دوست ماسٹر اوم پرکاش
گیٹ کھڑکائے بنا ای اپر آ گیا۔ اوہدے پیراں دی بڑک پوڑیاں چ
ای سنی سی۔ اوہ پریتی اروڑا نوں بڑے چر توں جاندا سی۔
مینوں چنگا نہ لگیا اوہدا آؤنا۔ پر پروفیسر خوش ہو گئی۔ اسیں
نویں دور دیا آرٹ فلماں دیاں گلاں کردے رہے۔ اوہناں دناں چ
‘انکر’، ‘آکروش’، ‘اردھ ستی’، ‘کھنڈہر’ تے ‘منتھن’ ورگیاں
آرٹ فلماں چل رہیاں سن۔ جیہناں وچ اوم پوری، نسیردین شاہ،
شبانہ اعظمی تے مراٹھی ایکٹرس سمتا پاٹل دا ذکر پڑھے
لکھے حلقیاں چ ہوندا سی۔ اسیں فلماں تے جیون دے ‘سچ’
بارے بحث کردے رہے۔ تدے ماسٹر نے مینوں سینت کیتی تے
ہیٹھو بیئر دیاں دو بوتلاں کڈھ لئیا۔ اوہنوں کتوں مفت دیاں ملیاں
سن۔ اک بوتل رات دی بچی میری الماری چ پئی پئی سی۔ راتیں
سرجیت ہانس آیا سی۔ پہلاں اوہنے بیئر پیتی سی تے پھیر
وسکی پیندا رہیا سی۔ اوہدیاں بچیاں بوتلاں چک کے مینے
الماری چ رکھ ندتیاں سن۔ پروفیسر وی زور دین تے پین لگ
پئی سی۔ میں دو وار برف تے سلاد لین ہیٹھاں گیا۔ جد آ کے
بیئر دا گھٹ پیواں تاں اوہ پہلاں نالوں ودھ کوڑی لگے۔ میں
حیران۔ دوجا گلاس مکن تے مینوں محسوس ہون لگ پیا کہ
مینوں نشہ جیہا ہو گیا اے۔ جد بیئر ختم ہوئی تاں میں گاؤن لگ
پیا... ‘جوگن بن جاؤنگی، سئیاں تورے کارن...’۔ جد مینوں نشہ
ہون لگدا اے تاں میں ایہہ گیت گاؤن لگ پیندا ہاں۔ جدے مینوں
لگیا کہ ماسٹر تے پروفیسر آپو وچ سینتاں کر رہے نیں۔ اوہناں
نوں دیکھدا دیکھدا میں بے صورت جیہا ہو کے پروفیسر دی
بانہہ پھڑ کے سوں گیا۔
جد مینوں سرت آئی تاں ماسٹر چلیا گیا سی تے پروفیسر
میرے لئی پانی چ نمبو پائیں بیٹھی سی۔ میرا اوہ وی پین نوں
دل نہ کیتا۔ پروفیسر کہندی،”کچھ تاں سوچیا کرو! تہانوں پتے
تسیں ماسٹر ساہمنے کیہ کی حرکتاں کردے رہے؟”
مینوں تھوڑا جیہا یاد سی کہ میں گاؤندا ہویا ایکٹنگ کردا
رہیا سی۔ جویں کسے ہیروئن نال پریم سینیم شوٹ کروا رہیا
ہوواں۔ پروفیسر نے مینوں اک دو وار پرے نوں دھکیا وی سی۔
جس تے ماسٹر میسنی ہاسی ہسدا دسیا وی سی۔...... میں نمبو
والے پانی چ الماری ‘چوں کڈھ کے تھوڑی وسکی پائی تے
گھٹ گھٹ کر کے پیندا رہیا۔ تدے اوہنے دسیا کہ ماسٹر میرے
ہیٹھاں جان تے الماری ‘چوں ایسے بوتل ‘چوں میرے گلاس چ
وسکی پاؤندا رہیا سی۔
پھیر میں پروفیسر نوں ‘کھجوراہو’ والی کہانی سناندا رہیا۔
جد گل جننیندریاں دی پوجا دے اتسو دی ہوئی تاں اسیں ایہہ
تجربہ کرن لگ پئے۔ کردے رہے۔ نڈھال جہے ہو گئے۔ پھیر
مینوں نہیں پتہ کہ مینوں کدوں بے ہوشی ہو گئی۔... جد مینوں
ہوش آئی تاں میں میانی چ اپنے دیوان تے کلا پیا سی۔ میرا جی
کچا ہو رہیا سی۔ بیتیاں گھٹناواں دے جھولے جہے میرے چیتے
چ پھر رہے سن۔ مینوں ماسٹر دی ایہہ گل بری لگی کہ اوہنے
مینوں دھوکھے نال وسکی پیائی سی تے پروفیسر ایس گلوں
بری لگی کہ اوہ مینوں بے ہوشی چ چھڈ کے چلی گئی سی۔
ایس گھٹنا دا سودھیا روپ میری کہانی دی مرکزی گھٹنا
بنی تاں میں ایس ‘انشجھان’ بارے مڑ کے کئی کتاباں پڑھیاں۔
تانترکاں دے منتر وی یاد کیتے۔ پر اوہ کجھ کہانی چ نہ پایا۔
گوکل گری بارے میرا اک نکا جیہا انوبھو بنارس دے
مردہ گھاٹ دا سی۔ جتھے اگھوری سادھ مردیاں تے بہہ کے
مہاکال دی پوجا کردے، عورت لوتھاں نال سنبھوگ کردے تے
ساڑ کے مردے دا ماس کھادے سنے سن۔ بنارس میں ستترتا
سینانی کہانی کار شودیو سنگھ سندھاوالیا نال گیا سی۔ پر اوہ
میرے نال تریا پھریا نہیں سی۔ اوہ وڈیری عمر کر کے بہتا ترنا
نہیں سی چاہندا۔ گنگا گھاٹ دی پوڑی تے بیٹھا رہیا سی۔ میں
سویرے بازار دیکھدا رہیا تے شام نوں ویشیاواں والے گندے
بازار وچیں لنگھ کے مردہ گھاٹ تے چلیا گیا سی۔ کسے نے
مینوں اودھر جان توں روکیا وی۔ میں اوتھے رک گیا، جتھے
اک اگھوری سادھ شرابی ہویا مینوں گالھاں کڈھن لگ پیا سی۔
گھاٹ تے بیٹھے دے کولوں دی اک مقامی بندہ لنگھیا تاں
میں اوہنوں کیہا کہ میں اگھوری نوں پوجا کردیاں دیکھنا اے۔
اوہ میرے کول بیٹھا اگھوریاں دیاں بھیانک گلاں نہ دیکھن لئی
سمجھاؤندا رہیا۔ کہندا،”اگھوری اینے گندے کم کردے نے کہ
بندہ دیکھ وی نہیں سکدا۔” جد میں ضد کیتی تاں اوہنے مینوں
شراب لیان لئی کیہا۔ میں دو وڈے نوٹ اوسے نوں پھڑا دتے۔
اوہنوں مرگھٹ دیاں لکڑاں والے ٹال دے منڈے توں شراب
منگوا لئی۔ اوہ مینوں سڑدے مردے دے کول لے گیا۔ اتھے دن
رات مردے سڑدے رہندے نیں۔ جٹادھاری اگھوری اوہدے ہتھ
چ بوتل دیکھ کے ہس کے کجھ بولیا۔ اوہدے صرف لنگوٹ لایا
ہویا سی۔ سارے جسم دے گندے وال دسدے سن۔... بوتل کھول
کے اوہنے سڑدے مردے کول پوجا کیتی۔ پھیر پی کے پاگل
جیہا ہو گیا۔ میں اوہدیاں اکھاں، ہتھاں باہواں تے ہور انگاں دیاں
حرکتاں دیکھ کے اینا ڈر گیا کہ میں اٹھ کے تر پیا۔ مڑ کے
دیکھیا تاں اوہ دوویں بیٹھے پی رہے سن۔
ایہہ تانترک جنیندریاں دی پوجا کویں کردے نیں، ایہدے
بارے میں اپنے ‘بیری لاج’ چ آ کے لاج دے پنجابی منیجر نال
گل کیتی۔ اوہنے دسیا کہ تسیں چنگا کیتا کہ اٹھ آئے۔ ایہہ
اگھوری اپنے اندر کوئی شکتی محسوس کردے سچیں مچیں
پاگل وی ہو جاندے نیں۔ بندے تے حملہ وی کر دیندے نیں۔
سالے گندے لوک اپنا بشٹا وی کھا لیندے نیں۔ لوتھاں نال
سمبھوگ کردے نیں۔ شکتی شکتی والی گل پکھنڈ اے سبھ۔
مطلب نوں سدھیاں گلاں وی کردے نیں۔ ... ایہہ گلاں اگھوریاں
دے ورودھ بولن نوں بتھیریاں نیں۔ پر شو تے مہاکال دی
سادھنا کرن والے جو وی کرم کردے نیں، اوہنوں میہدیو دا
بھوگ ہی سمجھدے نیں۔
ایس کہانی دے لکھن تے چھپن دے بڑا چر بعد میں پہیوے
اپنی بھتیجی دے ویاہ تے گیا۔ میرا چھوٹا بھائی ستی پرکاش پنڈ
بڈگجراں والی زمین ویچ کے پہیوے (عثمان پور) زمین خرید
کے کھیتی کرن لگ پیا سی۔ اوتھے جیبو کم کردا پھرے۔ بھائی
اوہنوں بڈگجراں توں لے آیا سی۔ جد جن آئی، ملنی ہون لگی،
کڑم آ کے ویڑھے چ کھڑ گئے۔ لاگی نے منڈے دے باپ دے
پیراں ہیٹھ کپڑا وچھاؤنا سی۔ ساڈے جدی لاگی تاں بدین پور ہی
سن۔ اوتھے لاگی کتھے! بھائی نے جیبو دے سروں پرنا لاہ
کے وچھاؤن لئی پھڑا دتا۔ جیبو نے ہس کے وچھہا دتا۔ پرن
لحن تے دسیا کہ اوہدے سر دے وال اڈ گئے سی۔ داہڑی بگی
ہوئی پئی سی۔ اوہنوں دیکھ کے مینوں دکھ جیہا لگا۔ ساتھوں
پچی سال چھوٹا منڈا بڈھا ہو گیا سی۔ ... نالے میری کہانی دے
پاتر، جیہنوں میں گوکل گری بنایا سی، جیہدے وچ اچلا نوں
سوآمی وویکانند دسیا سی، دا کیہ حال بنیا پیا سی۔
لدھیانے جا کے میں پروفیسر پریتی اروڑا نوں ملیا۔
اوہنوں جیبو دی حالت بارے دسیا۔ غریب سانجھیاں دے چھوٹی
عمر چ مر جان تے دکھ ظاہر کیتا۔ ... پر اوہنوں کوئی دلچسی
نہیں سی میری گل ‘چ۔ اوہ نویں کار لین تے فلم دیکھن بارے
پچھدی رہی۔... تے میں اپنیاں کہانیاں دے جیوندے پاتراں دے
بدلن بارے سوچدا رہیا سی۔ 0
(7) ‘باپو’ والی سیتو
کہانی ‘باپو’ دے تن پاتر سیتو اوہدا پتیے تے آڑھتیا چاچا
دینا ناتھ مینوں تھوڑے جہے گھڑے ہوئے مل گئے سن۔ وڈا
پاتر کامیرڈ بلدیو سنگھ دیبی عرف پنگا اپنے پنڈ دے کئی
پاتراں دے ٹوٹیاں نوں جوڑ جاڑ کے بنایا گیا سی۔ ..... کجھ
گھٹناواں دیاں بنیاداں سچیاں سن۔ جویں پٹواری توں کم لین دی
جگت۔ نونہہ سہرے وچکار رنجش۔ رشتے داراں دا کٹھیاں ہونا۔
تے انت چ پتی اتے پتنی دا پیار پینا وغیرہ۔ ایہہ سچ دے بہت
نیڑے دیاں گلاں نیں۔
اوہناں دناں چ میں اردو اخبار ‘ہند سماچار’ چ سب ایڈیٹری
کردا سی۔ پنجاب دے حالات خالصتانی دہشت گرداں دیاں
سرگرمیاں تیز ہون کر کے خراب ہو رہے سن۔ مینوں چھٹی
گھٹ ملدی سی۔ پھیر وی جد موقع ملدا میں پنڈ بڈگجراں جا کے
ماپیاں تے پنڈ کھیتی کردے بھائی دے ٹبر نوں مل آؤندا سی۔
مینوں اوس بھائی تے اوہدے ٹبر نال اجیہا گجھا موہ اے کہ میں
بے بس ہو جاندا ہاں۔ میں ساری عمر اوہناں نوں یاد کر کے
اوہناں دے پیار چ روندا رہیا ہاں۔ ایہہ مینوں کیوں ہوندا اے؟
مینوں ہن تک سمجھ نہیں آؤندی۔ جد گل دا کوئی سرا نہیں لبھدا
تاں ہندو اوہنوں پچھلے جنماں نال جوڑ لیندے نیں۔ میں بتھیرا
سوچدا ہاں،پر ایس گل دا کوئی کارن نہیں لبھدا کہ اوہ بھائی
میرے نال لڑیا وی ہیگا۔ اوہدے تے مینوں زمین جائداد دے لوبھ
دا گلہ وی ہیگا، پھیر ایہہ موہ دا بندھن کیوں نہیں ٹٹدا؟ اوہ کلا
ای نہیں، اوہدے بچے وی مینوں کیوں پیارے لگدے نیں۔
جیہڑی اک کڑی میرے کول دو سال رہِ گئی اے، اوہنوں
دیکھدیاں ای میرا دل بھارا ہو جاندا اے۔
اودوں جد میں پنڈ گیا تاں گھر چ ٹینشن سی۔ بھائی اپنی
نونہہ نال وگڑیا بیٹھا سی۔ بہو دی گودی اک کڑی سی۔ اوہدی
سس تے ددیس نوں اوس توں کوئی شکایت نہیں سی۔ اوہ کم
ٹھیک ٹھاک کردی سی۔ اوہدے ماپے ذرا کمزور سن۔ میں
جیہدے نال وی گل کردا جھگڑے دا تناؤ جیہا محسوس کردا۔
میں اینا ڈراکل کہ کسے توں اصلی گل ای نہ پچھدا۔ نک نکیاں
گلاں دے گچھے لے کے جالندھر مڑ آؤندا۔ پھیر کِنا کنا چر
اوہناں گچھیاں دیاں گنجھلاں کھولدا رہندا۔
اک دن میں کھنے سبھ توں چھوٹے بھائی کول گیا۔ رات
نوں اسیں دیر تک گلاں کردے رہے۔ اوہنے مینوں کھنے دے
نیڑے دے پنڈ سیہ جاں کلالماجرے دے جٹاں دے ٹبر دی گل
سنائی۔ جیہدے وچ خچرا سہرا دارو پیندا سی۔ دھن کماؤندا سی
تے اپنی نونہہ تے اکھ رکھدا سی۔ جد نونہہ تیار نہ ہوئی تاں
اوہنوں بہانے پا کے چھڈ چھڈائی کرن تے آ گیا۔ اوہدی چلاک
نونہہ نے اپنے بھائیاں دی سہائتا نال سہرے نوں سوت کیتا۔
پھیر اوہ سدھا تیر ہو کے منڈے نوں لانیداری دے کے آپ ادھا
سادھ ہو کے شراب چھڈ گیا۔ تے بیٹھک چ بیٹھا واہگرو واہگرو
کرن لگ پیا۔
ایس گل نے میرے اندر کامریڈ دیبی عرف پنگے دا پاتر
پیدا کر دتا۔ میں اوہناں دے گھر دی ساری گھٹنا نوں اپنے
ویڑھے چ گھٹدی نوں کلپنا چ دیکھن لگ پیا۔ میرے من چ
کہانی دیاں اڑیاں جڑن لگ پئیاں۔ پاتراں دے چہرے مہرے بنن
لگ پئے۔ گھر دے جھگڑے دا ماحول تے ستھان سمجھن لئی
مینوں اپنا وڈا کھلا گھر ودھیا لگیا۔ ... دیبی پنگے وچ جیہڑیاں
پڑھے لکھے ہشیار کسان دیاں جگتاں تے گلاں نیں، اوہ
ساریاں خوبیاں میرے بائی جی دے اندر سن۔ اوہ 1940 توں
نویں قسم دی کھیتی بارے رسالے پڑھدے رہے سن۔ اوہ نویں
بیجاں تے فصلاں دے تجربے کردے رہندے سن۔ پر اوہناں نوں
پھلاں دا شوق نہیں سی۔ ایہو جہے شوق میں اپنے پا دتے۔ ایس
طرحاں کامریڈ دیبی کئی پاتراں دا رلیا ملیا اک پاتر سی۔
ایس کہانی چ پٹواری توں کم لیین واسطے تیویں دا
چھڑینتر رچن والی گل ساڈے نال دے پنڈ لاڈپر دے بستے جٹ
نے آپ سنائی سی۔ اوہدی زمین ساڈی زمین دے نیڑے پیندی
سی۔ اوہ کدے کدے ساڈے کھوہ تے گلاں کرن آ جایا کردا سی۔
اوہدی گل غریب جٹ دے گھر دے مگھر دی سی۔ جیہڑا اپنی
نیانئیں دی ڈوڈھ دو کلے زمین نوں تن کلے بناؤنا چاہندا سی۔
بھاوویں ٹبی مل جاوے۔ اوہنے پنڈ دی لچی تیویں نوں سو دا
نوٹ دین بدلے پٹواری دے کمرے چ جان نوں منا لیا سی۔ نالے
کیہا سی بئی جد پٹواری تیار ہووے توں دیوا نہ بجھان دیئیں۔
توں اٹھ کے کھڑکی دا دروجا تھاڑ کر کے بند کر دیئیں۔ مگھر
جٹ اوس تیویں نوں پٹواری دے حوالے کر کے آپ باہر لک
کے بہہ گیا سی۔ جد کھڑکی دے تختے تے کھڑکا ہویا تاں
اوہنے ڈنڈے نال ٹھور مار کے تختہ چپٹ کھول دتا۔ ... چاننے
چ ادھ ننگا پٹواری ہتھ جوڑ کے کھڑ گیا۔ کہندا، “تیرا گٔو دا
جایاں۔ تیرا کم ہوجو۔”
بستے نے گل ایتھے مکائی کہ مگھر دا کم ہو گیا، پر
اوہنے اوس لچی تیویں نوں پیسے نہ دتے۔ کہندا، “ تیرے نال
تاں اوہنے کش کیتا ای نی۔ پیس کاہدے؟”.... تیویں نے کہڑی
پنچائت کرنی سی۔ ... اوہدا مکھتو مکھتی سر گیا۔
ایہہ ناٹکی گھٹنا میری کہانی چ فٹ ہوندی لگی۔ میں
تھوڑی جہی بدل کے سدھی کر لئی۔ ایہنوں دیبی نال جوڑ دتا۔
چاچا دینا ناتھ دا پاتر مینوں گھڑنا نہیں پیا۔ اجیہے کنے ای
چاچیاں وچوں ساڈا وی اک آڑھتی سی۔ ساڈے پنڈ دے کئی
لانے آڑھتیاں نال اپنے نگھے تعلقات دیاں گلاں دسدے رہندے
سی۔ منڈی گوبند گڑھ ساڈے آڑھتیئے نے دُکاناں اتے دو
چوبارے پائے ہوئے سی۔ اوہ جنس لے کے آئے جٹاں نوں رہن
لئی تھاں تے رات دی روٹی کھواندا ہوندا سی۔ اک رات میں آپ
اوہدے چوبارے چ ستا سی۔
پنڈ چ دیبی پنگے بارے جیہڑیاں وی گھٹناواں بیان کیتیاں
گئیاں نیں، اوہناں ‘چوں بہہتیاں واپردیاں نہیں، صرف سنیاں
جاں دسیاں گئیاں نیں۔ اوہناں وچوں بھاوویں بہہتیاں سچ نیں، پر
پنگے ولوں اوہناں دی پروڑھتا کِتے نہیں کیتی گئی۔ انج کہانیاں
پڑھدیاں اوہ واپردیاں لگدیاں نیں۔
(8) ‘بندی’ والیاں تن زنانیاں
ایہہ کہانی میں لکھی تاں 2003 چ سی، پر ایہدے پاتر
مینوں بہت پہلاں مل چکے سی۔
جد مینوں ایہہ کہانی لکھن دا خیال آیا تاں میں ریٹائر ہو
کے اپنی وہل توں بری طرحاں تنگ آ چکا سی۔ کئی روگ
گھیرے پائی جاندے سی۔ جیہناں دے کارن کجھ ماڑے پربھاو
میرے سریر نالوں ودھ میری نفیساتی حالت تے پئے سن۔ میں
اپنی پتنی، بچیاں تے دوست عورتاں ولوں تاں سنتشٹ سی،پر
من چ ٹکاؤ نہیں سی۔ ایویں گھبراہٹ ہون لگ پیندی سی۔
ڈاکٹراں دے کہے تے بہت دوائیاں کھان لگ پیا سی۔
اصل چ ایہدی نائکہ ‘بندی’ مینوں ملیاں کئی عورتاں دا
جوڑمیل اے۔ جیہناں نوں ‘میں’ پاتر اوس اوستھا چ دیکھدا اے،
جد اوہ ریٹائر ہو گیا اے۔ اوہدی زندگی نیرس ہو گئی اے۔
اوہنوں اداسی دب لیندی اے تے اوہ بے چینی دور کرن لئی
تیرتھاں دی یاترا تے جاندا اے۔ اوہ شردھاوان نہیں پر اوہنوں
تیرتھاں تے جان چ سکھ ملدا اے۔
بندی دا بنیادی پاتر تاں اودوں دا میرے من چ سی جد میں
نواں نواں کہانیاں لکھن لگا سی۔ ایہہ ساڈے پنڈ دے جٹاں دی
نونہہ سی۔ .... ایس کہانی چ عورتاں دے تن پاتر آؤندے نے ۔
اوہ تنے جوڑے تاں منے نائک دی منوستھتی دسن لئی سی، پر
تناں نال بندی اپنے آپ ابھر گئی۔ کجھ کہانی دا ناں بندی رکھن
کر کے۔ شاید بندی میرے اپنے جیون چ وی وڈا تے ودھ اصلی
پاتر سی۔ ایس گل توں ذرا بچن لئی پہلاں میں ایس کہانی دا ناں
‘شتروپا’ رکھیا سی۔ پر اوہ ایس لئی رد کر دتا کہ کہانی دے
مرکزی خیال نوں اجاگر کردا سی۔ میں کہانی دی کنجی پاٹھکاں
دے ہتھ پھڑاؤن نوں ٹھیک نہیں سمجھدا۔
اوہدے چ دوجی عورت مندر والی رلی۔ جد میں ریٹائر
ہویا تاں آمدنی تاں بند ہونی ہی سی، گھر چ دل نہیں سی ٹکدا۔
اینویں اداس رہن دی عادت جہی بندی جاندی سی۔ میرے اندر
یاترا دا گھونکا جیہا اٹھیا۔ ایس وار اوم پرکاش پناہ گیر تیار نہ
ہویا۔ اوہ وی ریٹائر ہون والا سی۔ میں کلا ای ہردوار چلیا گیا۔
پھیر رشیکیش۔ جد اوتھے وی من نہ ٹکیا تاں شام ویلے اک
ترے جاندے سادھ دے مگر ہو لیا۔ راہ چ کٹھے ہوئے تاں
اوہنے پچھیا کہ کتھے جانیں بھگتا؟ میں کیہا کہ جتھے توں
جائینگا۔ اوہ ہس پیا۔ اوہنے اپنی کھچڑی داڑھی تے ہتھ پھیریا ۔
بگلی کچھ دے ہیٹھ نوں کیتی تے سر نیوا کر کے تردا رہیا۔
اسیں گلاں کردے تری گئے۔ اوہدی بولی توں مینوں لگیا
کہ اوہ میرے پنڈاں ول دا اے۔ پچھیا تاں اوہ دسن نوں تیار نہ
ہویا۔ مینوں لگیا کہ اوہ سادھ کوئی جرم کر کے بھجیا ہویا ہونا
اے۔ سوہنے رنگ تے نقشاں کر کے اوہ مینوں براہمن لگیا۔ پر
جد گلاں چلیاں تاں اوہ جٹ نکل آیا۔ اوہدا پنڈ ملود دے نال سی۔
میری دادی ملود دی سی۔ گھراں ‘چوں لگدی اوس جٹ سادھ
دی بھین ساڈے پنڈ بڈگجراں ویاہی ہوئی سی۔ اوہناں دا گھر
ساڈے گھر دے پچھلے پاسے گلی چ سی۔ ساڈی چنگی صلاح
ہو گئی۔
جتھے اسیں پہنچے اوتھے تن چار درختاں چ گھریا بہت
پرانا شو مندر سی۔ اک پاسے دے پرانے کمرے چ شواں دا
دھونا سی۔ کلیاں اتے پرانیاں بگلیاں تے کپڑے لمکدے سن۔
بیٹھن نوں کوئی آسن نہیں سی، صفاں وچھیاں سن۔ اوس توں
پرے اک چھن پا کے کٹیا بنائی ہوئی سی۔ اوہدیاں کندھاں پتھر
جوڑ کے بنائیاں ہوئیاں سن۔ تاکیاں وجوں کڈھے مگھوریاں چ
بانس دیاں پوریاں مٹی دے گارے چ پھسائیاں ہوئیاں۔ مندر رتا
اچے تھاں تے سی تے پنڈ وجوں چھ ست گھر کچیاں پکیاں
چھتاں تے چھناں والے سن۔
اسیں گھڑے دا پانی پی کے بہہ گئے۔ میری پٹھ دکھن لگی
تاں میں صف تے لیٹ گیا۔ سادھ گھر باریاں دے دکھاں سکھاں،
دھرم ، تیاگ تے پرماتما نوں پاؤن دیاں عام جہیا گلاں کردا
رہیا۔ مینوں اوہدے چ کوئی دلچسپی نہیں سی۔ میں گلاں سندا
سوں گیا۔
جاگیا تاں سادھ پنڈ توں دودھ لیایا سی۔ اوہنے چاہ بنائی،
کالی جہی۔ کہندا بکری دا دودھ اے۔ پیتی تاں سواد نہیں سی۔
مینوں لگیا کہ اوہنے چاہ پتی نال وچ کجھ ہور وی پایا سی۔
سواد کسیلا جیہا سی۔ پر مینوں ہویا کجھ نہیں، سگوں چکنا ہو
گیا۔ سادھ نے دھونے والے کمرے چ ای چار اٹاں رکھ کے
چلھا بنایا ہویا سی۔ مینوں بھکھ بہتی نہیں سی۔ پھیر وی روٹی
دی چنتا ہون لگی سی۔
سورج چھپن نال کوئی زنانی متھا ٹیکن مندر آئی۔ سادھ نے
اہنوں جاندی نوں کجھ کیہا۔ شاید میری روٹی واسطے۔ میں
جدے باہر نکل کے اہنوں کیہا،” صرف دو پھلکے۔ کاسے نال
وی ہون، گڑ جاں اچار۔ میں پیسے دیونگا۔ تڑکا نہیں لاؤنا۔
روٹی وی نہیں چوپڑنی۔”... میں پرہیزی کھانا کھان والے دیاں
لوڑاں دس دتیاں۔ اہ چلی گئی۔ سادھ نے مینوں دسیا کہ اہ
اٹھپہری روٹی کھاندا اے۔ رات نوں صرف بوٹی چھکدا اے۔
پونے کُ گھنٹے بعد اہ زنانی آئی۔ اہ تن روٹیاں دے نال
گرم گرم دال لیائی سی۔ اہنے جا کے دال دھری ہونی اے۔ نال
اہ پتل دا گڑوا پانی دا بھر کے لیائی سی۔ اتے کولی رکھی ہوئی
سی۔ ... میں روٹی کھاندا رہیا تے اہ نیڑے ای صف تے بیٹھی
رہی۔ اوہ تیہہ بتی ورھیاں دی پتلی تیویں سی۔ رنگ پکا سی۔
نقش تکھے۔ کئی وار دھیان نال دیکھدیاں مینوں لگیا کہ اہدیاں
اکھاں دیاں پتلیاں دا رنگ وی کالا سیاح اے۔ اہ جھمکن تے
چمکدیاں وی نیں۔ جیہناں دی چٹیائی ہنیرے چ وی دسدی اے۔
اجاڑ چ بیٹھے نوں مینوں وہم جیہا ہویا، جویں اہ تیویں دا روپ
دھاریں ناگنی بیٹھی ہووے۔ نالے میں ڈراں تے نالے اہدیاں
اکھاں دیکھن توں نہ ہٹاں۔ .... گلاں گلاں چ پتہ لگیا کہ اہدا پتی
تیجو فوج چ اے۔ اہدے دو بچے نیں۔ وڈی کڑی تے چھوٹا منڈا۔
سس نال رہندی اے۔
روٹی کھا کے میں تھالی پرے کیتی تے ہتھ دھون لگیا تاں
اہ تھالی چک کے تر پئی۔ میں روک کے کیہا کہ پیسے تاں لے
جا۔ اوہنے بنا رکے ‘نانہہ’ کہہ دتی۔ ...”چنگا، تووں گڑ اے لیا
دے۔ آہ پھڑ۔” میں اوہنوں وڈا نوٹ وکھاؤندیاں کیہا سی۔... اہ نہ
رکی۔ تر گئی۔ مینوں لگیا کہ اوہ ڈر گئی اے۔
ویہہ پچی منٹ بعد میری صف تے پیڑ چاپ ہوئی۔ اہی
سی۔ گڑ لیائی سی۔ اہدا ساہ تیز سی۔ جویں بھج کے آئی ہووے۔
... میں اوہدی نیت سمجھ گیا۔ .... ہنیری کٹیا چ اسیں پنجاں
ستاں منٹاں دی نوورا کشتی لڑی۔ ... پر جد میی سگرٹ لائی
تاں اہ اچانک غائب ہو گئی سی۔ ... پھیر مینوں بڑی گوڑھی
نیند آئی۔ سپ سلونڈی دا ڈر وی بھل گیا سی۔
سویرے میں سادھ دی چاہ پی کے اس تیویں دا گڑوا لے
کے اہدے گھر چلیا گیا۔ اہنا دے سبھ دے صاف کپڑے پائے
ہوئے سی تے متھیاں تے ٹکے لائے ہوئے سی۔ اہدی سس تے
بچیاں دا رنگ کنکونا سی۔ اہ سکوول جان نوں تیار سن۔ مینوں
اہدی سس نے دسیا کہ ماتا دے دن نے تے اہ متھا ٹیک کے
ہٹے نیں۔ میں پنجاہاں دا نوٹ کڈھ کے اہدی کڑی نوں پھڑایا
تے اہناں دے روکدیاں کنیا نوں متھا ٹیک کے اہدے پیریں ہتھ
لا دتا۔ پھیر منڈے نوں دساں دا نوٹ ایہہ کہہ کے دے دتا کہ
لے بئی لینکڑیا۔
ایہہ کجھ کردیاں پتہ نہیں میرے من چ کیہ آیا کہ میں
جذباتی ہو گیا۔ میں اپنا رونا اہناں توں لکان لئی اوتھوں کاہل نال
ڈنڈی پے گیا۔ ... پھیر سوچاں کہ اینی عمر ناستک رہیا۔ آریہ
سماجی گھر چ جمیا۔ پھیر ایہہ سناتنی ‘دیوی بھگت’ میرے اندر
کتھوں آ وڑیا؟
ایس گھٹنا دا تھوڑا جیہا ویروا میری کہانی ‘بندی’ دے وچ
آؤندا اے۔ جتھے وڈی امر دا پاتر مندر دے شو بھگت پجاری
نال دھرم بارے وارتا وی کردا اے۔ اوہ بڑا سوہنا مندر اے۔
جس وچ رہن لئی کٹیا وی ودھیا اے۔ پر اہدے چ گھٹناواں تے
گلاں دی ساری ترتیب نویں سرے توں ڈھالی گئی سی۔ انج وی
ایہہ کہانی لکھن توں بعد میری یاد چ اصلی گھٹنا تے کلپنا دی
گھٹنا رل مل گئیاں سن۔ ہن وی میں ٹھیک طرحاں نہیں دس
سکدا کہ اصل کیہ سی تے کلپنا کی!
تیجی عورت ہردوار والی شتروپاسی۔ ایسے کہانی ‘بندی’
وچ ‘شتروپا’ وی اک وڈا پاتر اے۔ اہ تناں عورتاں دے پاتراں
نوں سمیٹ کے پہلی پاتر بندی نوں اجاگر کردی اے۔ کہانی چ
اہ سدھارن بولی چ دارسشنک گلاں کردی اے تے جوتش دی
ماہر وکھائی گئی اے۔ پر سچائی بلکل ہور سی۔
سچائی ایہہ سی کہ میں اپنے کسے رشتے دار نال ہردوار
گیا سی۔ اسیں کار چ سارے گھاٹاں تے گھمے سی۔ سانوں
پھردیاں کافی رات پے گئی سی۔ درد نال میرا سر پاٹ رہیا سی
تے میریاں لتاں خاص طور تے پنجنیاں چ درد ہو رہیا سی۔ میں
گڈی اوس لوج اگے لے گیا جتھے میں پہلاں وی دو وار ٹھہریا
سی۔ اوتھے نہ تاں گڈی کھڑی کرن نوں تھاں سی تے نہ ای
اہناں دا کمرہ میرے رشتے دار نوں چنگا لگیا۔ اہ مینوں چھڈ
کے کسے ہور ہوٹل نوں چلے گئے۔ شاید اہ میتوں بڈھے توں
کھہڑا چھڈاندے ہون۔
مینوں لوج دے منڈوو نے پچھان لیا۔ میں شراب لیاؤن بدلے
اہدی مٹھی گرم کیتی ۔ اہنے مینوں سکھرلا کمرہ دتا۔ اہی خالی
سی۔ میرا کجھ کھان نوں دل نہیں سی کردا۔ اوس منڈوو توں
میں پائیا کُ شراب منگائی۔ پی کے جسم تاں ٹٹنوں ہٹ گیا پر
سر دا درد نہ گیا۔ میں اہنوں سر جھسن نوں کیہا تاں
کہندا،”جھسن والی بلا لیاواں؟”
میں ‘ہاں’ کر دتی۔ پندراں ویہاں منٹاں چ اہ آ گئی۔ عام سادہ
گھریلو جہی زنانی سی۔ مونہہ متھا ذرا سنوار کے آئی سی۔
اہدے کول سرہوں دے تیل دی شیشی سی۔ اہنے میرا سر بڑی
چنگی طرحاں جھسیا، انگلیاں دے پوٹیاں نال۔ پڑپڑیاں دیاں
ناڑاں تے انگلیاں پھیر کے درد ہٹا دتا۔ میں موودھا ہو گیا۔ اہنے
میریاں پنجنیاں وی ملیاں تے تھپتھپائیاں۔ مینوں لگیا کہ اہ
ٹررینڈ دائی ہونی اے۔
جد اہ مینوں سدھا کر کے سارے جسم نوں تھپتھپاؤندی
پٹاں توں اپر نوں ودھن لگی تاں میں روک دتی۔ اہنوں ہٹا کے
میں دو چار گلاں کیتیاں۔ اہ اپنے گھر دی غریبی دسن لگی تاں
میں اہنوں سو روپئے دے کے تور دتا۔ ... پر کہانی چ اہ کجھ
دی کجھ بن گنی۔ اہ براہمن استرری جیوتش وی جاندی اے۔
سمبھوگ وی کردی اے۔ شتروپا دی پورانک کتھا وی سنانؤندی
اے۔ چنگی وی لگدی اے۔ پر اصل چ اوہ عام مزدور عورت
سی۔ جس دے پنڈے اتے والاں وچوں مینوں بدبو آؤندی رہی
سی۔ ہور ساریاں گلاں میری کلپنا نے پیدا کر دتیاں سن۔
کہانی ‘بندی’ دی اصل نائکہ ساڈے پنڈ دی جٹاں دی نونہہ
ریشو ہی سی۔ مینوں اوہدا اصلی ناؤں ہن ٹھیک یاد نہیں آ رہیا۔
لاواں پھیریاں دا ناؤں ریشم کور تے بولیا جان والا ‘رجی’ سی۔
اوہدا قد مدھرا، جسم گٹھیا ہویا تے ہر اِک انگ بے حد سوہنا
سی۔ اوہدا آدمی ڈنگراں دا وپاری تے دودھ پاؤندا سی۔ اوہ
دوویں لوکاں دے کھیتاں ‘چوں ہرا پٹھا چوری وڈھ لیاؤن تے
ڈنگراں دے رسے کھوہل لین لئی مشہور سن۔ پنڈ دا سبھ توں
بڈھا بزرگ جواہرا کہندا ہوندا سی، “ نی رجی، توں نہ
رجی۔”.... اوہ ایس گلوں بڑی دھرمن سی کہ کسے نال وتکرا
نہیں سی کردا۔ امیر ہووے جاں غریب، دادا ہووے جاں پوتا...
اوہ سبھ نوں راضی رکھدی سی۔ اوہدے کوئی اولاد نہیں سی
ہوئی۔ میرے ول وی اوہدی مہر دی نظر سی۔ پر میں بہت
سنگاؤ تے ڈراکل سی۔ سکولاں چ چھٹیاں ہون تے میں پنڈ جاندا
تاں اوہنے مینوں سنا کے کسے نوں کہنا،”ماسٹر تاں اکھ چ پایا
نی رڑکدا۔”... رڑکنا تاں میں وی چاہندا سی۔
مینوں پتہ سی کہ اوہ میرے وڈے بھائی نال رلی ہوئی سی۔
.... اک شام دن چھپا ویلے میں اپنے کھوہ تے کلا سی۔
سانجھی ریڑھی تے ہرا لے کے روٹی کھان پنڈ نوں وگ گیا
سی۔ میں دوروں ویکھیا کہ رجی ساڈے چاچے دے کھتے
‘چوں ہرا وڈھ کے بھری بنہی کھڑی سی۔ میں توت تھلے کھڑا
اوہنوں دیکھ رہیا سی۔ میرا خیال سی کہ اوہ مینوں دیکھ کے
بھری چھڈ کے بھج جاوے گی۔ پر اوہ داتی وچ پھسا کے میرے
ول دیکھدی رہی۔ جویں مینوں اڑیکدی ہووے، بھری چکاؤن
لئی۔ پھیر میرے ول آؤن لگ پئی۔ جد نیڑے آ گئی تاں میں
کوٹھے اندر وڑ گیا۔ اوہ وی مگرے آ گئی۔ مینوں جپھی چ بھر
کے کہندی،”کاہنوں ترساؤندیں جی؟ تنگ کردیں اپنے آپ نوں
۔”
میں ڈردا اوہدیاں اکھاں چ اکھاں نہ پا سکیا۔ اینا ای کہہ
سکیا، “کوئی آجُوگا۔”
اوہ بلھیں مسکڑیاں ہسدی باہر نک گئی۔ میں کندھ دی
موری وچیں دیکھدا رہیا۔ اوہ بڑی شان نال تردی بھری تک
گئی۔ بہہ کے بھری گوڈیاں تے لیاندی تے جھوٹے نال سر تے
رکھ لئی۔ پھیر پنجابے دے اکھ دے پچھے نوں چلی گئی۔ ...
مینوں اوہدی پہلی حرکت تے کوئی حیرانی نہ ہوئی۔ پر اوہ
ساری عمر بھلی نہیں۔ ایہدے نال ای مینوں اوہدا کلیاں بھری
چکنا وی نہیں بھلیا۔ ایہدے نال ہی مینوں ویڑھے والیاں دی
بہت پیاری لگدی سیتو یاد رہندی اے، جیہڑی ایس توں بھاری
پنڈ کلی بہہ کے چک لیندی سی۔ جد کدے میں اوہنوں دھیان نال
دیکھدا سی، تاں اوہ مینوں ‘بیر’ کہن لگ پیندی سی۔ اوہ مینوں
بیر کہندی وی چنگی لگدی سی۔
کہانی چ میں بندی دے اپنی کڑتی دے بٹن کھول کے ننگی
چھاتی دکھاؤن دی گل لکھی اے۔ ایہہ میری کلپنا سی۔ اوہدیاں
ننگیاں چھاتیاں میں اپنے کوٹھے اندر نہیں، اوہدے گھر
دیکھیاں سن۔ جد کدے اوہ لمی کھرلی چ ہرے ٹوکے چ توڑی
رلاؤندی سی جاں ڈنگراں دا ہور کم کردی سی تاں چنی نہیں
سی لیندی۔ نالے اوہنوں میرے کھڑے ہون دی کیہ پرواہ سی!
اوہ اوویں جھکی ہوئی کم کردی رہندی سی۔ اوہدا پنڈا گلویں
راہیں باہر نکلدا رہندا سی۔
جد میں پنڈ جانا چھڈ دتا تاں مینوں اوہدیاں خبراں کھیتی
کردا میرا چھوٹا بھائی دیندا رہندا سی۔ پہلاں تاں رجی دے
ماپے نہیں سن رہے۔ پچھا تکڑا نہیں سی۔ پھیر اوہنوں گڑ بہتا
لا دتا سی رب نیں۔ مینوں اوہدے نال ہوندی ودھیکی دیاں
خبراں ملدیاں تاں مینوں بڑا کشٹ ہوندا سی۔ بدنام عورت کوئی
وی گل کنی وی ٹھیک دسے، اوہدے تے کوئی اطوار نہیں
کردا۔ اوہدے گھر آؤندے دلال اوہدے پنڈے نوں مدھدے خوش
ہوندے سی۔ .... اک واری اوہ نال دے پنڈ توراں دے جٹاں دے
وڈے لانے والیاں دے جال چ پھس گئی۔ اوہناں نے اوہنوں
شراب پیا پیا کے ساری رات ناس ماریا۔ .. آدمی اپنے کام سکھ
لئی عورت تے درندیاں ورگی ہنسا کردا اے۔
ایہہ کہانی تے ایہہ گلاں لکھ کے وی مینوں لگدا اے کہ
میں رجی نال انصاف نہیں کر سکیا۔ میرے دل چ اوہدی
وکھری کہانی بندی رہندی اے۔ .... ایہہ کہانی لکھدیاں میں انت
چ بندی نوں پنڈ دی پنچنی تے عزت دار امیر عورت بنایا اے۔
اصل چ انج نہیں سی۔ اوہ میری کلپنا ماتر اے۔ میرا دل کردا
سی کہ اوہ انج دی ہو جاندی۔ کیونکہ ایس طرحاں دی اک ہور
عورت عزت دار بنی ہوئی سی۔ پر رجی دی قسمت ماڑی ہی
رہی۔ قدرت نے اوہدے نال بہت کرورتا کیتی۔ مینوں میرے
چھوٹے بھائی نے دسیا سی کہ اوہ کئی بیماریاں چ گھری
منجے نوں لگی پئی اے۔ اوہنوں پانی دین والا کوئی نہیں۔
درانی مہنے ماردی اوہدے ول روٹی سٹ دیندی اے، جویں
کتیاں نوں پائیدی اے۔ ... ہن اوہ سچی مچی رب نوں چک لین
دیاں منتاں کردی اے۔ .... میں اوہدی گل سن کے ہول گیا سی۔
مینوں اوہدی ایہہ حالت چترنی چنگی نہیں سی لگی۔ انج وی
ہارے لوکاں بارے لکھنا مینوں چنگا نہیں لگدا۔
ایس کہانی چ جیہڑا ‘میں’ پاتر اے اوہ میرے اندر سن
2000 دے ایڑ گیڑ چ پیدا ہونا شروع ہو گیا سی۔ اوہ جسمانی
تور تے کمزور پر کامی، بے چین، اپنے کٹڑ ناستک یقیناں
نوں سودھدا ہوہیا تے وہم جہی لگدی سوچ تے وی وچار کرن
والا بن گیا لگدا سی۔ جیہڑا کسے نہ کسے روپ وچ میریاں
دجیاں کہانیاں وچ وی آ جاندا رہیا اے۔ اوہدی سوچ دا کوئی نہ
کوئی پہلو کہانی دے وشے مطابق بدلدا رہیا اے۔
(9) ‘گنگوتری پران’ دی گنگوتری کھنہ
کہانی ‘گنگوتری پران’ لکھدیاں میرے من چ گلاں تے
گھٹناواں دا ڈھیر لگ گیا سی۔ ... اصل چ کئی پاتر کنے ای چر
توں میرے اندر بھج نٹھ کر رہے سن۔ پر اوہناں نوں کوئی راہ
نہیں سی لبھدا پیا باہر آؤن لئی۔ نکیاں وڈیاں بہت ساریاں
گھٹناواں ترتیب دی اڈیک چ سن۔ اوہناں نوں ترتیب دا مڈھ
اودوں ملیا جد مینوں اپنے سفنیاں دا شہر جیجوں دیکھن دا موقع
ملیا۔ اُجڑے شہر پتہ نہیں کیوں مینوں چنگے لگدے نیں۔ میں
اوہناں دے واسیاں بارے سوچدا چتودا رہندا ہاں۔
سچی گل تاں ایہہ وے کہ راہوں تے جیجوں بچپن توں ای
میرے سفنیاں دے شہر سن۔ میں بہت چھوٹا سی جد اپنے دادا
جی توں راہوں تے جیجوں دیاں تعریفاں سندا ہوندا سی۔ راہوں
دے وپارک سینٹر وجوں اوہ بہت ساریاں صفتاں کرن بعد
آکھدے،” مر گیا ناوں بانیا۔ راہوں ہو گئی رنڈ۔ ...’ ہن کون
کھلاؤ گھیؤ کھچڑی، کون بنھاؤ پنڈ!’... پھیر اوہ اوس بانیئے
دی مہمان نوازی تے بے سہارا لوکاں دا سہارا بنن دیاں گلاں
کردے رہندے۔
کسے زمانے چ کھنے دے علاقے دے وپاری اپنا مال گڑ،
کپاہ، مرچاں تے ہور جنساں ماچھی واڑے وچیں لے کے
راہوں جاندے۔ اوتھوں مال جیجوں وی جاندا تے پھیر ہماچل
تے ہور پتہ نہیں تبت دیس تک جاندا سی۔ راہ چ تن تھاں بیڑیاں
پیندیاں سن۔
جد میں 1990 چ اخبار توں ریٹائر ہویا تاں مینوں ایہہ
دوویں شہر دیکھن دا چاؤ کدیا۔ پچھن تے پتہ لگیا کہ جیجوں
تاں ہن اجڑیا پیا اے۔ اتھے پھگواڑے وچیں ٹرین جاندی اے۔
جیہڑی سویر توں تر کے دوپہر نوں پہنچدی اے۔ مڑ کے رات
نوں پھیر جالندھر آ جاندی اے۔ اوہ پنجاب چ اکو لائن اے،
جیہڑی پرائیویٹ اے۔ سرکار ٹھیکے تے دے کے چلاؤندی اے۔
میں اپنے دوست اوم پرکاش پناہ گیر نال کار چ جا کے
راہوں دیکھ آیا۔ پھیر سوچیا کہ ہن جیجوں چلان گے۔ پونے چ
روٹیاں بنھ کے گڈی چ بہہ جانگے۔ کھاندے گلاں کردے
جاوانگے تے امب چوپدے مڑ آوانگے۔ پر ایہدا موقع نہ ملیا۔
پھیر اچانک کہانی کار تے تنقید نگار دلجیت سنگھ دی کار چ
جیجوں چلیا گیا۔ اوس شہرِ دے کھنڈراں نے مینوں بنھ لیا۔ میں
کئی گھنٹے اوس اجڑے شہر دے دومنزلے تمنزلے مکان
دیکھدا تے اوہناں دے وسنیکاں بارے سوچدا رہیا۔ چڑھدے
پاسے اک دروازے دی پکی ڈاٹ دے متھے تے انگریزی چ
لکھیا ہویا سی... ‘کھنہ سٹریٹ’۔ اندر تمنزلیاں ہویلیا خالی پئیاں
سن۔ اوہناں نوں تالے لگے ہوئے۔ کھڑکیاں دے شیشے وی
ثبوتے۔ دو تن گھراں چ دو تن مائیاں کم کردیاں دسیاں۔ اک گھر
اگے کھوہ سی۔ اوہدے وچوں حالے وی پانی بھریا جاندا سی۔
... .. میری کلپنا چ کنے ای پاتر کٹھے ہون لگ پئے۔ اوہناں
پاتراں نوں گھر مل گیا۔ کہانی تر پئی۔
ہن ایس کہانی دے میرے پاتر جیجوں توں اٹھ کے چنڈی
گڑھ وس گئے۔ کہانی تردی گئی۔ اوہ مڑ مڑ جیجوں آؤندے
رہے۔ اوہ اپنی اوس تھاں نالوں نہیں سی ٹٹ سکدے، جتھے
اوہناں دی جڑھ سی۔ اوہناں دی جڑھ نوں میں اپنی جڑھ نال
محسوس کردا سی۔ .... پھیر گنگوتری دا پتی موہن جد ولیت
چلیا گیا تاں اوہنوں جون کٹنی اوکھی ہو گئی۔ بعد چ چنڈی گڑھ
رہندیاں اوہنوں سبھ کجھ مل گیا... گھر، نوکری تے نیک اولاد،
پر سماج تے قانون ولوں پروانت پتی نہ مل سکیا۔ اوہ دوستاں
نال بلے تاں لٹدی رہی، پر موہن دے اپنے نال نہ ہون جاں
انگلینڈ چ کسے ہور عورت نال ہون والی رڑک نہ گئی۔ ساری
کہانی ایسے رڑک والے رویئے دی اے۔ جیہڑی اوہدے انترمن
چ اینا گھر کر جاندی اے کہ کسے وی دوست نال اپنی مرضی
جاں اپنی مرضی دے ورودھ سوندی سی تاں اوہدی بے سوآدی
ہو جاندی سی۔ اوہنوں پہلاں غصہ اپنے موہن تے آؤندا سی۔ تے
پھیر اوس دوست تے ، جیہڑا اوہنوں کتا بلا دسن لگ پیندا سی۔
اوہ کھجھ کے اوس دوست تے ہسنا کرن نوں تیار ہو جاندی
سی۔ اوہدے کامک جیون نوں ایہہ روگ لگ گیا سی۔
ایس کہانی دا وڈا پاتر گنگوتری کویں پیدا ہو گیا؟ ہن
سوچن تے لگدا اے کہ ایہہ کوئی گھڑیا گھڑایا پاتر نہیں۔ اوہدے
وچ میریاں کئی دوست تے واقف عورتاں رلیاں ہوئیاں نیں۔
جیہناں چ سرجیت کور، کانا سنگھ، وینا دادا، بلجیت کور
پترکار تے اک ولیتن واقف عورت شامل اے۔ ....
کانا سنگھ نال میری دوستی کافی پرانی اے۔ اوہ بہت ذہین،
بلند حوصلے، سہج سواداں نال جیون والی تے گجھے بندیاں
نوں سمجھن والی اے۔ تسیں اوہنوں جل نہیں دے سکدے۔ اوہدی
گل نوں چک تھل نہیں سکدے۔ اوہنوں اپنی گل منوان تے
دوجے نوں ہولا کر کے پھیر اپنے نال جوڑی رکھن دے گر
آؤندے نیں۔ اوہنے اک کہانی ‘خوشبو’ لکھ کے پنجابی ادب چ
اپنی بلے بلے کرا لئی اے۔ گلاں کردی دیاں اوہدیاں حرکتاں
نوں دیکھ کے تے اوہدے گجھے شبداں نوں سن کے کوئی وی
بھلیکھے چ پے سکدا اے۔ عمر دی پرانی ہو کے وی آدھونک
سوچ دی مالک اے۔ لکھاری لوک نفیساتی روگی بن کے اوہدے
کولوں علاج کرواؤن آؤندے نیں۔ اوہ سبھ نوں دوا دیندی اے،
پر کسے نوں راضی نہیں کردی۔ اوہنوں اوہ لکھاری بیمار ای
چنگے لگدے نیں۔ اوہ دو پتراں دی ماں اے۔ نونہاں نال وی
ورتدی اے۔ اوہنوں سبھ دا چاؤ ملھار کرنا آؤندا اے۔ بھاپناں
والی مٹھی بولی نال بہت جنیاں نوں پت دیندی اے۔ پر اوہدا دل
کجھ ای دناں چ بھر جاندا اے۔ پھیر اوہ دوجے دا وجود وی
اپنے کول برداشت نہیں کر سکدی۔ کدے کدے تاں اوہنوں اپنا
آپ وی برداشت نہیں ہندی۔ پھیر اوہ کسے نال تاں کیہ اپنے آپ
نال وی نہیں کٹ سکدی۔ جے کوئی ہور نہیں ملدا تاں اپنے آپ
نال ای لڑدی رہندی اے۔
میں جد وی چنڈی گڑھ جاندا ہاں۔ اوہنوں ملن نوں دل کردا
اے۔ کدے سمیں دی گھاٹ ہوندی اے۔ کدے یار دا پینڈا لما دسدا
اے۔ فون تے آواز سن لئیدی اے۔ میں کہندا ہاں،” میں زیرک
پور توں بول رہیں۔ .... میں حالے وی تہاڈا مریض ہاں۔” ... “
ایسی دی تیسی اجیہے مریض دی۔ دوروں نبضاں نہیں ویکھیاں
جا سکدیاں۔” ... اوہ ساڈھے چار فٹ دی تلوار سوا چھ فٹ دا
نیزہ بن کے ٹکردی اے۔
چنڈی گڑھ دی اک ہور لکھاریا مینوں کہندی اے،” کیہ
لینے تسیں اوس توں؟ چھڈو پرے۔ آؤ کِتے بہندے ہاں۔”... اوہ
بھولی نہیں جاندی کہ کانا دی دوستی چ کیہ اے! میرے لئی اوہ
بہت کجھ اے۔ میریاں کئی کہانیاں دی سروت اے۔ ....... پر
گنگوتری ایہو جہی تے نہیں!
مسز وینا دادا بہت وویک شیل تے سندر عورت ، ودھیا
افسر، کداور انسان تے ملاحظے پالن والی دوست اے۔ جد وی
میں اوہناں نوں ملدا ہاں، میری ادھی شکتی گھٹ جاندی اے۔
اوہناں نوں بالی وانگوں دوجے دی ادھی شکتی کھوہ لین دا ور
پراپت اے۔ میں دو چار گلاں کر کے مساں اوہناں دے ساہمنے
تھوڑا اچا ہوندا ہاں۔ .... اوہ جد اے. پی. جے. کالج آف فائین
آرٹس، جالندھر دے پرنسپل سن تاں میں کدے کدے سرجیت
کور جاں پنڈت جی (تیل چتراں دے ماہر چترکار تے رٹائرڈ
پرنسپل ایل. سی. شرما) نوں ملن کالج جاندا سی۔ کدے کدے
چنگے کرماں نوں وینا جی نال ملاقات ہو جاندی سی۔ کدے اوہ
مہربانی کر کے مینوں اپنے کمرے چ چاہ وی پیا دیا کردے
سن۔ میں اوہناں دی سمچی شخصیت دا شردھالو ہو گیا سی۔ اوہ
کئی وار سرجیت کور دے گھر وی ملدے سی تے لکیر دیاں
بحثاں چ حصہ وی لیندے سن۔ اک دو وار بھیڑ پین تے اوہناں
میری بڑی سہائتا کیتی۔ ... پھیر میں اوہناں نوں کئی رنگاں چ
دیکھیا۔ جس دا پربھاو میرے تے بڑا ڈونگھا اے۔ .... پر
گنگوتری ایہو جہی تے نہیں !
میرے دوست مذاق نال کیہا کردے نے کہ چترکار مسز
سرجیت کور میریاں کہانیاں دی آلو اے۔ بہہتیاں کہانیاں دے
عورت پاتراں چ اوہدا کجھ نہ کجھ رلیا ای ہوندا اے۔ جے کِتے
نہیں وی ہوندا تاں پہلیاں کہانیاں تے دوستاں دیاں گلاں دی
مہربانی اے کہ پاٹھک اوہنوں بہتے پاتراں دے اندر محسوس
کرن لگ پیندے نیں۔ ... جے میں پاتک ہوندا تاں میں وی انجے
کردا۔ سرجیت کور نال میری پچیاں چھبیاں سالاں دی دوستی
اے۔ اینے سالاں دی دوستی بعد وی مینوں اوہدی سمجھ نہیں
آئی۔ کھورے اوہ اچانک بدل کیوں جاندی اے۔ بولدی بولدی دی
اوہدی آواز دوستی دی سیما لنگھ کے اوپریاں ورگی تے پھیر
دشمناں ورگی کیوں ہو جاندی اے؟.... اوہ وی کانا وانگوں
اپنے آپ نال رہندی وی اوکھی ہو جاندی اے۔ وسدے گھر چ
اجاڑ تاں نہیں بھالدی، پر اوہ جنگل دی بادشاہت نہیں چھڈ
سکدی۔ جیہڑا وی کول رہے، اوہ ادھین ہو کے رہے۔ نہیں تاں
ہور کِتے ٹکانا کرے۔.... میں وی دوستی چ اوہدی ادھینگی
قبولی سی۔ ہن مینوں وی تے اوہنوں وی دوستی دی چوتھائی
صدی دے بیتن دا احساس ہو گیا اے۔ .... پر اوہ گنگوتری
ورگی تے بالکل نہیں!
بلجیت کور ایس کہانی لکھن دے سمیں چ جالندھر دے
کسے اخبار دی پترکار سی۔ میں اوہدی ‘شہرت’ کافی سنی سی۔
مینوں اوہ اک وار ریڈیو سٹیشن، جالندھر چ تے اک وار
دوردرشن کیندر، جالندھر چ ملی سی۔ اوہ سوہنی سی۔ پر اینی
نہیں، جنا اوہنوں اپنے روپ اتے جسم دا مان سی۔ ایس دے نال
ای اوہ اپنے آپ نوں وڈی کلاکار سمجھدی سی۔ اوہ دناں چ ای
ٹی. وی. دے ڈبے، ریڈیو دی آواز تے اخباراں دے کالماں چ
چھا جانا چاہندی سی۔ اوہدے دوردرشن دے دو افسر تے اک
وڈے اخبار والا کانا کیتا ہویا سی۔ مینوں اوہ ایس گلوں چنگی
وی لگدی سی کہ اوہ لوکاں دی بکواس دی پرواہ نہ کردی ہوئی
اپنے ٹکانے تے پہنچن لئی تری جاندی سی۔ ساڈی واقفی رسمی
جہی ہوئی سی۔ اوہنوں ادبی پرچیاں دے ایڈیٹراں دی بہتی لوڑ
نہیں سی۔ اوہ تاں اک دم اسماناں چ اڈنا چاہندی سی۔ اسیں مڑ
کے نہیں ملے، پر اوہدے بارے نت نویاں گلاں سنن نوں ملدیاں
رہیاں۔ کدے کوئی بندہ اوہدے نال کھہندا سی تے کدے اوہ
کسے نال کھہِ کے لنگھدی سی۔ پھیر اوہ اچانک گم گواچ گئی۔
پتہ لگیا کہ اوہ بمبئی فلمی ستارہ بنن کسے ڈائریکٹر نال چلی
گئی اے۔ ہن اوہدے نال ویاہ کروا لیا اے۔..... ہن اک فلم ملی
اے۔ ...ہن سبھ کجھ فلاپ ہو گیا اے۔ ...... اوہدی چھوٹی موٹی
کاتر گنگوتری چ پیش ہوئی اے!
ولیتن سروی دا اک روپ مینوں جالندھر ملیا سی۔ پنجاہاں
نوں ڈھکی ایہہ ولیتن میرے گوانڈھ چ وسدے بھاٹیا پروار دے
چوبارے چ کرائےدار دے طور تے رہی سی۔ اوہ آپ جٹی سی۔
پر اوہدی دکھ تے بول چال مہاجنیاں ورگی سی۔ اوہ پہلاں اک
جوہل پروار دے نال رہن آیا کردی سی۔ جوہلاں دا سارا ٹبر
ولیت چلیا گیا سی۔ میں اوس ولیتن نال صرف اک واری رسمی
جہی گل کیتی سی۔ اوہ پہلاں جینز تے پینٹاں پا کے پھردی
ہوندی سی تے پھیر شوخ رنگاں دیاں ساڑھیاں لاوندی ہوندی
سی۔ پھیر اک واری دو سالاں بعد آئی تاں اوہدے وال ہور ای
رنگ چ رنگے سن۔ اوہ قمر ہلکی جہی جھکا کے ٹردی سی۔
.... اوہ رات تاں چوبارے چ کٹدی سی پر سویرے میک اپ کر
کے پتہ نہیں کتھے نکل جاندی سی۔ بھاٹیئے دی بیوی میری
پتنی نوں اوہدیاں گلاں ذرا اہلے نال دسدی سی۔ اوہ ودھوا سی۔
پر ولیت چ ودھوا ہون دا ارتھ اوہ نہیں ہندا، جیہڑا ایتھے
سمجھیا جاندا اے۔ اوہ ایدھر زمین جائداد دیکھن تے پرانے
دوستاں نوں ملن آؤندی سی۔ ایدھر اوہناں دے ٹبر دا کوئی جی
نہیں سی۔ اوہ آپ بڑیاں تکھیاں گلاں کردی سی۔ مینوں اوہدا
آزادی نال جیونا چنگا لگدا سی۔.... سروی تے گجرال، ایہہ
دوویں پاتر میں گنگوتری نوں اگھاڑن لئی چترے نیں۔
گنگوتری نوں پترکار بناؤنا مینوں سوکھا لگیا سی۔ اوہ
آزادی نال راتاں باہر گزار سکدی سی۔ کئی تھائیں اخبار چ کم
کرن دے میرے انوبھو میرے بہت کم آئے۔ تیرتھاں تے یاترا دا
میرا تجربہ وی ودھیا جڑ گیا۔ ایہہ ہندو دھرم، ایہہ تیرتھ استھان
تے ایہہ پوجا پاسنا بھاوویں بچپن توں ای میرے اوچیتن چ کِتے
پھسے ہوئے سی، پر رام کلی، جیہڑی میری زندگی چ آئی سبھ
توں پہلی سمپورن عورت سی، دے صدقے ہی میرے من چ
وس گئے سن۔ رام کلی تے اوہدے پتی سوم دت تو نمیں سناتنی
پوجا پاٹھاں دیاں دی مریادا تے انشٹھاناں بارے جو کجھ سکھیا
سی، اوہ میرے بہت کم آیا۔ ایس معاملے چ اوہ میرے گورو
سن۔
فلمساز تے سکرپٹ لکھاری گجرال کہانی دا آخری پاتر
اے۔ ایہنوں چتردیاں میرے ذہن چ بنیادی طور تے جسونت دید
اتے کوئی پھلاپ فلم میکر سی۔ دید نے دوردرشن لئی فلماں
بناؤن دے بہت سارے تجربے کیتے سن۔ اوہدے نال مینوں وی
فلمکاری چ دلچسپی پیدا ہو گئی سی۔ میرا ذہن وی کہانیاں نوں
فلم دے روپ چ دیکھدا رہندا سی۔ میں شبداں دی کلا دے نال
کیمرے دی اکھ دے کمال نوں وی گھوکھدا رہندا سی۔ جس دے
نتیجے وجوں میریاں کہانیاں وی فلماں وانگوں چلدیاں رہیاں۔
گھٹو گھٹ میں تاں اوہنوں فلم وانگوں ہی لکھدا سی۔ پر شبد دی
کلا دا اپنا جادو ہوندا اے۔ گجرال پھلاپ فلمکار اے ۔ پر اوہدے
چ زندگی نوں سمجھن دی سوجھ اے۔ اوہدیاں کئی سوچاں بہت
کمال دیاں نیں۔
جد کہانی دے انت چ سروی گجرال نال گنگوتری دیاں
گلاں کردی اے تاں اوہ ایس بحث چ الجھ جاندے نے کہ آخر
گنگوتری چاہندی کیہ اے؟ سروی کہندی اے کہ اوہدا خیال اے
کہ گنگوتری چاہندی اے کہ موہن نہ آوے۔ اوہدی تھاں اوہدی
لاش آوے۔ تے نال آوے کروڑاں دی جائد دی وارسی۔...پر
گجرال کہندا اے کہ گنگوتری چاہندی اے کہ موہن آ جاوے۔
اوہ آ کے پچھتاوے۔ گنگوتری دیاں منتاں کرے۔ تے اوہدے
ادھین ہو کے روھے۔.... تاں سروی کہندی اے کہ گنگوتری
تاں کہندی اے کہ جے موہن آ جاوے تاں اوہ اوہنوں سکھنا لیک
چ ڈوب کے مار دیویگی۔ تے ایہدی شاندار سٹوری اخبار چ
چھاپےگی۔... گجرال کہندا اے کہ ایہدا مطلب وی اوہی اے، جو
میں کیہا اے۔
آخر نوں گنگوتری چاہندی کیہ اے؟... نہ سروی نوں پتہ
اے، نہ گجرال نوں ...تے نہ خود گنگوتری نوں! .. ایہی
زندگی دا سچ اے۔
اصل چ ایس کہانی نوں جنم دین والیاں سرجیت کور دے
گھر اوہدے سٹڈیو چ ہندیاں ساڈیاں اوہ محفلاں نیں، جیہناں وچ
جسونت دید، دلجیت موکھا، کانا سنگھ، پال کور، وینا دادا تے
کئی ہور چاہ کوفی دے چلدے دوراں چ زندگی تے کلا بارے
بحثاں کردے سن۔ اسیں زندگی دے ہر اِک وشے تے کھلیاں
گلاں کردے سی۔ کجھ بحثاں صرف ‘لکیر’ چ چھاپن لئی ہندیاں
سن تے بہہتیاں ریکارڑ نہ ہون کر کے اینیاں کھلیاں ہوندیاں
سن کہ اسیں عورت دی آزادی دی گل کردے کردے اوہدی
کامکتا دی آزادی دیاں گلاں وی کر لیندے سی۔ ایس معاملے چ
اوہدے کامک وہار تے انگاں دا ناں وی کھلے طور تے لے
لیندے سی۔ کئی اوہ گلاں، جیہڑیاں عورتاں اپنے تک ای لکا
کے رکھدیاں نیں، اوہ وی اوہناں عورتاں کولوں دس ہو جاندیاں
سن۔ کہانی تے کویتا دی گل کرنی تاں عام ہوندی ای رہندی
سی۔ ....میرے ذہن چ گنگوتری دا پاتر اوہناں محفلاں دی بحث
دے دوران ہی گھڑیا جان لگ پیا سی۔
پھیر کِتے جا کے ایہناں سارے پاتراں نے نویں پاتر
‘گنگوتری’ نوں جنم لین دتا۔
(10) ‘دستاویز’ والی بھجن کور
ناول ‘دستاویز’ میں 1974 دیاں گرمیاں چ صرف ‘یاداں’
دے روپ چ لکھیا سی۔ سی. مارکنڈا دے پرچے ‘کنتو’ ‘چھپوایا
1976 چ سی۔ نکسلی لہر بارے ادب چھپدا لک لکا دے ہوندا
سی۔ پھڑ پھڑائی دا ڈر ہوندا سی۔ چھپن تے پاٹھک تے ہور
سیانے تنقید نگار ایہنوں ناول آکھن لگ پئے۔ میں گھیسلا بنیا
رہیا۔ جد کتابی روپ چ چھپیا تاں پنجویں ہسے چ کجھ تبدیلیاں
کر دتیاں۔
ایہدے وچ ہیروئن بھجن کور دا اصلی ناں کامریڈ کیول
کور سی۔ اوہ پنجاب چ نکسلی لہر دی اکو اک عورت ورکر
سی۔ میرے ناول چ اوہدا پاتر میریاں کجھ ملاقاتاں دی جانکاری
دے ادھار تے ای بنیا اے۔ پر اصلی کیول کور دا چرتر میرے
تک اگلے دس ورھیاں دی دوستی نال پہنچیا۔ ناول چ جسبیر
جوہل دا نواں روپ سندھو اے تے ہانڈے دا چڈھا۔ سارے
پاتراں دا معمولی جیہا کردار اصلی اے، باقی سبھ کلپنا اے۔
اوس انقلابی پاتر کیول کور نے نومبر 1982 دی رات
نوں اپنے اتے مٹی دا تیل پا کے اگ لا لئی سی۔ ادھی سڑ کے
ہسپتال جا کے مر گئی سی۔ اوہ اپنے دوست کامریڈ رمیش چندر
ہانڈہ نال جالندھر دے گلاب دیوی ہسپتال روڑ تے ویران جہے
اکلاکے چ رہندی سی۔ اوہدے مرن دی خبر سن کے پہلاں
مینوں لگیا سی کہ کِتے اوہدا قتل نہ ہو گیا ہووے! پر اوہ ہسپتال
چ حلفیہ بیان دے مری سی۔
اوہدے مرن دے کئی کارن سن۔ اک تاں ہتھیاربند لہر دا
مک جان۔ دوجا اوہدی اپنی بے اولاد عمر دا پکڑ ہونا۔ تیجا
کامریڈ ہانڈے دا کسے ہور عورت کول بہنا اٹھنا۔ چوتھا ہانڈے
دا راتاں نوں دیر تک نال گھر جانا۔ تے پنجواں تے ترت کارن
ہانڈے ولوں اپنی بھتیجی پلے پا لیاؤنا۔
سویرے میں جد کیول دے گھر گیا تاں ہانڈہ منجے تے لیٹیا
ہویا سی۔ اوہدے اک ہتھ اتے دوجی بانہہ تے پٹیاں بنھیاں ہوئیاں
سن۔ اوہ مینوں گھٹنا چکر دسدا رہاسی۔
چار کو دناں بعد اوہنے ‘اٹھالا’ جیہا کر دتا گیا سی۔ بہت
سارے کامریڈ کٹھے ہوئے۔ مرن والی نوں خراجِ تحسین پیش
کیتا گیا۔ بعد چ چاہ پیتی تے کیول کور والا بھوگ پے گیا۔
وچھائیاں دریاں لوھیٹیاں گئیاں۔ چپاسیں خالی ڈونے تے گلاس
پیالے کھلرے پئے سن۔ ... پھیر میرا ادھر جانا ای مک گیا۔
چھ کو مہینیاں بعد کامریڈ ہانڈہ مینونے موتا سنگھ نگر دے
نیڑے سڑک تے جاندا دسیا۔ اوہدے سکوٹر دے پچھے کوئی
زنانی بیٹھی ہوئی سی۔ اوہنے نواں ویاہ کرا لیا اے۔ اوہ مکان
ویچ دتا اے، جیہدیے تے اوہناں دوناں نے رل کے قبضہ کیتا
سی تے دھکے نال خرید لیا سی۔
کیول کور مینوں اکثر ہن وی یاد آؤندی اے۔ جد وی نکسلی
لہر نال جڑیا کوئی کامریڈ ملدا اے، کیول کور دی گل چھڑ
جاندی اے۔ سرجیت ہانس کہندا ہوندا اے،” ایویں بھنگ دے
بھاڑے مر گئی کوہڑن، چھوٹی جہی گل پچھے۔”
کیول کور نوں میں سبھ توں پہلاں کافی ہاؤس چ دیکھیا
سی۔ اوہ کسے بندے نال بیٹھی کوفی پی رہی سی۔ اوہ بھرویں
جسم تے گورے رنگ والی وچکارلے قد دی عورت سی۔
اوہدے وال کٹے ہوئے سن۔ اوہ ‘میسا’ دے ادھین نوں دس
مہینے لدھیانے دی سینٹرل جیل چ کٹ کے آئی سی۔ اوہ انپڑھ
سی۔ مینوں اوہدے چ کوئی دلچسپی نہیں سی۔ اوہنوں جانن والے
اوہدے بارے طرحاں طرحاں دیاں فضول گلاں کردے سی۔
جد موگا گولی کانڈ دے رولے چ میری گرفتاری ہوئی تاں
کیول کور نوں نیڑے توں دیکھن تے جانن دا موقع ملیا۔ جد
پولیس مینوں تے ‘پنجاب کیسری’ دے سینئر سب ایڈیٹر کامریڈ
گھنشام نوں کوتوالی توں موت دے مونہہ والے تفتیشی سینٹر چ
لے کے گئی تاں اتھے ای کامریڈ کیول کور، اوہدا پہلا پتی
جسبیر جوہل تے نقلی پتی رمیش چندر ہانڈہ وی لیاندے گئے
سی۔ جوہل مینوں پہلاں وی جاندا سی۔ اوہ پنجابی ادب دا چنگا
پاٹھک سی۔ اوہ گلاں سیانیاں کردا سی۔ سٹیج تے بولدا سی تاں
اپنا سکہ جما لیندا سی۔
اسیں تن دن دو راتاں کیہ حوالات جاں جیل چ رہے سی۔
جتھے کیول پچھے جوہل تے ہانڈہ لڑدے ہی رہے سی۔ سانوں
چاراں نوں اک کمرے چ بند کیتا گیا۔ کیول زنانے وارڈ چ سی۔
رات دے اٹھ کو وجے جوہل تے ہانڈہ بحث کردے کردے
کھہبڑن لگ پئے۔ گالھاں کڈھدے ہتھوپائی ہون لگے۔ اسیں
اوہناں دوہاں نوں سریاں تے پا دتا تے آپ وچکار ہو گئے۔ ....
سویرے پھیر ایہی معاملہ چکیاں چ بند دوجے کامریڈاں تک
پہنچیا تاں گلاں دے بھنڈار کھل گئے۔ گل کیول کور تک وی
پہنچی۔ اوہنے ہانڈے نوں سنیہا گھلیا کہ اوہ لڑ کے تماشہ نہ
دکھاوے۔
پھیر میں موتا سنگھ نگر چ اپنا کمان اسار کے ادھ اگست
1973 نوں جا وسیا سی۔ اکثر ماڈل ٹاؤن دی مارکیٹ چ جانا
پیندا سی۔ جیہڑی گردوارے دی وکھی چ سی۔ اک دن میں
گردوارے دے پچھے سائیکل تے جا رہیا سی کہ موڑ تے کیول
کور کھڑی سی۔ اوہ مینوں اپنے گھر لے گئی۔ ... ایہہ شاید
جنوری جاں فروری 1974 دی گل اے۔
بہت وڈے وگل والی کوٹھی دے اگلے حصے چ دو کمریاں
دا پرانا جیہا پکا مکان سی۔ وہڑھا بہت لما چوڑا سی۔ جتھے
مجھاں بنھن لئی چھن پایا ہویا سی۔ نال ای مرغیاں دے کھڈے
بنے ہوئے سن۔ توت دی چھاوویں اوہدا لنڈو جیہا کتا بیٹھا سی۔
ایہہ سبھ کجھ مینوں چنگا لگیا سی۔ میں وی اپنے نویں مکان چ
مجھ رکھی ہوئی سی۔ ست اٹھ مرغیاں وی سن۔ دوگلی نسل دا
ٹائیگر رکھیا ہویا سی۔ ... اسیں مکان دے پچھلے ورانڈے جاں
چھتنے جہے ہیٹھا بہہ گئے۔ اوہ منجے تے سی تے میں کرسی
‘تے۔ میری کلپنا چ اوہناں تناں دیاں لڑائیاں دے سنین دسن لگ
پئے۔ میں چتودا، اتھے ہانڈہ کیول نوں چوری ملدا سی۔ اتھے
جوہل کیول نوں کٹدا تے ریپ کردا سی۔ اتھے پھیر کیول نے
جوہل نوں ڈنڈیاں نال کٹ کے رات نوں گھروں بھجایا سی۔ ...
میرے ذہن چ سنیاں گلاں درش بنا رہیاں سن۔
چاہ پیندیاں مینوں لگیا کہ کیول کور دا جسم سوہنا تے
بھریا ہویا سی۔ چہرہ ہسوں ہسوں کردا سی۔ اتے چمک دسدی
سی مکھنی دی۔ اوہدے جسم اتے کپڑیاں وچوں اوہی جہی کھٹی
کھٹی بو آؤندی سی، جہو جہی کم کرن والیاں پنڈاں دی تیویاں
توں آؤندی ہوندی اے۔ اوہنوں عام مرداں چ اینی دلچسپی نہیں
سی جنی اوہنوں کرانتی کاریاں چ سی، جیہڑے ہتھیاربند ہو
کے گھوڑیاں اتے فوجی ٹرکاں جاں ٹینکاں تے سوار ہو کے
میدانے جنگ چ ودھ رہے ہون۔ ایہہ ساریاں تصویراں اوہدے
من چ روسی پرچار پتراں وچ چھپیاں فوٹواں دیکھ کے پیدا
ہوئیاں سن۔ ہن اوہنوں نہ جوہل چ بہتی دلچسپی سی تے نہ ای
ہانڈے وچ۔ اوہ آپ اوہناں نالوں وڈی ہو گئی سمجھدی سی۔
دوجی وار جد میں اوہدے گھر گیا تاں ہانڈہ وی گھرے
سی۔ ایتوار سی۔ کیول کور دودھ رڑک کے ہٹی سی۔ ہانڈہ دھپے
تیل دی مالش کر کے ڈنڈ کڈھ رہیا سی۔ اوہ وار وار اپنے
ڈولیاں دیاں چھلیاں نوں ٹوہندا سی۔ اوہ روٹی کھان لگے تاں
مینوں وی ادھی روٹی میتھیاں والی دتی۔ جیہڑی میری پتنی دی
بنائی ہوئی روٹی نالوں سخت سی۔ اسیں گلاں کردے رہے۔ ہانڈہ
ہر گل چ جوہل نوں ڈراکل تے اپنے دوہاں جنیاں نوں بہادر
ثابت کری جاندا سی۔ کیول چپ سی۔
پھیر صرف مرغیاں دے آنڈے تے خوراک دیکھن چلی
گئی۔ ہانڈے نے مینوں دسیا کہ کویں اوہ پہلاں ایل آئی سی
اینپلائیز یونین چ شامل ہویا تاں اوہنوں جوہل سیاسی گورو مل
گیا۔ جوہل کیول نال بدسلوکی کردا سی۔ نالے ریپ کردا سی تے
نالے کٹدا ماردا سی۔ اوہ جوہل دے گھر نہ ہون تے کیول کور
نال ہمدردی کردا ہوندا سی۔ جس کر کے اوہناں چ پیار پے گیا۔
جیہڑا کئی ورھے چوری چوری چلدا رہیا۔ .... اک واری رات
نوں کیول تے جوہل وچالے زبردست لڑائی ہوئی۔ دوویں طلاق
طلاق کرن لگ پئے۔ رات دے دو وجے اوہ اک کامریڈ وکیل
دے گھر گئے۔ اوہنوں جگا کے طلاق نامہ لکھوایا۔ دستخط
کیتے تے گھر آ کے سوں گئے۔ دوجے تیجے دن پھیر صلاح
ہو گئی۔ جوہل طلاق والی گل بھل گیا۔ پر کیول نوں یاد رہی۔
.... جد دو سال دی موہلت لنگھ گئی تاں کیول ہانڈے دی شہِ
تے جوہل نال لڑن لگ پئی۔ اک وار تاں کیول نے اوہنوں ڈنڈیاں
نال کٹیا وی۔ اوہنوں رات نوں گھروں بھجنا پے گیا۔ اگلے دن آیا
تاں ہانڈہ وی ڈنڈا چکیں کیول دے برابر کھڑا سی۔ جوہل اپنا
سامان لے کے کِتے چلیا گیا۔ مڑ کے گھر نہ وڑیا۔
پھیر جان تے کلی کیول کور ملدی۔ اوہ جوہل تے ہانڈے
دیاں دسیاں کئی گلاں دی صحیح کردی تے کئیاں بارے ہس
کے ٹال دیندی۔ ظاہر سی کہ جویں جوہل انقلاب دا رومانس
اپنے دماغ چ پالی بیٹھا سی، اوویں ہانڈہ اپنے دماغ چ مرزا
صاحباں والا عشق پالی پھردا سی۔ انقلابی سرگرمیاں تاں عشق
نوں سرے چڑھان دی پوڑی سی۔ کیول کور ڈنگر رکھدی سی،
مرغیاں پالدی سی، کِتے رکھدی سی۔ ہانڈے لئی اوہناں چ
دلچسپی کیول کور کر کے سی۔ ... اک واری کیول کور دے
من چ کیہ آیا کہ اوہنے ‘ماں’ ناں دا اک پرچہ کڈھ لیا۔ پھیر
ہانڈے نے اوس پرچے نوں سفل کرن لئی اپنی ساری جان لڑا
دتی۔
کجھ دناں بعد اوتھے امرجیت چندن مل گیا۔ اوہ پتہ نہیں
اوس رات تھے ہی ٹھہریا سی۔ جد میں گیا تاں پرے کلا بیٹھا
سی۔ کیول کور مینوں دیکھ کے اوہدے ول سینتاں کردی ہسی
جاوے۔ ہولی دینی کہندی،”بوٹا لاجونتی دا۔ ایہدے نک دی
کومبل جدے لال ہو جاندی آ۔”..... چندن جد وی کیول کور نوں
دیکھدا سی جاں کوئی جذباتی گل سندا سی تاں اوہدے نک دی
کومبل لال ہو جاندی سی۔ کیول کور مینوں دسدی ہوندی سی کہ
چندن اوہنوں ہوروں ہوروں دیکھدا اے۔ پاش وی کئی وار ویلے
کویل اوہدے گھر آؤندا رہیا اے۔ اک وار پاش نے چندن نوں
کیہا سی کہ کیول کِتے تیویں اے، اوہ تاں ادھی مرد اے۔ اوہدا
مطلب سی کہ اوہدے چ تیویں ورگی گرمی تے نرمی نہیں۔
میں کھنے توں اک دوگلی گٔو لے آیا سی۔ دودھ بہت سی،
پر رڑکن تے کجھ نکلدا نہیں سی۔ میں اک دن کیول کور دیوں
لسی لے آیا۔ پھیر مینوں اوہدے گھر جان دا بہانہ ای مل گیا۔
میں ڈولو چکدا تے سائیکل تے چڑھ جاندا۔ .... اک دن اسیں جد
ڈنگراں، کتیاں تے کامریڈاں دیاں گلاں کردے اک گئے تاں اوہ
لدھیانے دی جیل چ بتائے نوں مہینیاں دے تجربے دسن لگ
پئی۔ اوہ دسدی رہی کہ زنانے وارڈ چ تیویناں دا رویہ کیہ ہوندا
اے۔ اوہ وی مرداں دیاں اونیاں ای بھکھیاں ہندیاں، جنے مرد
تیویناں دے۔ تیویاں وی مرداں وانگوں گالھاں کڈھدیاں۔ گندیاں
سینتاں کردیاں۔ مرد دے ننگ دی اک جھلک دیکھن نوں
ترسدیاں۔ جپھیاں پائی جاندیاں۔ جھٹ پچھوں لڑ پیندیاں۔ اک
دوجی دیاں گتاں پٹ دیندیاں۔ ایسیاں گھڑ گھڑ گالھاں کڈھدیاں کہ
مرداں نے کیہ کڈھنیاں نیں۔ پھیر اوہ کِنا ای چر عورتاں دے
کیساں تے ایہناں دے بھوگے دکھاں دیاں گلاں سناؤندی رہندی۔
ایہہ گل شاید اپریل 1974 دی اے۔ ہانڈے دے زور دین
تے اسیں کیول نال اوہدا نقلی جیہا ویاہ کرا دتا سی۔ جگتار کڑی
دا باپ بنن نوں من گیا سی تے میں ہانڈے لاڑے دا۔ پر کیول
تیار نہیں سی۔ موقعے تے جگتار نہ آیا۔ ہانڈے نے دوستاں نوں
سوچنا دے دتی سی۔ ہولی ہولی کامریڈ کٹھے ہو گئے۔ جیہناں
وچ امرجیت چندن، پاش، اقبال رامووالیا، سی. مارکنڈا، اقبال
خان، شہبازپری تے اک دو ہور کامریڈ سن۔ میرے کول اوس
سمیں دی فوٹو پئی اے۔ .... اودن تماشہ ایہہ ہویا کہ ہانڈے دی
کوئی وی ریجھ پوری نہ ہوئی۔ کیول کور نے اوہدے گل چ ہار
وی نہیں پایا۔ ایویں دھکے نال دوستاں نے باہواں پھڑ کے پوا
دتا۔ ایس موقعے تے چندن فوٹواں کھچ رہیا سی۔ اوہنے ہر کون
توں فوٹواں کھچیاں۔ اک گروپ فوٹو وی ہوئی۔ چاہ پیندیاں دی
وی۔ بازار توں تھوڑی جہی مٹھیائی تے سموسے لیاندے گئے
سی۔ اوہ ساریاں بہہ کے کھادے، چاہ پیتی تے کجھ گلاں
ہوئیاں۔ سارا جشن ڈیڈھ دو گھنٹے چ ختم ہو گیا۔ ... بعد چ جد
چندن ملیا تاں اوہنے اک جاں دو گروپ فوٹواں ای دتیاں۔ کہندا
باقی ساری ریلھ خراب ہو گئی۔ مینوں ہن وی شک اے کہ
اوہنے ریلھ خراب کرن دا کم کیول دے کہن تے کیتا۔ اوہ میری
ایس گل تے غصہ کردا اے۔
اک واری میرے بیٹھیاں کیول دے گھر اک سادھ کسے
بندے نال آیا۔ اوہنے نہ چاہ پیتی نہ ددھ۔ پانی پی کے منجے تے
چپ بیٹھا رہیا۔ پھیر مڑن نوں تیار لگیا۔ اوہنوں لین کوئی جیپ آ
گئی سی۔ بعد چ کیول نے دسیا کہ اوہ سادھ ‘لال پارٹی’ دا ورکر
سی۔ پارٹی ٹُٹن بعد سادھ بن کے لکدا پھردا رہیا سی۔ پھیر ایہہ
پاگل ہو گیا۔ ایہنوں لگدا کہ ایہدے کپڑیاں نوں اگ لگ گئی اے۔
ایہہ اپنے کپڑے پاڑ پاڑ کے بھجی جاندا سی۔ بنگیاں کول
سورج کنڈ آشرم دے سنیاسی نے ایہدا علاج کیتا۔ پھیر اپنے
کول ای رکھ لیا۔ ہن ایہہ اوس ڈیرے دے سنت دی گدی تے
بیٹھا اے۔
اِک دن اسیں اوتھے چلے گئے۔ بہت وڈا ڈیرہ سی۔ کجھ چر
بعد اسیں اوہدی رسوئی چ چلھے موہرے بہہ کے ساگ تتا کر
کے مکی دی روٹی کھادی۔ پیڑھیاں تے بہہ کے۔ اسیں ساگ
نوں گوکے گھیؤ دا تڑکا لایا۔ اودوں سنیاسی دے چہرے تے
خوشی دسی سی۔ جویں اوہنوں کسے ٹبر چ بہہ کے روٹی کھان
دا موقع بڑے چراں بعد نصیب ہویا ہووے۔.... جد مڑن لگے
تاں کیول کور نے اوہدا جتل بھورا کتورا چک لیا۔ اوہدے تے
میری وی نیت خراب ہو گئی سی۔ کِتے دا ایہہ رنگ مینوں
کملا کر دیندا سی۔
ایس گھٹنا توں بعد کیول کور تے ساڑھستی آ پئی سی۔
مکان دے مالکاں نے کیول نوں کڈھن دے جتن شروع کر دتے۔
اس مکان دا اصلی کرائےدار جوہل سی۔ عدالت نے فیصلہ
مالکاں دے حق وچ دے دتا سی۔ اوہناں نے رسیور نوں نال لے
کے بندے لیا کے اک گھنٹے چ کیول کور دا سامان چک کے
باہر سٹ دتا۔ ڈنگر کھول دتے۔ مرغیاں چکا دتیاں۔ کیول کور
مجبور ہو کے میرے گھر دے نیڑے گرجیپال نگر چ اوہو جیہا
ای ڈنگر رکھن والا مکان لے کے رہن لگ پئی۔ ہن اوہدی
حمایت چ لڑن والا کوئی کامریڈ نہیں سی آیا۔ سارے لکدے
بھجے پھردے سن۔
نواں مکان تنگ سی۔ کیول دا ساہ گھٹیا پیا سی۔ .... اوہ
دوویں مکان لبھدے شہر دے دوجے پاسے گلاب دیوی ہسپتال
روڈ تے چلے گئے۔ ایدھر اوہناں دی بدنامی کر کے کوئی
مکان چھیتی نہیں سی دیندا۔ اتھے وی کیول کور نوں اوہدی
مرضی دا مکان لبھ پیا سی۔ لما چوڑا اک کمرہ سی۔ اوہدی
وکھی تے رسوئی سی۔ ڈنگر بنھن نوں کھلا وہڑھا سی۔ کنے
سارے درخت لگے سن۔ کیول نے ڈنگر بنھن نوں شتیر کڑیاں
والا کوٹھا چھت لیا۔ نھان نوں باگلا جیہا بنا لیا۔ مرغیاں تاں
پہلاں ای ویچ دتیاں سن۔ .... جد سارا کجھ سیٹ ہو گیا تاں میں
دیکھن گیا۔ اوہ بڑی موج چ سی۔ جد نوں میرا ناول ‘دستاویز’
چھپ چکیا سی۔ مینوں ملن والے آکھی جاندے سی کہ ہن کیول
نوں نہ ملیں، اوہ بہت اوکھی ہوؤگی۔ ... جد میں جا کے سائیکل
کھڑاں کیتا تاں اوہ دیکھ کے ہسی۔ اندروں کرسی کڈھ لیانئی۔
مسکرا کے گلہ کیتا،”ہن وہل ملی تھونوں!”
میں پچھیا،” تیں دستاویز پڑھ لیا؟”... کہندی،” سارا۔”....
پچھیا،” پھیر کیہو جیہا لگیا؟”
کہندی،” بڑا سوہنے۔.... ایویں مینوں لوک چکی جان،
اوہدے چ ایہہ اے، اوہ اے۔ سبھ ٹھیک اے۔ .... کیہ پیؤنگے؟
چاہ جاں لسی؟.... چلو چاہ اے دھر لیندی آں۔” آکھ کے اوہ چاہ
بنا لیائی۔ اک چاہ دا کپ اوہنے امرود ہیٹھ منجے تے بیٹھی
بڑھی نوں وی دے دتا۔ میں سینت کر کے پچھیا تاں اوہنے دسیا
کہ مالک مکان اے۔ کوٹھا چھتن پچھے لڑدی آ۔ اڑ کے بیٹھی آ۔
میں کلی چاہ پیواں، چنگا نہیں لگدا۔ دو وار پولیس لیا چکی آ۔”
ایس سمیں چ کیول کور تیزی نال بدل رہی سی۔ اوہ ریغز
‘چوں میماں دے لاہے کپڑے خرید لیاندی۔ میں پچھدا تاں دسدی
کہ اوہدے دوست نے بھیجے نے انگلینڈ توں۔ ... ناں میں ایویں
دس دیاں۔ کوہی اک آ۔...ہن میں وی تر جانے اوہدے کول۔” ..
آکھدی اوہ ہسدی۔ پر مینوں اوہدا جھرڑیاں والا چہرہ اداس لگدا۔
پھیر اوہ دن وی آ گئے جد اوہ اک پاسے کرائے دے مکان
تے پکا قبضہ کرن بارے سوچ رہی سی تے دوجے پاسے ہانڈہ
اوہنوں پکے طور تے اپنے نال بنھن لئی اپنی بھتیجی لیاؤن
دیاں صلاحاں کر رہیا سی۔ جد اوہناں نے اوہ مکان اوس ودھوا
کھترانی دے نشئی پتراں نال رل کے خرید لیا تاں اوہ سوکھی
ہو کے بہہ گئی سی۔ پر جد ہانڈہ اپنی بھتیجی لے آیا تاں کیول
کور دا سبھ کجھ وگڑ گیا سی۔ پھیر اوہنوں ہانڈے دیاں حرکتاں
چ بھیڑ ای بھیڑ دسن لگ پئے سن۔ جیہدا نتیجہ آتم ہتیا چ نکلیا۔
تے کیول کور دی لیلا دا انت ہو گیا۔
مینوں سرجیت ہانس دی آکھی گل یاد آؤندی اے،” اینویں
مر گئی بھنگ دے بھاڑے کوہڑن ، نکی جہی گل پچھے۔”
15 ساڈی سنسکرتی
اوہنیں دنیں یعنی 1974 توں بعد میرے اندر جیہڑیاں
سوچاں گھلدیاں رہندیاں سن، اوہناں وچ ساڈے سماجی ڈھانچے
وچ دھرم، ورن ووستھا، جاتاں پاتاں، نسلاں، دھارمک
سنسکاراں تے اوہناں دیاں بنیاداں تے اسرے وتکرے تے پاڑے
شامل سن۔ مینوں لگدا سی کہ ایہہ سماج دیاں سچائیاں نیں۔ پھیر
ایہناں نوں لکا کے اسیں ایہہ کویں سمجھ سکدے ہاں کہ ایہہ
نہیں ہین۔ مینوں مارکسوادیاں دی ورگ چیتنا دی سوجھ بڑی
موٹی ٹھلی لگدی سی تے جاتاں دیاں ونڈیاں تے سنسکاراں نال
بندے دی شخصیت دے بنن دی گل ودھ سچ لگدی سی۔ میں
سمجھدا سی کہ مارکسوادی ایہہ گلاں ایس لئی نہیں لکھ رہے
کہ ایہناں نوں مارکس تے ہور بھارتی کمیونسٹ چنتکاں نے
ایہہ گلاں دسیاں ہی نہیں۔
پھیر بندے دے کِتے تے اوہدے خاندانی جینز وی اوہدی
شخصیت بناؤن چ سہائک ہوندے ہن۔ میں ایہناں دیاں جڑھاں
تے پرتاں لبھدا رہندا سی۔... ایسے سوچ دی بنیاد تے میں کجھ
کہانیاں لکھیاں جیہناں وچ ‘گوئی’، ‘گھر’، ‘ناول دا مڈھ،
‘لچھمی’، ‘کوٹھی والی’، ‘بنگلا’، ‘ماڑا بندہ’، ‘ہجرت’، ‘ارجن
چھیڑ گڈیرنا’ آدی شامل نیں۔...ایہناں کہانیاں وچ میں جاتاں
گوتاں دے سنسکارک روپاں، جیہڑے بندے دے اوچیتن چ لکے
پئے ہوندے نیں، نوں سمجھن دے جتن کیتے نیں۔ میں ویکتیاں
نوں اوہناں دی موٹی ورگ ونڈ جاں سموہ توں وکھ کر کے
پچھانن دی کوشش کیتی ۔
میں سمجھدا ہاں کہ جدوں اسیں آکھدے ہاں کہ ایہہ پوربی
تہذیب اے، تاں ساڈے من چ ایشیا مہاندیپ چ وسدے تے خاص
طور تے بھارت دے آلے دوآلے وسدے لوکاں دے سبھیاچار دا
دھیان ہوندا اے۔ جدوں اسیں بھارتی تہذیب کہندے ہاں تاں
سمچے بھارت دے لوکاں دی سبھیتا دے موٹے موٹے انگ
ساڈے ساہمنے ہوندے ہن۔ اسیں وکھ وکھ علاقیاں، دھرماں،
ذاتیاں، ورناں تے بولیاں دے لوکاں نوں اک سوتر چ پرون دے
یتن کردے ہاں۔ ہور نکھیڑے کرن تے ساڈے ساہمنے پنجابی
سبھیاچار دی وکھری پچھان دسدی اے۔ ... جدوں میں ایس توں
اگانہہ دیاں پرتاں پھولدا ہاں تاں میرے ساہمنے ہور کئی اپ
سبھیاچار آ جاندے نیں۔ جویں جٹ سبھیاچار (جیہناں وچ سکھ،
مسملان تے ہندو جٹ شامل نے)۔ اس توں ہٹواں مہاجنی اپ
سبھیاچار دسدا اے۔ جیہڑا وپار دھندے تے سرکاری نوکریاں
کرن والے کھتریاں، اروڑیاں، براہمناں، بانیاں تے اوہناں
ورگیاں ہور جاتاں دے لوکاں دا اے۔ ایہناں وچ وی سکھ تے
ہندو شامل نیں۔.... تے اک ہور پرط اپ سبھیاچار دی اوہناں
جاتاں دے لوکاں دی اے، جیہڑے صدیاں توں سورن ذاتیاں دے
نپیڑے ہوئے ہن تے پھیر اوہ نیں، جیہناں نوں اپرلیاں جاتاں نے
ہر پہلو توں داس بنایا ہویا اے۔ جیہناں نال ڈنگراں ورگا سلوک
کیتا جاندا اے۔
جٹ اپ سبھیاچار وی سورن جاتاں دے ہتھوں پہنچے
دکھاں ‘چوں پیدا ہویا اے۔ جٹ سبھ توں ودھ براہمنواد نوں
توڑن لئی ایس لئی بولدا اے کہ اوہنوں اپرلیاں جاتاں نے ورن
ووستھا وچ شامل ہی نہیں کیتا گیا سی۔ اوہ ہن تک اک برادری
دے روپ چ ہی اپنی ہستی نوں برقرار رکھن لئی زمین، زبان
تے قلم واہندا اے۔ جدوں اوہدا وس نہیں چلدا تاں ڈانگ واہندا
اے۔
وِرک کہندا ہوندا سی کہ جاتاں دی سچائی ساڈے لکایاں
ختم تاں کیہ ہونی اے، ایہہ لکنی وی نہیں۔ پھر کیوں نہ
صافگوئی توں کم لیندیاں ایہناں بارے لکھیا جاوے۔.... ورک
نے تاں گھٹ ہی لکھیا پر میں ایہدیاں پرتاں بڑیاں پھرولیاں نیں۔
ورک ساری عمر سکھ جٹاں دے دکھاں نال دکھی رہیا تے
اوہناں دیاں کہانیاں لکھدا رہیا۔ اوہدے جٹ پاتراں چ اک وی
مسلمان جاں ہندو جٹ نہیں لبھدا۔ حالانکہ اوہ ونڈ توں پہلاں دا
بندہ سی۔ اوہ مسلماناں وچ رہیا سی۔ اوہدے ٹبر نوں کرنال دے
علاقے وچ زمین الاٹ ہوئی سی۔ پر ہریانے دا جاٹ اوہدے لئی
اوپرا ای رہیا۔ اوہدی کسے وی کہانی وچ نہ آ سکیا۔ .... ایس
دے الٹ میں پنڈ چ کھیتی تاں کیتی پر میرا پنڈ دے سماجی
بھائیچارے نال بہتا واہ واسطہ نہیں سی۔ ایسے لئی میریاں
کہانیاں وچ ہر جات برادری دے پاتر آؤندے نیں۔ پر خاص قسم
دے پینڈو سبھاء چ ریتاں نبھاؤندے نہیں دسدے۔ انج پنڈاں دے
پاتر اپنے اپ رہتل نوں نال لے کے شہر آؤندے نیں۔ دوہاں
سبھیاچاراں وچکار ٹکر نال دکھانتک کہانیاں پیدا ہوندیاں نیں۔
میں سمجھدا ہاں کہ میں ودیش چ ہوواں تاں میں بھارتی
ہاں۔ بھارت چ رہندا پنجابی ہاں۔ پنجاب چ وچردا ہندو ہاں۔
ہندواں چ کھتری ہاں۔ کھتریاں چ دیوڑا ہاں۔ دیوڑیاں چ کھنے
والا ہاں۔ اپنے تیرتھ پروہتاں (پانڈیاں) کول بدین پوریاں ہاں۔
ایسے طرحاں ہر اِک بند دی پچھان بدلدی رہندی اے۔ ایہہ ساڈی
سنسکرتی دا حصہ وی اے۔
16 بدلدی سوچ
(1) پہلا سنکٹ : میری سوچ دا اک ہور سنکٹ وی مینوں
تنگ کردا رہیا سی۔ ... جدوں میں کہانی ‘نمازی’ لکھی تاں میں
ایس گل نال کافی چر الجھیا رہیا کہ میں اک پاتر دے مونہوں
کہانی بیان کروا دتی اے۔ ... پر جے ایسے گھٹنا جاں سوچ نوں
ایس کہانی دا دوجا پاتر دسے تاں کہانی دا کون اکا ہی بدل
جاویگا۔ ایسے طرحاں تیجے پاتر ولوں دسی گل دی کہانی ہور
دی ہور ای ہو جاوے گی۔ کوئی وی بندہ اپنے مونہہ نال اپنیاں
ساریاں سچائیاں نہیں دسدا۔... ایہہ گلاں سوچدیاں مینوں خیال
آؤندا کہ مینوں اجہیاں کہانیاں لکھنیاں چاہیدیاں نیں، جیہناں وچ
پاتراں تے گھٹناواں دیاں ودھ توں ودھ پرتاں اجاگر ہو سکن۔
ایس سوچ دی میری پہلی کہانی ‘پارے دی پکڑ’ سی۔ جیہدے
وچ اک کہانی کار اپنے جیوندے دوست بارے کہانی لکھدا
لکھدا ایس گلوں ہار جاندا اے کہ اوہ جدوں کجھ عرصے بعد
اس دوست نوں ملدا اے جاں اوہدے بارے سندا اے تاں اوہدا
چرتر بدل گیا ہوندا اے۔ سرجیت ہانس نوں ایہہ کہانی بہت پسند
آئی سی۔ ہور کسے تنقید نگار نے ایہدی گل نہیں کیتی۔
کہانی ‘نمازی’ لکھن ویلے مینوں ایہدے حق چ کجھ کہن
دی بہتی جاچ نہیں سی۔ پر بہت بعد چ جد میں کہانی ‘کار سیوا’
لکھی تاں میرا مقصد بحث کردیاں میرے لئی سپشٹ ہو گیا سی۔
میں ایہہ کہن لگ پیا سی کہ ‘نمازی’ تے ‘کار سیوا’ بھاوویں
سدھیاں جہیاں کہانیاں نیں، پر میں ایس گل تے زور دین لئی
لکھیاں نے کہ محبت کرن والیاں لئی کام کریڑا کوئی پاپ والی
گل نہیں۔ جس پیار نوں عام طور تے پاک پوتر کیہا جاندا اے،
اوہ جھوٹھا تے رومانی رویہ اے۔ کام پیار دا حصہ ہی نہیں،
بلکہ ایہہ تاں بھگتی تے عبادت ورگا عمل اے۔
ایس توں بعد جدوں میں ‘مکتی’ لکھن لگیا تاں اوہدیاں
اینیاں پرتاں پیدا ہو گئیاں کہ میتھوں سامبھیاں نہیں سن جاندیاں۔
میں تناں وڈے پاتراں نوں لے کے ایہہ کہانی تن حصیاں چ
لکھن دا پلان بنایا۔ جدوں میں دو حصے چھیتی چھیتی لکھ لئے
تاں کجھ عرصے لئی میرا ذہن خالی ہو گیا۔ پھیر وچ نوں میں
اک کہانی ہور لکھ لئی تے پھیر اک کہانی ‘مچھی’ لکھ ہو گئی۔
جیہدے وچ پنج پاتر اکو عورت پاتر بارے وکھ وکھ پہلوآں توں
گلاں دسدے نیں۔ جیہدے نال اس نکسلی سندری دیاں بہت
ساریاں پرتاں اگھڑ پیندیاں نیں۔ سارے پاتر اوہدے دوست نیں۔
تے پھیر وی اس عورت دا چرتر اپنے سارے رنگاں چ اجاگر
ہو جاندا اے۔ ... ایہہ لکھ ہون توں بعد ‘مکتی 3’ دے میرے
نوٹس انجے پئے رہِ گئے۔ کئی واری گھونکا جیہا اٹھدا کہ
لکھاں، پر گل تیجے کو پنے تے رکدی رہی ۔ میں اوہ کہانی
عورت پاتر دے پتی ولوں لکھنا چاہندا سی۔ جیہڑا پہلیاں دوہاں
وچ آؤندا اے، پر بہتا چپ ای رہندا اے۔ میں اوہنوں زبان دینا
چاہندا سی۔ پر جد میں لکھن لگدا تاں مینوں محسوس ہوندا کہ
میں پریمیاں دیاں پیار نفرت دیاں بھاوناواں نوں تاں سمجھدا
ہاں، پر عورت دے پتی دیاں بھاوناواں میرے لئی اوپریاں نیں۔
اِکو کہانی دو جاں تن پاتراں دے مونہوں اکھوان دا تجربہ
میں اک ہور کہانی ‘شولڈر بیگ’ تے کیتا۔ جیہڑا اپنا وکھرا
روپ لے کے آیا۔ اوہ اپنے طور تے بہت کامیاب رہیا۔....اوہدے
پہلے حصے وچ اک کہانی اے جیہڑی ‘میں’ پاتر دے مونہوں
تے نہیں، پر اوہدی چیتنا وچیں لنگھدی پاٹھک تک پہنچدی اے۔
.... اوہدا دوجا حصہ اوہدے نال ہی چھاپیا گیا سی۔ اوہدے پہلے
حصے وچ پیدا ہویا اک عورت پاتر پہلی کہانی وچ کلپے مکان
چ رہندا اے۔ کہانی دا اوہ پاتر کہانی پڑھ کے اوہدا جواب کہانی
کار نوں چٹھی لکھ کے دیندا اے۔ اوہنوں پتہ ہوندا اے کہ کہانی
وچ ‘میں’ اوہ کہانی کار آپ ہی اے۔ ... اوس پہلی کہانی دی
ہیروئن ‘میں’ بنے کہانی کار دا پاتر چتردی ہوئی اوہ سچائیاں
ساہمنے لیاؤندی اے، جیہڑیاں کہانی کار نے لکا لئیاں سن۔ ...
ایس طرحاں دوو پاتراں دی ٹکر نال اک نویں ہی کہانی سرجی
جاندی اے۔
ایس توں پہلاں جاں پچھوں، مینوں یاد نہیں، میں اک کہانی
‘کپال کریا’ لکھی سی۔ اس کہانی نوں سوچدیاں میں راتاں نوں
اٹھ کے بہہ جاندا سی تے جیہڑا واک میرے اندر بندا سی، میں
کاغذ دے پرزے تے لاہ لیندا سی۔ اوہدے وچ میں دسنا چاہندا
سی کہ دُنیا نوں تیاگ کے تپ کرن والے براہمن دے من چ اک
عورت کویں پھس کے بیٹھ گئی اے، اوہدی حالت کویں دسی جا
سکدی اے؟ اس عورت نال پہلاں وی اوہدی اک پچھان سی۔ ہن
تاں اوہ گھرباری زنانی سی تے اوہ براہمن سنساری کماں توں
مکت ہو کے رہن والا تپیا۔....سوچدیاں سوچدیاں مینوں سجھیا
کہ اوہ بھاوناواں جیہڑیاں اوہدے اوچیتن چ لکیاں ہوئیاں نیں،
اوہ اودوں ہی باہر آ سکدیاں نیں، جدوں اوہ نشے چ ہووے جاں
اردھ مورچھت اوستھا چ ہووے۔ ایس کم نوں سدھا کرن لئی
میں اوہنوں مردا ہویا وکھایا۔ اوہنوں کسے ویلے سرت آ جاندی
اے تے کدے گواچ جاندی اے۔ ... اردھ سرتی چ اوہ کجھ دس
تے سکدا سی، پر اوہ گلاں اینیاں سپشٹ نہیں سن ہونیاں کہ
پنجابی پاٹھک سمجھ سکدا۔
ہولی ہولی کہانی لکھن لگیاں ایہہ جگت اپنے آپ بن گئی
کہ اوہ بے سرتی چ جو کجھ سوچدا اے، اوہ اوہدے اندرلے
چتر پٹتر تے وکھا دتا جاوے۔ ایہدے لئی میں چتویں گئے واک
سدھے ٹائیپ چ رکھے تے بولے گئے شبد موٹے جاں کالے
اکھراں چ چھپوائے۔ ایس طرحاں اسنوں کجھ دسن تے بولن دی
لوڑ ای نہ پئی تے کہانی دا جوہر پاٹھک تک پہنچ گیا۔ پر بہت
گھٹ پاٹھکاں تک پہنچ سکیا۔ ... میں ایہنوں اپنی بہت ودھیا
کہانی مندا ہاں پر سارے تنقید نگار نہیں مندے۔
اپر دسیاں ساریاں ای جگتاں میرے اینے کم آئیاں کہ میں
ہر اِک کہانی چ کسے نہ کسے روپ چ ورت لیندا ہاں۔ ایہدے
نال تھوڑے چر بعد میری کہانی دی ٹیکنیک بدلن لگ پیندی
اے۔ ساریاں جگتاں جے کٹھیاں کر لئیاں جان تاں اوہ مینرزم بن
جاندا اے۔ جیہنوں سیانے بندے چنگا نہیں سمجھدے۔ پر ایہی
پکی ہو کے شیلی دا روپ دھار لیندی اے۔ جے تنقید نگار نے
کسے لکھاری دی نندیا کرنی ہووے تاں ایہنوں لکھت دا دہراء
کہہ دیندا اے تے جے تعریف کرنی ہووے تاں ایہنوں ‘ویکتی
گت شیلی’ آکھ دتا جاندا اے۔
(2) دوجا سنکٹ : میرا دوجا سنکٹ ایہہ بنیا رہیا اے کہ
کہانی لکھن لگیاں مینوں لگدا کہ جدوں کوئی پاتر چترن لگیاں
اوہدے بارے ایہہ بیان کیتا جاندا اے کہ اوہ بندہ بدمعاش سی۔
اوہ کھاندا پیندا تے سنکھا سی۔ بدمعاشیاں کرنا اوہدی مانسکتا
دی لوڑ سی۔ ... ایہہ دسدیاں مینوں لگدا کہ ایہہ کوئی کلا نہیں۔
ایہہ بچیاں تے موٹی مت دے لوکاں لئی لکھیاں جان والیاں
کہانیاں وچ ہوندا اے۔ کیونکہ بندہ تاں 90 فیصد اپنے اندر اپنے
سفنیاں، اپنی کلپنا تے اپنے جیوک پربھاواں تے خاندانی
سنسکاراں دے پربھاو ہیٹھ ہوندا اے۔ اوہ جیہڑیاں باہرلیاں
حرکتاں کردا اے، جاں بولدا اے، اوہ اوہدے اندرلے سنسار چ
تیزی نال ہو رہی ہل جل تے سوچ دے گھول دیاں نشانیاں نیں۔
جیہدے وچ اوہدے سریر دی نکی توں نکی حرکت وی شامل
ہوندی اے۔ پر ایہہ نشانیاں ناٹکاں چ کم لیاؤن والیاں ہندیاں نیں۔
کہانیاں چ میں نہیں دسدا۔ میں تاں پاتراں دے کرماں تے
پرتیکرماں تے سوچاں دے ویروے اوہدے اوچیتن چ وسدے
سنسار راہیں دیندا رہندا ہاں۔
میں ناٹک نہ ویکھدا ہاں تے نہ ای پڑھدا ہاں۔ جدوں میں
کِتے پھس کے انج کردا ہوواں تاں مینوں بڑا عجیب لگدا اے کہ
پاتر بولی جاندے نیں، بولی جاندے نیے۔... ظاہر اے کہ ایہہ
ناٹک کار دی لوڑ اے۔ زندگی چ بندے دا رویہ کدے ایس
طرحاں دا نہیں ہوندا۔ہریک پاتر دے اندر سینکڑے ناٹک ہوندے
رہندے ہن۔ پر اوہ ظاہر بہت گھٹ ہوندے ہن۔.... میری دلچسپی
ہمیشہ اوہناں اندرلے ناٹکاں نال رہی اے، جیہڑے بندے دے
اچیتن جاں اوچیتن وچ کھیڈے جاندے ہوندے نیں۔ اوہناں نوں
سمجھدیاں اتے لکھدیاں ای مینوں لگدا اے کہ پاتر دی پوری
شخصیت باہر نکل رہی اے۔ ایہہ ودھی میں بہت ساریاں کہانیاں
وچ ورتدا ہاں۔ ایہدے نال پاتر دے اندرلے جہان چ جو کجھ ہو
رہیا ہوندا اے، اوہ سبھ کجھ شبداں چ لیاندا جاندا اے۔... پھیر
وی کدے کدے اجہیاں مشکلاں پیش آؤندیاں نے کہ پاتر پوری
طرحاں پکڑ چ نہیں آؤندا۔
مینوں ایس گل دا یقین اے کہ جدوں کوئی بندہ کوئی گل
آکھدا اے جاں کوئی نکی موٹی حرکت کردا اے تاں اوہ ایہہ
کجھ کرن توں پہلاں اپنے من چت وچ اوہدی رہرسل کئی وار
کردا اے۔ اوہدے بولے جان والے واکاں جاں کرم دے انشاں
دے کئی روپ بدلدے ہی رہندے نیں۔ اوہنوں ایہہ پتہ ای نہیں
ہوندا کہ اوہدے واک جاں حرکت دی آخری شکل کہڑی
ہوویگی۔ ... تے پھیر اس آخری شکل دے ارتھ اوہدے لئی کیہ
ہونگے تے جیہدے ساہمنے اوہ بولے جانے نے جاں جیہدے
بارے اوہ بولے جانے نیں، اوہناں لئی اوہدے ارتھ کیہ ہون
گے؟
میری اک کہانی اے ‘پرفارمینس’۔ اوہدے وچ نرتکی
غصے، پیار، انماد تے ساڑے جاں بدلے دیاں بھاوناواں تے...
ہور پتہ نہیں کاہدے کاہدے نال بھری ہوئی ساری رات جاگدی
اے۔ سویرے اوہ بنسری وادک، جیہڑا اوہدا نوکر وی اے،
پریمی وی اے تے اک گلوں جان دا دشمن وی اے، دے کمرے
چ جاندی اے۔ اوہ نرتکی نیم سرتی جاں بے سرتی جاں پاگل پن
چ بنسری وادک گوسائیں نوں جو کجھ آکھدی اے، اوہ پتہ نہیں
کنی وار اوہدے اندر دہرایا گیا ہووےگا۔ تے جو کجھ اوہنے
آکھیا ہووےگا، اوہ پتہ نہیں کیہ ہووےگا۔ اوہدا پتہ نہیں مطلب
کیہ بندا ہووے۔ پھیر اوہ واک سن کے وادک نے کیہ ارتھ لئے
ہونگے۔ اوہنے کیہ محسوس کیتا ہووےگا۔... اس ویلے ترت،
.... پھیر اوہدے جان تے اتے پھیر اودوں جدوں اوہنے فیصلہ
کر کے جوشی نوں فون کیتا سی۔
ایہہ ساریاں گلاں کہانی دے وچ ہونیاں چاہیدیاں سن پر
ظاہرا طور تے نہیں ہن۔ جے کوئی سوخم احساساں والا
ہووےگا، جاں جیہدے وچیں کدی اجیہے انوبھو گزرے ہونگے،
اوہ شاید کافی کجھ سمجھ جاویگا۔... کوئی سبھ کجھ سمجھ
جاویگا، ایہدا دعوہ تاں میں آپ وی نہیں کر سکدا۔
ایس کہانی چ میں نرتکی دی بنسری وادک نوں آکھی گل
تن وار دہرائی اے۔ اوہ تن وار نرتکی نے آکھی اے تے تنے
وار بنسری وادک نے سنی اے۔ ہر وار اوہدے واک دی بنتر
ہور اے تے ہر وار اوہنوں ہور طرحاں سمجھیا گیا اے۔....
اوہناں تناں واراں وچ کیہ کیہ فرق پیندا گیا اے؟ ایہہ گل تاں
میری سمجھ توں وی باہر اے۔
ایہہ وی اک دلچسپ گل اے کہ میں پاتراں توں جیہڑیاں
گلاں اکھواؤندا ہاں جاں جیہڑیاں حرکتاں کرواؤندا ہاں، اوہناں
بارے لکھن ویلے میں ایس طرحاں سمجھدا ہاں کہ اس پاتر نے
جو کجھ کہنا جاں جو کجھ کرنا سی، اوہناں دا روپ ایہہ وی ہو
سکدا اے۔ پر اوہنے پکے طور تے کیہ کجھ کہنا تے کیہ کجھ
کرنا سی، اوہدے بارے مینوں کجھ پتہ نہیں ہوندا۔... کئی وار
تاں مینوں ایہہ وی پتہ نہیں لگدا کہ اوس پاتر نے ایہہ کجھ
کیوں آکھیا جاں کیوں کیتا؟.... ایسے لئی میں آکھ دیندا ہاں کہ
کہانی میں نہیں لکھی، میتھوں لکھی گئی اے۔....انجے اوہ پاتر
وی میں نہیں گھڑے ہندے، میتھوں گھڑ ہو گئے ہوندے نیں۔
17 کہانیاں دے بیجے
سماج وچ بندے دے کئی رول ہوندے نیں۔ اوہ سارے رول
اوہدی کل شخصیت دا حصہ ہوندے نیں۔ اوہ پتی ہوندا اے، باپ
ہوندا اے، دفتر چ ماتحت جاں افسر ہوندا اے، ساکاں دا ساک
ہوندا اے تے دوستاں دا دوست۔ ہر اِک روپ وچ اوہدا چرتر
وکھرا ہوندا اے۔ اپنے کم تے کسب وجوں اوہ پھانسی لاؤن والا
جاں جھٹکئی وی ہو سکدا اے۔ پر اودوں جدوں اوہ بچیاں نال
پیار کردا اے تاں اوہدے اندر انتاں دا پیار جاگدا اے۔ انجے
جدوں اوہ عورت نوں پیار کردا اے تاں اوہنوں جانن والے لوک
اوہدے اس چرتر نوں نہیں جان سکدے۔... میں کجھ وگیانیاں،
ادیباں، کلاکاراں، چترکاراں، سیاستداناں، جنگ بازاں تے سنتاں
دے پریم پرسنگ پڑھے تے اوہناں دیاں لکھیاں پریم چٹھیاں
پڑھیاں تاں حیران رہِ گیا کہ جدوں اوہ وڈے لوک پیار کردے
نے جاں پیار دا پرگٹاوا کردے نے تاں کنے عام جہے بندے
ہوندے نیں۔
اوویں مینوں اپنے لکھے کجھ پترے ملے۔ جیہناں وچ کِتے
کِتے طریقاں پئیاں ہوئیاں سن تے کِتے بناں ای طریق اتے
سمیں دے کجھ لکھ دتا گیا سی۔ اوہناں چ پاتراں دے ناؤں وی
سن، پر اوہ اصلی نہیں سن۔ مینوں یاد نہیں سی آؤندا کہ اوہ میں
ڈائری دے طور تے لکھے سن جاں کہانیاں لکھن لئی کجھ
نیٹس لکھے سن۔ جاں یاد رکھن لئی گھٹناواں جاں بھاوناواں دے
اتار چڑھاء لکھ دتے سن۔ اصل چ اوہ کاغذاں دے ٹکڑیاں تے
لکھے ہوئے سن۔ جیہڑے میں وڈے کاغذ تے جوڑ کے
فوٹوسٹیٹ کاپیاں بنوا لئیاں۔ ہن ادبی سویجیونی لکھن ویلے
مینوں اوہ ورقے لبھے تاں مینوں سمجھ چ نہ آوے کہ اوہناں
ورقیاں دے کہڑے حصے پاٹھکاں نوں پڑھن لئی دتے جا
سکدے نیں۔ جیہڑے لپھاپھے وچ ایہہ ورقے رکھے ہوئے سن،
اوہدے اتے لکھیا ہویا سی ‘میریاں کہانیاں دے بیج’۔
میں اوہناں ورقیاں وچوں کجھ حصے کڈھ کے اپنی پچھلی
کتاب ‘بندے اندر بندے’ وچ چھاپ دتے سن۔ ہن میں اوہناں وچ
کجھ ہور حصے وی شامل کر رہیا ہاں۔ سارا کجھ تے نہیں
چھاپیا جا سکدا۔ سنساری جیو نوں کجھ نہ کجھ اوہلا تاں رکھنا
ای پیندا اے۔... میرا خیال اے کہ ایہناں پنیاں نوں پڑھ کے
پاٹھکاں نوں میریاں کہانیاں دے کجھ بیج ضرور لبھ جانگے۔
ایہدے وچ جتھے وی کِتے کسے عورت دا ذکر آیا اے،
اوہدا ناؤں میں بدل کے رکھیا ہویا اے۔ پاتراں دے اصلی ناواں
دی تھاں کِتے سین، کِتے میم، کِتے نیٹو کِتے نوین جہے کلپت
ناں لکھے نیں۔ جیہڑے کہانیاں چ جا کے ہور بدل گئے ہونگے۔
اپنی خفیہ لکھت نوں ایس طرحاں ورتن دا ایہہ طریقہ کئی
ادیباں لئی جھوٹھیاں گلاں نوں سچیاں منواؤن دا طریقہ کیہا
جاوے گا۔ ہو سکدا اے کہ لکھن ویلے میرے من چ سچیاں
گلاں دے دکھ دا بوجھ من وچوں کڈھنا ہووے۔ تے ہن اوس سچ
نوں جھوٹھ دسن دی سوچ ہووے۔ میں ایہہ نہیں کہہ سکدا کہ
ایہی سچ اے۔ پر میرا یقین اے کہ پاٹھکاں نوں ایہناں وچوں
میریاں کہانیاں دے کئی پاتر ضرور مل پینگے۔ تسیں اوہناں
نوں بدلویں روپاں چ وی پچھان لووگے۔
ایہہ نے اوہناں لکھتاں دے کجھ ٹوٹے جیہڑے میں اپنے
اکھوتی اصلی روپ چ لکھ رہیا ہاں۔ پر اوہ روپ تاں دسے ہی
نہیں جا سکدے، جیہڑے بیجاں توں کہانی بنن تک بدلدے رہے
نیں۔ ایہناں نوں پڑھدیاں میں آپ سوچدا رہاں کہ کہڑا بیج کہڑی
کہانی چ پنگریا؟ پر میں پکے طور تے جان نہیں سکیا۔ کیونکہ
کوئی کوئی بیج ٹٹ کے کئی کہانیاں چ وی کھلریا اے تے کئی
بیج دوروں آ آ کے اک کہانی دے اک پاتر وچ وی سما گئے
نیں۔... ہن میں ایہہ گل قاریاں تے کھوج طالب علماں تے چھڈدا
ہاں کہ اوہ ایہناں بیجاں نوں میریاں کہانیاں وچوں لبھن۔
ایہناں وچ کِتے کِتے سچے ناؤں وی لکھے گئے نیں۔ پر
اوہناں نال ایہناں دے سچے جھوٹھے ہون تے کوئی فرق نہیں
پیندا۔ نہ تاں جھوٹھے ناواں نال کوئی گھٹنا جھوٹھی بنائی جا
سکدی اے تے نہ ای کوئی سچے ناؤں لکھ کے سچی۔
ایہناں ٹکڑیاں دی کوئی ترتیب نہیں۔ ایویں اگھڑے دگھڑے
جویں پئے سن، اوویں ای ٹائیپ کر دتے گئے نیں۔ پھیر وی
پڑھدیاں ذہن چ اک ترتیب جہی بنن لگ پیندی اے۔ کِتے کِتے
کہانی دی شکل وی بندی جاندی دسدی اے۔ پر ٹائیپ کرن لگیاں
میری سوچ وچ اجیہی کوئی گل نہیں سی۔...پر اک سنکوچ جیہا
سی، جویں کچی کہانی کسے نوں دکھاؤن ویلے ہوندا اے۔ بندہ
ایویں ننگا جیہا ہویا لگدا اے۔ چلو آپ تاں اوہ ہوندا روھے، پر
اوہنوں دوجیاں نوں ننگیاں کرن دا کوئی نیتک ادھیکار تے نہیں
ہوندا نہ! میں ایہہ سبھ کجھ تہانوں پڑھواؤن دی ہمت ایس لئی
کر رہیا ہاں کہ ادب دی اتپتی جرئتاں نال ای ہوندی اے۔
ہریک پنے دا میں نواں سرلیکھ دتا اے۔
رشتہ کیہ اے؟ : کل تیرے کولوں آ کے میں پھیر اوکھا ہو
گیا۔ مینوں لگیا، میں کِنا نیواں ہو گیا ہاں۔ تیرا من پھیر صاف
نہیں ہویا۔ توں مینوں کِنا کو ہور رولنا چاہندی ایں؟..کی دوستی
دا مطلب اینا جلیل ہونا اے کہ اک جنا دھرتی تے وچھ جاوے
تے دوجا اوہدی ساری شخصیت نوں مدھ کے کمینہ جیہا سواد
لیندا روھے؟ ... ایہہ میری کیہ مجبوری اے کہ میں تیری
ناراضگی، تیرے غصے دے باو جود تینوں ملے بناں رہِ نہیں
سکدا۔ تینوں دیکھن تر پیندا ہاں۔ ذلیل جہے کِتے وانگ تیرے
دراں تے آ کھلوندا ہاں۔
اودوں میں بہت کجھ سمجھدا سوچدا ہوندا ہاں۔ مینوں نہیں
پتہ ہوندا کہ توں میرے نال کیہ سلوک کرینگی۔ پر ایہہ ڈر
مینوں اودوں اینا تنگ نہیں کردا۔ مینوں نہیں پتہ ہوندا کہ توں
مینوں بیٹھن واسطے کہیں گی کہ نہیں؟ مینوں دیکھ کے تیرے
چہرے تے اس طرحاں تے نہیں ہووےگا کہ ایہہ پھیر کیوں آ
گیا؟ ...ایہہ ہن جاندا کیوں نہیں؟
ہے ربا! میں کنے پکھنڈ کردا ہاں۔ میرے اندر سچ نوں
جانن والے تے سچ نوں جھوٹھ منن والے وچکار کِنا گھول
ہوندا اے۔... اندر اوہ دوویں کِنا گتھم گتھا ہوندے نے؟... سوچدا
ہاں کہ کیہ دوستی ایسے طرحاں دی کھچوتانی دا ناں اے؟...
جیہڑا میں سوچدا سی کہ دوستی ناں اے آپو وچ پوری سوجھ
بوجھ نال کٹھے ہون دا۔ اک دوجے دیاں بھاوناواں نوں سمجھن
تے اوہناں دا آدر کرن دا۔....اوہ گل کتھے گئی؟ مینوں پتہ اے
کہ تیرا پتی گھر ہوندا اے۔ اوہ میرے جان بعد تیرے نال لڑیگا
وی۔ لڑ کے اوہ شراب پین لئی چلیا جاویگا۔ رات نوں دیر نال
آویگا تاں پھیر جھگڑا ہووےگا۔ کیہ مینوں ایہہ کجھ چنگا لگدا
اے؟ پھیر ... تاں پھیر ایہہ سالی کیہ چیز اے؟... کول بہن چ
وی دکھ اے تے دور رہن چ وی۔... میتھوں نہ گھر بہہ ہوندا
اے نہ باہر کتے۔ جے دو پیگ پی لواں تاں تیرے گھر دا راہ
جھٹ پار ہو جاندا اے۔
میں گھبرا گیا ہاں ایس حالت توں۔ میں اک وار فیصلہ کیتا
سی کہ اودوں تک نہ ملاں جد تک تیرا دل صاف نہیں ہو جاندا۔
اک لمے سمیں تک میں پرے رہن دا دکھ بھوگاں، تپ
کراں؟...میں اینا ڈر گیا ہاں کہ لگدے... ایس قدم دا نتیجہ کوئی
ماڑا نہ نکلے؟
ہن مینوں اوہی گل پھیر یاد آؤندی اے، اپنے آپ نوں ختم
کرن دی۔... توں میرے حق چ دعا کر، جویں میں تیری شانتی
واسطے کردا ہاں۔ شاید ایسے سہارے نال ایہہ ماڑا سماں نکل
جاوے۔... میں کوشش کراں گا کہ تینوں نہ ملاں۔
اپنے گھر دے مندر چ بہہ کے کرشن جی نوں پوجدیاں
اپنے دل نوں پچھیں کہ ساڈے وچکار ایہہ رشتہ کیہ اے؟ جد
تینوں سمجھ آوے تاں مینوں دسیں۔
پاگلپن : راتیں ایہہ گلاں لکھ کے میں سو گیا سی۔ ذہن تے
جسم بہت تھک گیا سی۔ دھکے نال نیند آ گئی سی۔ سویرے
جاگ آئی تاں میرا دماغ گلاں نال پھیر بھریا پیا سی۔ پھیر
سوچاں دا چکر چل پیا۔... پھیر دماغ سجن لگ پیا۔ مینوں ڈر
لگے پئی جے ایہی حالت رہی تاں میں پاگل ہو جاواں گا۔ جے
حالت ہور وگڑ گئی تاں پتہ نہیں میں کیہ کر لواں۔ مینوں اوہ
حرام زادہ دسی گیا، جیہڑا پی کے تیرے گھر آ وڑیا سی تے
توں اوہنوں پراہنیاں وانگ بٹھا لیا سی اپنے کول۔ ...
میں کسے ابودھ ڈر کر کے جھٹ دینی اٹھ کے اپنے آپ
نوں ہوراں کماں چ لا لیا۔ پہلاں سیر کیتی۔ پھیر کجھ بوٹیاں دی
گڈائی کردا رہیا۔ تھک گیا تاں بہہ کے پھر سوچن لگ پیا۔...
سوچاں توں بچن دا ایہو اک طریقہ دسیا... لکھن دا جاں گولی
کھا کے مڑ سوں جان دا۔ ڈاکٹر بہہتیاں گولیاں کھان توں روکدا
اے۔ کہندا پھیر اپنے آپ تے کنٹرول اکا ختم ہو جاویگا۔
پر کیہ میں اپنے آپ نوں ایہناں حیلیاں نال بچا سکدا
ہاں؟...نہیں...میں ہوراں نوں کنیاں متاں دندا ہاں۔... نوین کہندا
اے کہ تسیں دوویں الجھے ہوئے ہو۔ سلجھن دا اکو طریقہ
‘سمجھنا’ اے۔ پہلاں آدمی نوں سمجھنا۔ اوہدے بدلدے رویئے
نوں سمجھنا تے پھیر دوست دے وہار نوں سمجھنا تے پھیر
اوہدے چنگے ماڑے پکھاں نوں ساہمنے رکھ کے فیصلہ کرنا۔
جیہڑی گل دل چ ہووے، اوہ کہہ دتی جاوے۔ دل تے دماغ نوں
ہولیاں کر کے، صاف کرکے اک دوجے دے ساہمنے بیٹھیا
جاوے۔... مینوں لگدا اے کہ ایہہ کم دھارمک کرم ورگا اے۔
جیہدے وچ ہر اِک گل سائنٹیفک سوچ نالوں وکھری ہوندی اے۔
کجھ حصہ پیار دی اس بھاونا دا ہوندا اے، جیہدے نال
دوست نوں تسیں اوہدیاں برائییاں تے اوہدیاں کمینگیاں سمیت
قبول کردے ہو۔ ... جد میں تینوں قبول کردا ہاں تاں توں کیوں
نہیں کردی؟
جذباتیت : میں اوہدے دفتر گیا۔ گھر گیا۔ پھیر 315 نمبر
والے گھر گیا۔... پھیر دفتر گیا۔... میں اوہنوں چٹھیاں دینیاں
چاہندا سی۔ جیہڑیاں اوہنے کدے مینوں لکھیاں سن۔
میں ایس عذابِ ‘چوں نکلنا چاہندا سی۔ میں کہنا چاہندا
سی... میری خلاصی کر۔ مینوں اینا کھچ دیہہ کہ میں چنگی
طرحاں ٹٹ جاواں۔ کسے کنڈھے لگاں۔ ایس پار جاں اس پار ہو
جاں۔ وچکارلی حالت وچ میرا ساہ گھٹ ہوندا اے۔
جدوں میں اپنی حالت دی گل کر رہیا ہوندا ہاں تاں میں
تیری حالت نوں بھل جاندا ہاں۔ مینوں نہیں پتہ کہ توں کیہ
سوچدی ایں۔ تیری نفیساتی اوستھا کیہ اے؟ جے چنگی نہیں،
تاں مینوں ہمدردی اے۔ میں کجھ وی کر سکدا ہاں تیرے لئی۔
تیرے ذہن دی گھنڈی چنگی طرحاں کھلے تاں سہی۔
میرا من کہندا اے کہ جے میں سارا کجھ اپنے اندر ہی
رکھی رکھیا تاں میں پاٹ جاواںگا۔...میں ایہہ گلاں کیہنوں
دساں؟... میں اتی جذباتی لوکاں نوں غلط تے مورخ سمجھدا
ہاں۔...ایسے طرحاں میرا سوجھ وان آدمی میرے اتی جذباتی
آدمی نوں مورکھ سمجھدا اے۔ پر ایہہ گلاں تد تک ہندیاں نیں،
جدوں تک بندہ نارمل ہووے۔
گنڈھاں : اج پھیر کجھ گھبراہٹ ہون لگی۔ میں اٹھ کے تر
پیا۔... اوہدے گھر گیا۔ 315 نمبر والے گھر گیا۔... اوہدے
دفتر گیا۔ پھیر گھر گیا۔... پھیر باہر پھردا رہیا، بے مقصد جیہا۔
پھیر گھر گیا۔
مینوں ڈر سی کہ میری حالت اج بہت وگڑ جاوے گی۔...
پر میں بچ گیا۔ کدے ایہہ بچنا جاں مرنا میرے وس توں باہر
لگدا اے تے کدے لگدا اے کہ میں اپنے آپ نوں سانبھ لوانگا۔
انج ڈاکٹر دی دسی گولی وی مینوں سانبھ لیندی اے، بھاوویں
کجھ چر لئی ای سہی۔
میرے کول میری زندگی دے ماڑے دناں وچوں اک ماڑے
دن 12 اپریل دی سوچ دی لکھت سی۔... اوہ میں اوہنوں پچانا
چاہندا ساں۔... اکو حل ہور سی کہ میں کھل کے بول لواں، کجھ
کہہ سن لواں۔
میم دا ساکہ : میں سوچدا رہا... میں کیہ کیتا اے؟ کیہ میں
اینا خدغرض ہو گیا ہاں کہ دوست دے سکھ دکھ دا خیال رکھنا
وی بھل گیا ہاں؟... جواب ملیا، ایہہ خدغرضی ای اے۔ ایہہ
محبت دا جوش نہیں۔ ایہہ محبت دا اوہ جنون وی نہیں، جیہڑا
بندے نوں بے بس بنا دندا اے۔ اس پاگلپن چ اک بلندی ہوندی
اے، جیہڑی آدمی نوں آدمی دی سطح توں اچا کر دندی اے۔
ایہہ تاں بندے دا پتن جیہا کجھ ہے۔
ایہہ گل اس بندے نے آکھی، جیہڑا مینوں ہر وقت غلط کم
کرن توں روکدا اے۔..پر اتھے چپ کیوں رہیا سی؟... نہیں چپ
نہیں سی رہیا۔ بہت بولیا سی۔ اک وار تاں چیکیا وی سی۔ پر
میرے بندے دے کن بولے ہو گئے سن۔ ہوئے نہیں سن، کر
لئے گئے سن۔ سندے بولے نوں کون سناوے؟
ایہہ غلطی دوہرا کے میں اپنیاں نظراں چ وی ذلیل ہو گیا
ہاں۔ لکھ ایسے لئی رہیا ہاں کہ مینوں اپنے کیتے تے شرم
آوے۔ تے میری طوبیٰ تیرے تک پہنچے۔ سماں پین تے ایہہ
شیشہ مینوں وکھایا جا سکے۔
اصل چ جد میں اپنے آپ چ ہوندا ہاں، تاں کنی ایمانداری
نال سوچدا ہاں۔ جد لکھدا ہاں، لکھ ہٹدا ہاں تاں پڑھ کے آپ
حیران ہو جاندا ہاں۔ پر جدوں عمل کردا ہاں تاں میں عام جیہا،
گھٹیا جیہا بندہ وی ہوندا ہاں۔... ایہہ لکھدیاں میری تمنا اے کہ
آپاں رل کے کوئی چارہ کریئے۔
میں تے میم شامیں اوہدے گھر گئے سی۔ میم اوہنوں ملن دا
بہت چاہوان سی۔ اوہ اوہدے کول بہہ کے گلاں کرنیاں چاہندا
سی۔ دل چ زبردست اچھا سی اوہنوں جانن دی۔ اوہنوں سمجھن
دی۔ اوہ میرے راہیں اوہنوں تے اوہدے راہیں مینوں سمجھنا
چاہندا سی۔...پر دروپدی گھر نہیں سی۔... مڑے آؤندے سی تاں
راہ چ مل گئی۔ میں اوہنوں دیکھ کے حیران رہِ گیا۔ اوہنے وال
کٹوا لئے سن۔ کٹے وال پچھے اوہدی گچی تے اتے سجے
کھبے اوہدے کناں اتے جھول رہے سن۔ اوہ اک دم اوپری
لگدی سی، پر اوہدے چہرے چ ہور وی کھچ پیدا ہو گئی
سی۔... اوہ کول آئی تاں میں نال مڑنا نہیں سی چاہندا۔
اوہ تھکی ہوئی سی، چنڈی گڑھ دے سفر توں شاید۔ پھیر
پتہ نہیں، موڈ کیہو جیہا ہووے، اس ویلے۔ پر میم اوہدے نال ای
مڑ پیا۔ مینوں وی نال جانا پیا۔ مینوں اوہدی بدلی ہوئی شکل
کھچ رہی سی۔ اوہدا موڈ چنگا سی۔ خوش سی۔ پتہ نہیں کیوں؟
شاید نال نواں بندہ ہون کرکے جاں روپ بدلن کرکے۔ گھر
وڑدیاں ای اوہ تیزی نال گلاں کرن لگ پئی سی۔ اوہدے چہرے
تے تھکاوٹ دے نشان نہیں سن رہے۔ اوہ بھڑک بھڑک بول
رہی سی۔ میں کئی دناں بعد اوہدا ایہہ انداز دیکھیا سی۔ اسیں
کوفی پیندے بحث کردے رہے۔ میم اوہدی دلیل توں متاثر ہو
رہیا سی۔ مینوں خوشی مل رہی سی کہ اک دوست میرے
دوجے دوست دی سیانپ توں متاثر ہو رہیا اے۔... ایہہ میری
چون اے۔ میں اوہدے کول جیہڑی تعریف کیتی سی، اوہ سچ
ثابت ہو رہی سی۔
زہر : تیجے دن ایتوار سی۔ اسیں باراں کو وجے توں بعد
ملنا سی۔ میم نے گیاراں وجے آ جانا سی۔ میرے گھر دے
سارے جی کِتے جان دی تیاری کرن لگ پئے سی۔ تے مینوں
سارا دن گھر رہن دا حکم سی۔ میں گھر چ قید ہون توں پہلاں
مارکیٹ جان دے بہانے چلیا گیا سی تاں جو دروپدی نوں آکھ
آؤندا کہ اسیں نہیں آ سکدے، توں ہی آ جا۔
اوہ گیٹ ‘چوں نکل رہی سی۔ مینوں دیکھ کے ہی گھبرا
گئی۔ اوہنے کٹے وال برش کیتے ہوئے سن تے پورا میک اپ
کیتا ہویا سی۔ اوہنوں ڈر سی کہ کِتے میں بہن نہ آیا ہوواں تے
اوہنے جیہنوں ملن جانا اے، اوہ اتھے نہ جا سکے۔ میں جھٹ
دس دتا کہ اسیں تہاڈے گھر نہیں آ سکدے۔ تسیں آ جانا اک
گھنٹے تک، ویلھے ہو کے۔
میں گھر آیا تاں میم آیا بیٹھا سی۔ میں گھبرا گیا۔ میرا خیال
سی کہ اوہ نہیں آویگا۔ میں گھر چ اکلا ہووانگا۔ اوہ آویگی تاں
اسیں اندرلا سارا گبھ گبھار کڈھ کے شانت ہو کے کئی دناں دی
ٹینشن توں مکت ہو جاوانگے۔
مینوں میم نوں لڑائی والی گل دسنی پئی۔ میں اوہنوں کیہا
کہ اوہ اوہدے آؤن تے پندراں کو منٹاں لئی سگرٹ لین چلیا
جاوے تاں جو اسیں دلاں دا زہر کڈھ لئیے۔
سماں بیتن لگا۔...11.30...12...12 30...1...1 30....
... اوہ نہ آئی۔ میں اندرے اندر جلدا رہیا۔ ایہہ نری وعدہ
کھلاپھی سی۔...پر ایہہ گل نویں نہیں سی۔ میں اسدے ہر اِک
وعدے دے توڑن توں بعد اگلے وعدے تے یقین کر لیندا سی۔
مینوں پتہ سی کہ اوہ زمانے دی سبھ توں جھوٹھی تیویں سی۔
کدے دل چ آؤندا سی کہ اوہدے سارے پٹے من کے اوہنوں
روڈی کر دیاں۔ اوہدیاں شوخیاں کڈھ دیاں۔ اوہدیاں کمینگیاں نوں
نشر کر دیاں۔
پونے کو دو وجے اوہدا بیٹا ٹینوں آیا۔ سنیہا دے گیا کہ اوہ
نہیں آ سکدے، تسیں ہی آ جانا شام نوں کسے ویلے۔ بڑا چر دل
سڑدا رہیا۔
گھنٹے کو بعد نوین آ گیا۔... میں فیصلہ کر لیا نہ جان دا۔
چار وج گئے تاں اسیں رسوئی چ وڑ کے پکوڑے پکان
لگ پئے۔...اوہ سوا چار کو وجے آ گئی۔ اوہنے اوہی ساڑھی
لائی ہوئی سی جیہڑی میں اوہنوں اوہدے جنم دن تے دتی سی۔
اوہدا چہرہ ٹھیک نہیں سی۔ مینوں پتہ سی کہ اوہ اپنے نویں
دوست کولوں آئی اے، کسے گل تے کھجھ کے۔ اسیں پکوڑے
پیش کیتے تاں اوہنے نہیں کھادے۔ مینوں ساڑھی نال اوہدا
دوست جوڑ کے کھجھ آئی سی۔ میرا ٹبر آ گیا تاں اوہدا چہرہ
بری طرحاں تن گیا۔ اوہدے لئی گھر چ بہنا اوکھا ہو گیا سی۔
میں کیہا، چلو کِتے باہر چلیئے۔....برندابن ریسٹورینٹ چ چلدے
ہاں۔
اوہ اٹھ کھلوتی۔ پر باہر نکل کے کہندی، “میں نہیں جانا۔”
میتھوں آکھ ہو گیا تاں اسیں چلدے ہاں۔ تسیں جتھے جانا
چاہندے ہو، اتھے چلے جاؤ...بس پھیر کیہ سی ساڈے وچکار
جیہڑا سیز فائر ہویا سی، اوہ توپاں دے گولیاں دے چلن نال ٹٹ
گیا سی۔
ادھار : میرے من چ ‘اک رات دا ادھار’ لین دی گل تیزی
نال ابھردی رہی۔ چنگا بہانہ سی اوہدے کول جان دا۔
میں بہت کاہلی کاہلی اوہدے گھر ول جا رہیا سی۔ من چ
کدے ادھار ملن دی آس ہوندی تے کدے نہ ملن دے وسوسے۔
جنی کو آس سی، عنہ ای اندیشہ سی۔
گھر جا کے دھڑکدے دل نال آواز دتی۔ اندر بتی جگدی
سی۔...”آ جاؤ۔” دی آواز آئی تاں میں اندر جا کے بہہ گیا۔
دروپدی آئی تاں میں ہتھ چک کے سلام کردیاں آکھیا، “بندہ
سلام عرض کردے۔”... میں چاہندا سی کہ اوہ سدھے طور تے
ایہہ نہ سمجھے کہ میں ادھار والی گل کرن آیا ہاں، انج میرے
من دی گل سمجھ وی جاوے۔
اوہدا جواب ٹھنڈا جیہا سی۔ پر بہت مایوس کرن والا وی
نہیں سی۔ ہووے وی تاں وی آس تے بنی ہی رہندی اے۔
کجھ چر بیٹھا اوہدے چہرے نوں پڑھدا رہیا۔... اوہ دوجے
کمرے دا بوہا کھولن لگی تاں جو ادھر بیٹھیئے۔ میں بانہہ نوں
ہتھ لا کے کیہا، “ایہدی کیہ لوڑ اے؟” اوہنے میرا ہتھ جھٹک
دتا۔ ایس کھچ دھرو چ اوہدی بندی ڈگ پئی سی۔... بس پھیر ہو
گئی ٹینشن شروع۔ میں بیٹھا دیکھدا رہیا۔ کوشش کردا رہیا کہ
کوئی چنگی گل چھڑے۔ اوہدا موڈ ٹھیک ہووے۔ چہرہ کھڑے۔
گلاں گلاں چ اوہنے کہہ دتا کہ اوہ میرا مقصد سمجھدی
اے۔ جیہڑا اوہنوں اکا پسند نہیں اے۔ میں وی من لیا کہ میرا
مقصد اوہی اے۔ پر ایہہ میرا ادھار اے، جیہڑا میں چر توں لینا
اے۔ جیہدا توں وعدہ کیتا ہویا اے۔ اوہ صاف مکر گئی۔ میں وی
من لیا کہ ہو سکدا اے کہ جدوں میں سنیا ہووے، تاں اوہنے
کجھ وی نہ کیہا ہووے۔ تے میں سن ایہی لیا ہووے...۔ ہو سکدا
اے کہ اوہنے میتھوں کھہڑا چھڑاؤن لئی کہہ ای دتا ہووے۔ پر
اوہدا کہنا سی کہ اوہنے کجھ ہور کیہا سی، جیہڑا مینوں ‘اچھیا’
سنیا سی۔ میں اوہنوں دسدا ہاں کہ میری یاد شکتی کنی تیز اے۔
میں کئی سال پہلاں سنے ڈائلاگ دوہرا سکدا ہاں۔... مینوں پتہ
سی کہ اوہ جھوٹھ بولدی اے۔ اوہنوں جھوٹھ بولن دی عادت اے۔
پر میں اوہنوں جھوٹھی نہیں سی کہہ سکدا۔ میں چاہندا سی کہ
اوہ ایہو من جاوے کہ ادھار تاں ہے، پر میں دینا نہیں چاہندی۔
میں اپنی گل دہراندا ہاں تاں اوہ اپنی وگڑی مانسکتا، تناؤ
تے بیماری دا واسطہ پاؤندی اے۔... جوابی حملے دے طور
تے میں وی بھکھاری بن جاندا ہاں۔
میں اک دم ڈر جاندا ہاں۔... ایہہ ہاسہ کاہدا؟ اپنے آپ نوں
سنبھال کے پچھدا ہاں، “توں ہسی کیوں اے؟” اوہ اپنے سر نوں
جھٹکدی، وال اگے پچھے کردی تے چہرہ ہتھاں وچ لکائی
ہسی جاندی اے۔...”توں بولدی کیوں نہیں؟” میں پچھدا ہاں۔
“للکڑیاں کڈھدے دی تیری شکل دیکھ کے۔” اوہ جھٹ دینی
سپشٹ گل دس دندی اے تے اٹھ کے اپنے بابڈ وال واہن لئی
شیشے اگے کھلو جاندی اے۔ مینوں بڑا صدمہ لگدا اے، اپنے
ایس حد تک گرن ‘تے۔... ہائے آدمی دا اینا پتن؟ میرا دل کردا
اے کہ بھباں مار کے روواں، اپنی بیچارگی ‘تے۔... ایہہ کیہ
تماشہ ہو گیا؟... میرے اندرلا تکڑا منکھ اس گرے منکھ دی
شکل دیکھنی نہیں چاہندا۔ جیہڑا کسے دے پیراں چ گریا رو
رو کے بھیکھ منگ رہیا ہووے۔ مینوں لگدا اے کہ اس بندے
دی شکل اس بندے ورگی ہوویگی، جیہدی گردن تے کسے نے
چھرا رکھیا ہویا ہووے تے اوہ رحم دی بھیکھ منگ رہیا
ہووے۔... ایہہ گل میں اوہنوں دسدا ہاں۔ اوہ کہندی اے، “نہیں...
ایہہ شکل عام اوہناں لوکاں ورگی سی، جیہڑے بھیکھ واسطے،
ترس واسطے، روپئے واسطے جاں کسے ہور سارتھ واسطے
ہاڑھے کڈھدے نیں۔”
ایس گل نے مینوں ہور ہولا کر دتا۔ پر میں اوہدی سوجھ،
سیانپ تے اوہدے پیار بھرے جذبے توں متاثر وی ہویا۔... میں
کِنا ای برا ہو جاواں، اوہدے دل چ میرے لئی پیار کسے ن
کسے روپ چ ضرور رہندا اے۔
“کیہ میں اینا ذلیل ہو گیا ہاں؟ میرا اینا پتن ہو گیا اے؟” میں
دکھ نال پچھدا ہاں تاں اوہ ایس سارے ناٹک دا وشلیشن کردی
ہوئی میری ڈھارس بنھاندی اے۔ تے اٹھ کے اپنے کرشن مندر
وچوں پرشاد لیا کے دندی اے۔ اوہنے کوئی ورت رکھیا
ہووےگا۔ مونہہ سچا رکھنا چاہندی اے۔... مینوں لگدا اے کہ اوہ
پیار چ پھیر نرم ہو گئی اے۔ میں مڑ جذباتی ہو جاندا ہاں۔ پھیر
تقاضہ کرن لگ پیندا ہاں۔
اوہ میری گل سندی رہی۔ ٹہلدی رہی۔ پھیر بوٹیاں نوں پانی
دین لگ پئی۔ اوہدی ساڑھی، اوہدا بلاؤز، اوہدا چہرہ، اوہدا
میک اپ... ہر چیز اینی سوہنی لگدی اے کہ مینوں اوہدی بے
نیازی تے ایرکھا ہون لگدی اے۔
میں کسے ٹیسی توں ڈگ کے، کسے پتال ‘چوں نکل کے
پدھر دھرتی تے آ کھڑدا ہاں۔... باہر جا کے کہندا ہاں، “ہن میں
بالکل ٹھیک ٹھاک ہاں۔ ہن اک کپ چاہ پیا۔”
اوہ بھانڈا چکدی ہس پیندی اے۔ مینوں لگدے، میں بری
طرحاں ہار گیا ہاں۔ پر ایس ہار دی زلت دا احساس اوہدے ہسن
دی ادا نے گھٹا دتا اے۔
اسیں چاہ پیندے ہوئے دو چار چنگیاں گلاں کردے ہاں۔...
میرا دل کردا اے کہ کِنا چنگا ہووے، اسیں جد وی ملیئے،
اوویں گلاں کردے رہیئے۔ اسیں اوہ کیٹانو مار نہیں سکدے،
جیہڑے ساڈے اندر زہر پھیلا دندے نیں۔
پھیر ایہہ سوچ کے بڑا سکھ جیہا ملدا اے کہ جے اوہ
کیٹانو نہ ہوندے تاں زندگی دا ایہہ اینا سوہنا انوبھو کتھوں ہونا
سی؟
ہار : توں کون ایں؟...میری کیہ لگدی ایں؟ کجھ نہیں کہنا
چاہندا۔...کجھ گلاں دسنیاں چاہندا ہاں، جیہڑیاں پچھلے اک ہفتے
توں مینوں پریشان کری جاندیاں نیں۔
میرے اوہ دو دن کویں نکل گئے؟ میں کویں جیوندا رہا؟
مینوں ہن حیرانی ہوندی اے۔ اک وار تاں میں اپنے آپ نوں
جیوندا محسوس کر کے دکھی وی ہویا، پئی بندہ کِنا ڈھیٹھ اے۔
مردا وی نہیں۔ کجھ پلاں بعد میں ایہہ سوچ کے سکھی وی ہویا
پئی میرے وچ کنی جان اے کہ میں کڈے دکھ نوں جر لیا۔ جری
جاندا ہاں۔ کم وی کری جاندا ہاں۔ نوکری تے جاندا ہاں۔ گھر
دیاں ذمہ واریاں وی نبھاؤندا ہاں۔ بھاوویں سارے ٹبر نوں
میرے وگڑے سبھاء دی شکایت اے، پر میں کیہ کراں؟
میں شو کمار دے جیون ڈھنگ تے اوہدی کویتا نوں پسند
نہیں کردا۔ پر اک وار میرے اندر وی ایہہ خواہش جاگی سی کہ
میں ہنے چھوٹی عمرے مر جاواں۔...موت دی آرزو
کرنا؟...ایہہ گل کویں آ گئی میرے ذہن ‘چ؟ میں زندگی نال لڑن
والا، اک نکتے تے آ کے ہار جاندا ہاں۔
پھیر اک دن عجیب خیال آیا۔ تیرے بارے منجیت دے کیتے
ذکر نے میرے اندر تیز خواہش پیدا کر دتی۔ دل کیتا، میں
اوہدے کول جاواں۔ گلاں کراں۔ من چ پیار جاگ پیا۔ حالانکہ اوہ
بڑے چر توں مینوں ملی نہیں سی۔
کانفرنس تے توں مینوں جل دتا جاں میں انج سمجھیا کہ
تینوں کوئی ہور پرانا دوست مل گیا ہووےگا۔ ایس گل نے
مینوں مار دینا سی۔ بھلا ہویا ‘دال’ آ گیا۔ ‘تیز’و مل پئی۔ اوہناں
نے مینوں سبھ کجھ بھلا دتا۔
آرزو : اک توں ایں، پتہ نہیں کیہ کی من چ لئی پھردی
ایں؟ تے اک میں ہاں کہ پتہ نہیں کنے ورھیاں توں آرزو لئی
پھردا ہاں۔... پھیر جو کجھ ہویا،اوہنے مینوں نفیساتی طور تے
تباہ ای کر دتا۔ میرا دل کردا سی کوئی تیز دھار ہتھیار لے کے
اپنے کِتے مار لواں۔ مرن لئی نہیں، بلکہ درد دین والا زخم پیدا
کرن لئی۔ تاں جو نفیساتی درد توں بچ سکاں۔ دس منٹ کجھ
اجیہی اوستھا دے وس چ آیا میں ایہو سوچدا رہیا سی۔ پر مینوں
سمجھ نہیں سی پیندی کہ میں کیہ سوچ رہیا ہاں۔ میں گھبرا گیا۔
ذہن دے سن ہو جان دی اوستھا نے مینوں ڈرا دتا۔ اودوں لگیا
کہ ہن تاں میرے اندر کجھ بچیا ای نہیں۔ دل کیتا، آتم ہتیا کر
لواں۔ ایسے کمرے چ جیب چ رکھیاں گولیاں دی مٹھ بھر کے
کھا لواں۔...پر ایہدا نتیجہ مینوں میری حالت نالوں وی بھیڑا
نظر آیا۔... انگریزاں دے اک رواج اے کہ جدوں کوئی جانور
بیمار ہو کے انتاں دے دکھ بھوگدا ہووے تاں اوہدے دماغ چ
گولی مار کے اوہنوں مار دتا جاندا اے۔ ایہنوں اوہ ‘مرسی
کلنگ’ کہندے نیں۔...اج مینوں لگیا کہ میرا دکھ اینا ودھ گیا اے
کہ موت ہی چارہ رہِ گیا اے۔ میری ایہہ آرزو توں ہی پوری کر
سکدی ایں۔ کسے ہور دے ہتھوں موت مینوں قبول نہیں۔... میرا
دل تے دماغ ایس نقطے تے اینا جڑ گیا اے کہ توڑنا اوکھا ہو
گیا لگدا اے۔
مینوں فارسی دا اوہ شعر؎ یاد آؤندا اے، جیہدے وچ کوی
ہندو عورت نوں ظالم کہندا اے۔ کیونکہ اوہ اپنے روپ کرکے
دوجیاں دے دل چیردی پھردی اے۔
آس : مینوں آس سی کہ اج دی سویر میری زندگی دی سبھ
توں ودھیا سویر ہوویگی۔ اوہدے چہرے تے اوہی مسکراہٹ
ہوویگی، جیہڑی میں کل چھڈ کے آیا سی۔ جیہڑی چیز دا رس
میں کل مانیا سی، اوہ اج پورن روپ چ پراپت ہو جاوے گی۔
میں بوہے اگے گیا۔ اوہ اندر سی۔ اندر کھڑکا ہویا سی۔ میں
بوہا کھڑکایا تاں اوہدے نال ہی اوہدے باتھ روم دا بوہا بند کرن
دی آواز آئی۔ مینوں لگیا کہ اوہ جان کے اندر وڑ گئی اے۔ میں
کھڑا اڈیکدا رہیا کہ اوہ نھا کے نکلے۔... اک منٹ...دو
منٹ...پنج منٹ...ست منٹ... باتھ روم دا بوہا کھل گیا۔ پر
اوہنے باہرلا بوہا نہیں سی کھولیا۔ میں پھیر بوہا کھڑکایا۔ اوہ پتہ
نہیں کتھے سی؟ دل کیتا، مڑ جاواں۔ اوہ مینوں ذلیل کرن تے
تلی ہوئی سی۔ میں دوجا بوہا کھڑکایا۔ چپ۔ دو منٹ اڈیکدا رہیا۔
باری نوں کن لا کے سندا رہیا۔ باتھ روم دی پانی دی ٹوٹی چل
رہی سی۔ پر بوہا کھلا سی۔ اوہ باہر سی۔ پھیر میں بوہا کھڑکایا۔
کوئی جواب نہیں ملیا۔ میں ہر دو منٹاں بعد بوہا کھڑکاؤندا رہیا۔
تے اپنے آپ نوں ذلیل توں ذلیل تر محسوس کردا رہیا۔... مینوں
لگدا رہیا کہ میرے اندر بیٹھا سنسکارک ہندو کہندا پیا اے کہ
تیرے کرماں چ ایہی کجھ اے۔ تیں پچھلے جنم چ پتہ نہیں،
ایہدے نال ایہی سلوک کیتا ہووے۔ تینوں اوہناں کرماں دا پھل
مل رہیا اے۔ تیرا ایہی نصیب اے۔...
پھیر وی دل کہندا اے، بوہا کھلیگا۔...مینوں لگیا کہ مینوں
پانی چاہیدا اے۔ ہن مینوں گولی کھانی چاہیدی اے۔
بوہا کھلدیاں ای میں پانی منگدا ہاں۔ گولی میری تلی تے
پئی اے۔ اوہنوں دیکھ کے میرا حلق سک جاندا اے۔ گل مونہوں
نہیں نکل رہی۔ رون نکل جاندا اے۔
سوچاں : اس دن دی گھٹنا توں بعد میں الجھ گیا سی، اپنے
آپ ‘چ۔ بڑا کجھ بھن ٹُٹ ہوندا رہیا سی، میرے اندر۔ میں بڑے
فیصلے کردا، پر کرن بعد ہر فیصلہ آپ ای رد کر دندا۔ میں کیہ
کراں؟ سمجھ نہیں سی پیندی۔ ایس نال الجھن ہندی۔ پھیر غصہ
تے کھجھ۔... تے پھیر ہار دا احساس۔ زندگی دے وارتھ ہون دا
خیال۔
من شانت ہوندا تاں مینوں خیال آؤندا سی...مینوں کیہ حق
اے، اوہنوں ایہہ کہن دا کہ توں اوہدے نال نہ بول، اوہدے نال
انج نہ پھر۔ اوہنوں رات نوں اپنے گھر نہ رکھ۔... جاں ایہہ کہ
میرے کول اوہدی کوئی گل نہ کر۔ مینوں تاں ایہناں گلاں توں
انجان رہن دیہہ۔ مینوں کیوں نال ولھیٹ لیندی ایں؟... میں
غصے نال سوچدا، اوہ مینوں تنگ کردی اے۔ جان بجھ کے
خراب کردی اے۔ ذلیل کردی اے۔ مینوں ذلیل کر کے اوہنوں
لطف ملدا اے۔
میں ذلیل ہوندا ہاں مینوں ایہہ وی کیہا گیا،” ایس گھر نہ آیا
کر۔... توں ایتھوں چلیا جاہ۔... مینوں تیرا ملنا پسند نہیں۔”... آکھ
کے اوہ اپنے مندر چ وڑ گئی سی۔ میں فیصلہ کیتا...لے گل ختم
ہوئی۔ ملنا ترک کیتا۔...پر دو جاں حد تن دن لنگھے... پھیر
اوہی سلسلہ چل پیا۔ ... دو ہنجھو، اک مسکان...بس کافی اے
میرے لئی۔ میں دوجے دی تھاں اپنے آپ نوں اپرادھی سمجھن
لگ پیندا۔... کہندے نے کہ بندہ تجربے نال سمجھ جاندا اے۔ پر
میں اینے تجربے کرن بعد وی تجربے کری جاندا سی۔ حالانکہ
ہر نواں تجربہ وی پہلے ورگا ای ہوندا اے۔ میں ایس گل نوں
سمجھدا وی ہاں، پھیر وی... ایہہ بے بسی کیہ اے؟ مینوں
سمجھ نہیں آؤندی۔... میں سمجھن دی کوشش کردا ہاں۔ ایہدے
پچھے کسے کمی دا، انہوند دا، جاں کسے اپراپت چیز دا
احساس اے، شاید۔ اس چیز دا اینا مل اے کہ...جاں میں اپنا مل
نہیں جاندا۔ ایہہ مل پواؤن دا کرشما کیہ اے؟ میں سمجھ نہیں
سکدا۔
آدمی دی شخصیت، اوہدا دل، دماغ، اوہدا دھن تے اوہدیاں
ہور وستاں وی اوہدا مل بنا کے دسدیاں نے؟ پھیر کیہ ایہہ
کوئی روگ اے؟
ایہناں سارے سوالاں توں پرے جاں ارے مینوں اپنی
مجبوری دسدی اے۔
اج مینوں تیرے نال گل کر کے تسلی نہیں ہوئی۔ مینوں
لگیا کہ جیہڑی گنڈھ تیرے دل چ پیدا ہوئی سی، اوہ کھلی نہیں۔
صرف ڈھلی ہوئی اے۔...پتہ نہیں، میریاں گلاں چ اثر نہیں جاں
تیرے دل دا دکھ اینا ودھ گیا سی کہ دھپ نہ سکیا۔
اگے جد وی ساڈے وچکار کوئی جھگڑا کھڑا ہویا، اوہ جد
وی مٹیا، اسیں جذبیاں بھرے دلاں نال ٹُٹ کے ملے۔ رج کے
روئے۔ دل دھو کے محبت دے جذبے نال بھر لئے۔
پر ایس وار انج نہ ہویا۔... انج میرے دل چ ایہہ عمل ہوندا
رہیا اے۔... مینوں لگیا کہ تیرا دل گھٹیا پیا اے۔ ایہہ میل اے،
جیہڑی جم گئی اے۔ میں تیرے دل چ پاپ ہون دا الزام نہیں
لاؤندا۔ شاید میرے دل چ ای اینا خلوص پیدا نہیں ہویا، جیہڑا
تینوں پگھلن تے مجبور کر دندا۔... میں جاندا ہاں، توں بہت
محبت کرن والی نیں۔ بہت نرم دل ایں۔
جد میں ایہہ گل دس رہیا سی، پئی مینوں محسوس ہویا اے
کہ میں تیرے بناں نہیں رہِ سکدا تاں مینوں لگا کہ تینوں میری
گل تے یقین نہیں۔....سچ ایہہ گل میں جذباتی ہو کے نہیں، کئی
دناں دی سوچ توں بعد آکھی سی۔ کسے دے بناں نہ جیون دا
مطلب، جویں میں دسیا سی، ایہہ نہیں پئی اوہ جسمانی طور تے
مر جاندا اے۔ مطلب ایہہ ہوندا اے کہ کوئی اپنے آپ چ زندگی
محسوس نہیں کردا۔... ایہہ سچ اے۔ میری کسے وی سچائی
ورگا۔ پر جد میں تینوں دیکھدا ہاں تیرے کول آ بہندا ہاں، تاں
اپنے اندر زندگی دا سنچار ہوندا محسوس کردا ہاں۔ میرے اندر،
جیہڑا کجھ مر گیا ہوندا اے، اوہ سرجیت ہوندا محسوس ہوندا
اے۔... ایہہ شاید تیرے کہن موجب، میرا ترلا اے جیون دا۔
لے، گل دا سلسلہ ختم ہو گیا۔... اوہ گیتا مندر جان لئی تیار
ہون لگ پئی۔... کِنا ٹکراؤ اے ایہدی شخصیت ‘چ۔ کدے
ناستکاں وانگ جیوندی ہوئی ساریاں مریاداں بھنگ کر دیندی
اے تے کدے بھگتنی بن جاندی اے۔... ایہہ بھیت میں ایہدے
کئی وار دے دسن تے وی سمجھ نہیں سکیا۔
نوجوان : اک دن مینوں محسوس ہویا کہ اوہ نوجوان ساڈے
وچکار آ گیا اے۔ پھیر مینوں شک ہو گیا کہ اوہ اک دن میری
تھاں لے لویگا۔ جویں میں کسے دی تھاں ملی سی۔
مینوں پتہ سی کہ دروپدی دی دوستی ہور کئیاں بندیاں نال
وی رہی اے۔ میری دوستی دے ہندیاں وی کئی ہور آئے تے
چلے گئے۔ کسے نال چھ مہینے نبھی تے کسے نال سال بھر۔
کئی گلاں تاں اوہ آپ ای مینوں دسدی رہی اے۔ پریم کہانیاں
وانگوں ویروے دسدی رہی اے۔... مینوں ایہہ وی پتہ اے کہ
اوہنے کئیاں بندیاں نال جسمانی سبندھ وی رکھے نیں۔ میرے
ہندیاں وی کئی بندے چوری کر گئے نیں۔ پر اوہ ایہہ گل مندی
نہیں۔ انج گلاں ‘چوں مینوں اشارے لبھ پیندے نیں۔ اوہ اینے
زور نال گل کردی اے کہ نہ منن دی جرئت نہیں ہندی۔ پر اوس
نوجوان دی آمد نے میری نیند حرام کر دتی سی۔ میں ایہہ گل
دروپدی تے ظاہر وی کردا ہاں۔ مونہوں آکھدا وی ہاں۔ تاں وی
اوہ اوہنوں دور کرن لئی تیار نہیں۔... ایہنوں اوہ اپنی نجی
آزادی دا حصہ سمجھدی اے۔ اوہ چاہندی اے کہ اوہ کسے نال
سبندھ کس حد تک رکھے، ایہہ اوہدی مرضی اے۔ میں اوہدی
ایس دلیل نوں ٹھیک سمجھدا ہاں۔ پر بھاونا دی ستہِ تے قبول
کرنا بڑا اوکھا لگدا اے۔... ایہو میرا دکھانت اے۔
میں سمجھدا ہاں کہ آزادی میری وی اے۔...پر حالات
اجیہے بنے پئے نے کہ مینوں اپنی آزادی اس دے حوالے
کرنی پے گئی اے۔ تے اوہدی غلامی قبول کر لئی اے۔ اپنی
عزت وی داؤ تے لا دتی۔ ایس سبھ کجھ نوں لکا کے میں اپنے
سماجی رتبے دا اوہلا بنایا ہویا اے۔
ایس نوجوان کر کے میری نیند حرام کیوں ہوئی؟ اوہدی
دسدی وجہ ایہہ وے کہ ساڈے سنبندھ بڑے ہی چنگے چل رہے
سن کہ دروپدی نے اوہنوں پہل دے دتی۔... جدوں اوہ دوویں
سڑک تے ٹرے جاندے ہوندے نے تاں ملن تے میں چاہندا ہاں
کنی قطرہ کے راہ چھڈ جاواں۔ اک دم تناؤ چ آ کے چاہندا ہاں
کہ اوہ ہن اس نوں چھڈ کے کجھ سماں مینوں دے دیوے۔...
نہیں تاں اوہ مینوں اوہدیاں نظراں چ گھٹیا بنا رہی اے۔ میں
مونہہ بھوا کے ٹر جاندا ہاں۔ تے دروپدی دے دیوی دیوتیاں
نوں گالھاں کڈھدا ہاں۔ اوہدے پرماتما تے ہور اشٹاں دے ورودھ
بولدا ہاں۔ جیہڑے اوہنوں جھوٹھی ہون تے وی بخشدے نیں۔
اک دن میں اوہدے گھر بیٹھا سی۔ ساڈے وچکار کچی جہی
صلاح ہو گئی سی۔ اوہدا بندہ شیو کر کے اپنیاں چارلی کٹ
مچھاں سوار کے دفتر چلیا گیا سی۔ تدے اوہ بندہ آ گیا۔ اوہ
چاہندی سی کہ میں اوہنوں وی دوجے دوستاں وانگوں قبول کر
لواں۔ آخر ہوراں نوں وی برداشت کیتا ای اے۔... پر میں اک دم
ٹینس ہو کے کھلو جاندا ہاں۔ اوہ گھبرا جاندی اے۔ اوہ نہیں
چاہندی کہ لڑائی ہو جاوے۔ جاں کوئی اچی بول کے سین پیدا
کر دیوے۔ اوہ چاہندی اے کہ ساڈے وچوں کوئی جنا چلیا
جاوے۔
میں ساری ستھتی نوں چھیتی جان جاندا ہاں۔ مینوں کئی
وار انوبھو ہو چکے نیں۔ میں اٹھ کے ٹر جاندا ہاں۔ دروپدی ہن
بے چینی توں بہت ڈری ہوئی اے۔ اوہنوں بلڈ پریشر ودھ جان
دا ڈر ماردا اے۔ اوہ میری ٹینشن توں وی ڈردی اے۔ جیہڑی
کدے نہ کدے اوہدے اتے ڈگیگی۔...پر ہن کیہ کرے؟ اوہنوں
اس نویں بندے نال اینا پیار ہو گیا اے کہ کوئی وی رسک لین
نوں تیار دسدی اے۔ بے چین آدمی دروپدی دے منووگیان نوں
سمجھ نہیں سکدا۔ اوہ دروپدی دی ٹینشن وی آپ لے جاندا
اے۔... اوہ آپ اپنی الجھن نوں سمجھ نہیں سکدی، پئی اوہ کیوں
اینی بے چین اے۔ جدوں کہ دوجے لوک سکھ دی نیند سوندے
نیں۔... میں آپ نہیں سمجھدا کہ میں کیوں پاگل ہون دی حد تک
چلیا جاندا ہاں، جدوں کہ دروپدی ٹھیک ہو جاندی اے۔... اوہ
جھٹ دینی کوئی نواں دوست لبھ لیندی اے۔ جیہناں گلاں نوں
میں پھیلاء کے دیکھدا رہندا ہاں، دروپدی اوہ سبھ لاہ سٹ کے
نویں دوست نال نیم پاگل ہون دی حد تک پیار پا لیندی اے۔ ایس
طرحاں جیہڑیاں گلاں میرے لئی جیون مرن دا سوال پیدا کر
دندیاں نیں، اوہ اوہدے لئی معمولی ہو جاندیاں نیں۔
دُنیا چ کئی لوک اپنی موت آپ سہیڑ لیندے نیں۔... ایہہ میں
جاندا ہاں۔ پھیر وی میں ایہنوں اپنا نصیب سمجھ کے زندگی
نوں حالات دے حوالے کر دندا ہاں۔
ہر سال اپریل دے مہینے چاننیاں راتاں والے دنیں میری
نفیساتی صحت وگڑدی اے۔... میرا یقین ورگا وہم اے کہ ہر
سال ایسے مہینے دروپدی نوں وی کجھ ہوندا اے۔ اوہ میرے
لئی اجیہے حالات پیدا کر دندی اے۔ اوہ میرے نال لڑ پیندی اے
جاں کوئی نواں دوست کھڑا کرکے میرے لئی دکھاں دیاں پنڈاں
پیدا کر دندی اے۔ جاں اوہنوں وی اس سمیں چ اجیہے حالات
دی لوڑ پیندی اے۔
اک پاسے اوہ اجیہے کم کردی اے تے دوجے پاسے
اوہنوں ورت یاد آ جاندے نیں۔ اوہ عام ان پڑھ ہندو عورتاں
(سہاگناں) وانگ ورت رکھدی اے۔ اپنے پتی نال مندر جاندی
اے۔ جتھوں اوہدا پتی کسے دے گھر شراب پین چلیا جاندا اے
تے اوہ اپنے نوجوان دوست نوں لے کے گھر آ جاندی اے۔
جاہ تینوں معاف کیتا : اس دن میں تے نوین دلی چ امرتا
نوں ملے تاں نوین بہت خوش سی۔ اوہ امروز نال گلاں کر کے
اڈدا محسوس کر رہیا سی۔ میں صرف نوین دی خوشی لئی ملن
گیا سی۔
پھیر اسیں خوشی دے موڈ چ چوہلاں کردے ریگل دے
نیڑے تیڑے پھردے رہے۔ من اینا خوش سی کہ سریر ٹپدا
پھردا سی۔...دل کیتا، توں ایتھے کِتے مل جاوویں۔ اسیں درخت
دی چھاں ہیٹھ کھڑے سی۔ لگا، توں تاں میرے ساہمنے کھڑی
ایں۔... ساری بیتی گھٹنا میرے اندر سی۔ اچانک دل دی تلخی
دھوتی گئی۔ میرے اندروں اک فقرہ جمیا...”جاہ تینوں معاف
کیتا۔”
ایہہ گل میں نوین نوں اسے ویلے نہیں دسی۔ کافی دیر بعد
جنک پوری دی سڑک تے جاندیاں میں اوہنوں دسیا کہ میرے
اندر اک فقرہ پیدا ہویا اے، “جاؤ، ہم نے تمھیں معاف کیا۔”
اوہنے گل ای پھڑ لئی۔ کجھ دیر بعد اوہنے کیہا، “ہن تسیں
اوہدے گھر وی جاؤگے، تے آکھوگے... لو،ہم پھر آ گئے۔”
میں کیہا، “میں انج نہیں کراں گا۔”
تناں دناں بعد جالندھر پجا تاں پتہ لگا کہ اوہنے ٹینوں
بھیجیا سی۔ ...میں اڈیکن لگا، اوہ آوے تاں میں اوہ گل
دساں۔....پر اوہدے نال ای میں اک زہریلہ تیر وی تیار کر لیا
سی۔ آکھنا سی....جاہ، میں اپنی تھاں اس نوجوان ڈرامے باز
لئی خالی کر دتی۔....ہن اوہنوں ذلیل کریں تے پھیر کوئی ہور
بندہ لبھ لویں۔ جیہنوں ذلیل کر کے ودھ سواد لیا جا سکے۔
میرا ارادہ سی کہ میں ایہہ گلاں چٹھی چ لکھ کے اوہدے
تک پچا دیاں۔ پر میں چٹھی نہ لکھ سکیا۔ مینوں لگا کہ اوہنوں
ملنا وی میری ہار اے تے چٹھی لکھنا وی۔ پر میں ایہہ ساریاں
گلاں لکھ کے اپنے کول رکھ کے ای سوکھا ہو گیا سی۔
ٹریجڈی : ساڈے وچوں کوئی وی دوشی نہیں سی۔ کیونکہ
ساڈے چوہاں دے دلاں وچ کوئی اجیہی تار نہیں سی، جیہڑی
چاراں دی گل سانجھی کر سکے۔ جاں کسے گل دا سنچار
چوہاں دلاں چ اکو وار ہو سکے۔ میم اوہنوں ملنا چاہندا سی۔ اوہ
کاہلا سی تے پہلے دن دیاں گلاں توں رجیا نہیں سی۔ اوہ اس
عورت دی سنگت چاہندا سی، جیہدے نال میریاں گنڈھاں بجھیاں
ہوئیاں سن۔ پر میں اوہنوں ہوراں دے نال نہیں سی ملانا
چاہندا۔...نوین ایس لئی ملنا چاہندا سی کہ اوہ لطیفہ بازی کر
کے مینوں ذرا نیواں کر کے اوہنوں اچھال دیوے، کیونکہ میں
اوہنوں اس بڈھی عورت بارے لطیفے گھڑ کے سنائے سن،
جیہنوں اوہ ملدا سی۔ میرے لئی ایہہ گل حیرانی والی سی کہ
اوہ اینا سوہنا تے جوان بندہ اوس بے شکل بڈھی نال کویں رہندا
اے۔
نوین نے مینوں آ کے دسیا کہ دروپدی چاہندی اے کہ جے
میم ملنا چاہندا اے، تاں مل لوے۔....انج اوہنے کنی کتراؤن دے
لحظے چ دسیا کہ اوہ شاید اج رات نوں دلی چلی جاوے۔ جتھے
اوہدا رشتے چ لگدا کارخانیدار بھرا بیمار اے۔
میں اوہدے گھر جا کے آکھ آیا کہ میں گھر اکلا ہووانگا۔
توں چھیتی آ جا۔ میں دِلّی والی گل دسنی اے۔ اوہ من گئی۔ اوہدا
پتی کِتے جان دی تیاری کر رہیا سی۔ اوہنے میرے نال کوئی
گل نہیں کیتی۔ پر جدوں اوہ باہر ملدا اے تاں اپنے جوڑے بڑے
چٹکلے سناؤندا اے۔ شراب پین دی دعوت دیندا اے۔
پر میم سمیں توں دو گھنٹے پہلاں ای آ گیا۔ میں اوہنوں
سمجھایا کہ میں اک جھگڑا مٹانا اے۔ جدوں اوہ آوے، توں
سگرٹ لین چلا جائیں۔ اوہ من گیا۔ پر اوہدے چہرے تے گنڈھ
پئی دسدی رہی۔ اوہ نہ آئی۔ تیجے کو پہر اوہناں دے کم کرن
والا منڈا نیٹو آیا۔ سنیہا دے گیا کہ تہانوں بلاؤندے پئے نیں۔ میں
کھجھ گیا کہ ایہہ کیہ وعدہ خلافی اے۔ پہلاں وعدہ ای نہ کردی۔
جے کم ہو گیا سی تاں سنیہا چھیتی بھیج دندی۔
میں نہ گیا۔...شام ویلے نوین آ گیا۔ میں تے میم کیہ
سوچدے سی، نوین نوں پتہ نہیں سی۔ اوہ ناٹک توں باہر
سی۔...اسیں پکوڑے منگا کے کھان لگے تاں اوہ آ گئی۔ اوہنے
اپنے نہ آؤن دا کارن ایہہ دسیا کہ اوہ بندہ آ گیا سی، جیہنوں
اسیں راون آکھدے سی۔ اوہناں وچکار تعلقات نوں میں ہی جاندا
سی۔ ایس لئی میرا ای موڈ خراب ہونا سی۔ .... ایہہ گل شاید
میں پہلاں وی کِتے لکھی سی۔
نوین نے پکوڑے پیش کیتے۔ پر اوہ کھا نہیں سی
رہی۔...میرے ٹبر دے آؤن تے اوہدا موڈ بدل گیا۔ میرے اندر
وی زہر گھل گیا سی۔ میں آکھیا ...چلو باہر کِتے جاندے ہاں۔
اوہ کہندی، میں باہر کِتے نہیں جانا۔...میں پچھیا، ہور تسیں
کیہدے نال جانا اے؟ کہندی، میں تاں اپنے آپ نال ای جانا اے۔
مطلب صاف سی کہ اوہ نہ تاں ساڈے نال جانا چاہندی سی
تے نہ ہی سانوں اپنے گھر لجانا چاہندی سی۔ میں اوہدے گھر
جانا چاہندا وی نہیں سی۔...بس ساڈے وچکار گنڈھاں پکیاں ہون
لگ پئیاں۔...میم تے نوین اوہدے گھر جانا چاہندے سن تاں جو
اوہدا موڈ ٹھیک کیتا جا سکے۔ پر مینوں شک سی کہ ہو سکدا
اے اہنے کسے ہور دوست نوں اپنے گھر بلایا ہووے۔ مینوں
لگا کہ ہن اوہدے نال جانا ٹھیک نہیں۔ پر میں دوجیاں دا دل وی
توڑنا نہیں سی چاہندا۔ میں اوہناں نوں اشاریاں نال سمجھایا۔ پر
اوہ سمجھے نہیں۔....اوہ شوخی چ چامھل گئے سن۔ شرارت
دے موڈ چ سن۔ میں پہلاں گھر دے موڑ تے رکیا، ایہہ فیصلہ
کرن لئی کہ کتھے جانا اے؟ پھیر دوجے موڑ ‘تے۔ میم کہندا،
آپاں ایہناں نوں گھر چھڈ کے گیٹ توں ای مڑ آوانگے۔ اینا کو
تاں ساڈا اخلاقی فرض بندا اے۔
میں بے دلی نال اوہناں دے نال ٹردا رہیا۔...اوہدے گیٹ
تے جا کے میں رک گیا۔...اوہ مینوں “بس، کجھ منٹ” آکھ کے
بانہہ لا کے اندر لے گئے۔ اندر اوہی دوند شروع ہو گیا، جیہدا
مینوں ڈر سی۔ میں چپ کر کے بہہ گیا۔ اوہنے پچھیا، “تسیں
چپ کیوں ہو؟ بولدے کیوں نہیں؟” آکھ کے اوہنے اپنے والاں
نوں جھٹکا دتا تے بندے نوں بے بس کرن دی نظر نال تکیا۔
اتھوں ای ٹینشن شروع ہو گئی۔...اوہ دوویں ہسدے تے گلاں
ٹچراں کردے رہے۔....پر اوہ وی ٹینشن دے بھار ہیٹھ دبی پئی
سی۔...کجھ منٹ وی لنگھاؤنے اوکھے ہو گئے۔ میم نے مینوں
سگرٹ پین نوں کیہا تاں میں جواب دے دتا۔ میری آواز رکھی
تے کرکھت سی۔ مینوں آپ نوں ایہدا احساس ہویا۔
کجھ پلاں بعد میم نے نوین نوں سینت کیتی تے آکھیا، “چلو
آپاں سگرٹ لے آئیے۔”
اوہ دوویں اٹھ کے چلے گئے۔ مینوں پتہ سی، اوہ جان کے
گئے نیں۔ میں میم نوں جیہڑا کیہا سی کہ اوہ مینوں دروپدی نال
کلیاں گلاں کرن دا موقع دے دیوے۔
میں اوہنوں آکھیا، “ایہہ ماڑی گل اے کہ اوہ اٹھ کے چلے
گئے۔”
اوہنے جھٹ دینی آکھ دتا، “توں وی چلیا جاہ۔” اوہدے
چہرے اتے اکھاں دا روپ بدل گیا سی۔ میں آکھیا، “میم بہت
جذباتی اے۔ اپنا مہمان اے ...توں موڑ لیا۔” کہندی، “توں موڑ
لیا۔”
میں کیہا، “اوہ تیرے مہمان نیں۔”...
میرے کہن تے اوہ باہر نکلی، تے مڑ آئی۔ کہندی، “اوہ
چلے گئے نیں۔”
میں آپ اٹھ کے باہر نکلیا۔ پر اوہ دسے نہیں۔ اندر جا کے
مینوں وی بہنا چنگا نہ لگا۔ میں اوہنوں کجھ آکھے بناں ای باہر
نکل گیا۔
میں مارکیٹ تک گیا۔ اوہ نہ ملے۔ پھیر گھم گھما کے گھر آ
گیا۔ اوہ آئے نہیں سن۔... میں پھیر باہر نکلیا۔ اوہ آ رہے سی۔
میم گھر آؤنا چاہندا سی، پر نوین نہیں۔ نوین میرے تے کھجھیا
ہویا سی۔ اوہنوں غصہ سی، میرے چپ رہن ‘تے۔ دوجا میم تے
سی کہ اوہ جھوٹھ بول کے باہر کیوں نکلیا۔ تیجا اپنے آپ تے
سی کہ اوہ ساڈے نال کیوں مڑ آیا۔
اسیں گھر بیٹھے تاں فلم مک گئی سی، ٹی.وی. ‘تے۔
منجیت آئی ہوئی سی۔...اسیں چپ سی۔ سارے کمرے چ ٹینشن
پھیل گئی سی۔ اوہ دباؤ دروپدی توں برداشت نہیں سی ہو رہیا۔
اوہ میم نوں بلا کے دوجے کمرے چ لے گئی۔ تن منٹاں بعد
نوین تے مینوں وی لے گئی۔ اسیں چلے گئے۔
اتھے وی اوہی ٹینشن سی۔ اوہنوں توڑن لئی کوئی گل
شروع ہوئی۔ نوین غصے چ بول رہیا سی۔ ایس لئی سپشٹ نہیں
سی۔
میم نے ٹینشن چیرن لئی کیہا، “سانوں کافی پیاؤ۔”
کافی آئی۔ سبھ لئی سی۔...پر میں کیہا، “میں نہیں پینی۔”
اوہ پیالہ لے کے میرے اگے کھلو گئی۔...”میں کہندی آں،
پی لے، پی لے، پی لے۔” اوہنے ایس طرحاں تن واری آکھیا
تاں میں سوچیا کہ ایس طرحاں شاید ٹینشن گھر ‘چوں نکل
جاوے۔ میں کافی دا پیالہ پھڑ لیا۔ اسیں کافی پیندے رہے۔...اوہ
ہسی وی تے میرے تے غصہ وی وکھاؤندی رہی۔ نوین نوں پتہ
نہیں کیہ ہویا، اوہنے اک دم میری مخالفت شروع کر دتی۔
اوہنے میم تے دروپدی دے قصور وی میرے سر مڑھ دتے۔
اوہنوں سن سن کے دروپدی جذباتی ہو گئی۔ اوہنے رونا شروع
کر دتا۔...پھیر روندیاں روندیاں آکھیا، “میرے گھر نہ آیا کر
توں۔”....اوہنے گل بات چ مینوں ‘صلی’ تے ‘نان سینس’ وی آکھ
دتا۔
ایس دوران چ میں چپ رہیا۔... کتھے مینوں اس تے غصہ
سی تے کتھے میں صفایاں دین تے آ گیا سی۔ تے پھیر مینوں
چنگا مندا آکھیا جان لگ پیا سی۔
ایس موقعے تے میم نے میری حمایت چ کیہا کہ ہن تسیں
زیادتی کر رہے ہو۔ حالانکہ پہلاں اوہ وی مخول چ مینوں ای
قصوروار قرار دے رہیا سی۔
پھیر پاسہ پلٹ گیا۔ اوہ رو رو کے، صحیح ہو کے میرے
تے حملے کر رہی سی۔ ...میں پھیر سن ہو گیا۔ ... اینے چ
اوہدا نواں دوست ڈرامیباز آ گیا۔ سبھ نال دعا سلام ہوئی۔ پر میں
ہتھ نہیں ملایا۔...نوین نے اوہنوں پچھیا، “ہن تسیں کوئی ناٹک
نہیں کھیڈنا؟” اوہ بڑی بد تمیزی نال بولیا، “جالندھر از اے سٹی
آف ایڈئٹس۔”... میں اک دم سڑ گیا۔ پر اپنے آپ نوں سنبھال لیا۔
میرے تے پہلوں ای حملے ہو رہے سن۔
اسیں تنے اٹھ کھلوتے۔ باہر نکلے۔ اوہ سانوں گیٹ تک
چھڈن آئی۔...میں بھڑک کے کیہا، “میں اوہدی بھین...اس ایڈیئٹ
کہن والے دی...پر میں چپ رہا...کہوگے،..میرے گھر چ کیہ
سین کریئیٹ کر دتا۔”
دماغ ٹھنڈا ہویا تاں مینوں خیال آیا کہ دروپدی نے اس
ڈرامیباز نوں ٹائم دتا ہویا ہونا اے۔...جدوں اوہ آیا سی تاں اوہدا
سواگت کرن لگیاں دروپدی نوں اپنی ساڑی دی وی سدھ نہیں
سی رہی۔
امرتسر : میں امرتسر سرجیت دے کمرے چ بیٹھا سی۔ اوہ
اپنے وبھاگ دے کماں چ پھسیا ہویا سی۔ میں گھر بیٹھا اک
ماسک پتر ولوں چھاپی تن بھاشائی کتاب وچوں اپنی کہانی
“کوٹھی والی” پڑھن لگ پیا۔ کہانی بیان کرن والا پوری کھتری
پاتر جدوں براڑ جٹ دے بنگلے چ رہندی اپنی بھوآ نوں ملن
جاندا اے تاں بھوآ اوہنوں کہندی اے، “وے تینوں ترس نہ آیا
اپنی بھوآ ‘تے؟” پڑھدیاں ای میں رو پیا۔ کوئی مینوں دیکھ نہ
لوے، ایہہ سوچدا میں اپنے ہنجو پونجھدا رہیا۔
جدوں اوہ پاتر ویاہ کرا کے اپنی وہوٹی نوں لے کے مڑ
کے بھوآ نوں ملن جاندا اے تاں بھوآ اوہدی وہوٹی نوں پیار
کردی اے۔... اینا پڑھدیاں ای میں زارو قطار رون لگ پیا تے
اگانہہ میتھوں کہانی پڑھی نہ گئی۔ کتاب بند کر کے میں ہنجو
پونجھ کے بہہ گیا۔
ایس طرحاں رون دا میرا سلسلہ بہت پرانا اے۔....مینوں
رونا کسے دی موت جاں کسے دکھ والی گھٹنا تے نہیں آؤندا۔
جدائی دے احساس نال وی نہیں آؤندا۔ بہتی وار مینوں رونا پیار
دی بھاونا نال جاں کسے وچکار مڑ کے پیار ہو جان نال جاں
اس پیار دی بھاونا نال آؤندا اے، جیہدا دوجے پاتر نوں پتہ ای
نہ ہووے، جیہنوں پیار کیتا جا رہیا ہووے۔
ایس دکھ جاں سکھ دے رون دا احساس سبھ توں پہلاں
مینوں منٹو دے ناٹک ‘اس منجھدھار میں’ نوں پڑھ کے ہویا
سی۔ اس ناٹک دے انت چ نواں ویاہیا تے حادثے چ اپاہج ہویا
امجد اپنے بیڈ دی پچھلی کھڑکی وچوں اپنی سج ویاہی وہوٹی
نوں اپنے بھرا نال پہاڑاں تے سیر کردیاں دیکھدا اے تاں اوہ
نوجوان نوکرانی اسگری نوں دلہن دے پلنگھ اتے لیٹن لئی آکھدا
اے۔ اسگری لیٹ جاندی اے۔...اوہنوں دیکھ کے امجد کجھ
اجہیاں جذباتی گلاں بے اختیار ہو کے کردا اے کہ اسگری
(جیہڑی اوہنوں اندرے اندر پیار کردی اے) اٹھ کے کھڑکی
وچیں چھال مار دندی اے۔... تے پھر امجد وی اپنا سریر
گھڑیسدا کھڑکی وچ بہہ کے ہیٹھاں ڈگ پیندا اے۔
ایہہ پڑھدے سار میرے اندر پتہ نہیں کیہ ہوندا اے کہ میں
زارو قطار رون لگ پیندا رہندا سی۔... پھیر میرے وس کجھ
نہیں سی رہندا۔ کتاب میری چھاتی تے ٹک جاندی تے میں
بھباں مار کے روندا رہندا ہوندا سی۔
کئی وار ملوملی میرا رون نوں دل کرن لگ پیندا اے۔
کیوں کردا اے؟..مینوں سمجھ نہیں پیندی۔ پتہ نہیں، اندرے اندر
کیہو جہے احساس کٹھے ہوندے رہندے نے کہ کوئی سماں
آؤندا اے کہ میرے کولوں اوہ اندر سانبھ نہیں ہوندے۔...جدوں
رو لیندا ہاں تاں لگدا اے کہ اوہ کوئی ٹھوس چیز پھسی پئی
سی، ہن اوہ پگھل کے وگ گئی اے۔...ایہہ عمل میرے وس چ
نہیں۔ بس اپنے آپ ہوندا رہندا اے۔ جیہدے نال میں کجھ دناں
جاں کجھ عرصے لئی ہولا ہو جاندا ہاں۔
کئی وار میں کوئی گھٹیا جہی فلم دیکھدا وی رون لگ پیندا
ہاں۔ حالاں کہ مینوں پتہ ہوندا اے کہ اوہ جھوٹھی کلپت کہانی
ہوندی اے۔ ایہو جہیاں کہانیاں میں وی لکھدا ہاں۔ میں آپ وی
اپنیاں کہانیاں دے دھوکھے چ آ جاندا ہاں۔ اپنی کہانی ‘ڈیڈ لائن’
پڑھ کے میں کئی وار رویا ہاں۔ ایس لک کے رون چ پتہ نہیں
کیہو جیہا سواد ہوندا اے کہ کئی واری دل کردا اے، میرے
کول بیٹھے سارے بندے اتھوں چلے جان۔ میں کلا رہِ جاواں۔
مینوں روندے نوں کوئی دیکھ نہ سکے۔ میں جی بھر کے رو
سکاں۔
بہت چر پہلاں جدوں میں حالے چھڑا ای سی۔ میں جالندھر
دے اک بازار چ چھڑیاں دی بلڈنگ چ رہندا ہوندا سی۔ گھروں
لڑ کے آیا سی جاں انج آکھیئے کہ پیو نے مینوں گھروں کڈھیا
ہویا سی۔ اودوں کئی وار میرا رون نوں دل کریا کردا سی۔ میں
اپنے کمرے دے بوہے بند کرکے اندروں کنڈا بند کر لیندا تے
اپنی بی بی نوں یاد کرکے رویا کردا سی۔ کئی وار میں رون
دے بہانے تیار کردا رہندا، پر رونا نہ آؤندا۔ تاں میں فلم دیکھن
چلیا جاندا سی۔
اک وار میں بیمار ہو گیا۔ جد میری اجیہی حالت ہوندی
اے، میں آپ دوستاں نوں بلا لیندا ہاں۔ میں نوین تے دروپدی
نوں بلا لیا۔ اودن میری بی بی وی پنڈ توں آئی ہوئی سی۔ اوہ
میرے سرھانے بیٹھی گھردیاں (پنڈ دیاں) گلاں کردی رہی۔
اچانک مینوں محسوس ہویا کہ میں اپنے گھردیاں توں ٹٹ کے
گواچ جیہا گیا ہاں۔...ایہدے نال ای میرے اندر میرے بھائیاں
تے ہور جیاں لئی موہ جاگ پیا۔...پھیر پتہ نہیں مینوں کیہ ہویا
کہ میں اچی اچی رو رہیا سی۔ میری بی بی نے میرا سر اپنے
پٹ تے رکھیا ہویا سی۔ دروپدی تے نوین میری ایہہ حالت دیکھ
کے ہس رہے سن۔ کافی دیر تک مینوں اپنی حالت دا گیان نہیں
سی ہویا۔ گیان ہون تے پتہ لگیا کہ میں ایس گل تے رویا سی کہ
میرے باپ دادے دی زمین تے لگے بلاں دے درختاں تے
جیہڑا پھل لگدا سی، اوہدے کجھ دانے مینوں ہر سال کوئی لیا
دندا سی جاں میں آپ جا کے لے آؤندا سی۔ پھیر میں اوہناں
وچوں اک حصہ لے کے سرجیت ہانس نوں دین امرتسر جاندا
سی۔.. پر ہن مینوں اوہ بل نہیں سن ملدے۔ کیونکہ اوس زمین
تے ہن میرا حق رہیا نہیں سی۔ تے کھیتی کردے میرے بھائی
نے میری بی بی نوں پوٹلیاں بنھ کے جالندھر لجان توں روک
دتا سی۔ بی بی جد وی ساڈے کول جالندھر آؤندی سی تاں تھوڑا
جیہا لھسن، کچی ہلدی، کوئی دال،کجھ گڑ شکر تے ہور نک
سک نال لے آؤندی سی۔ مینوں چار کلے بھوئیں جان دا اینا
جھورا نہیں سی، جنا ایس گل دا سی کہ اس گھر نالوں میرا
رشتہ توڑ دتا گیا سی۔ مینوں پچھیا وی نہیں سی گیا۔
دروپدی نال میری لڑائی کئی وار ہوئی۔ کدے اوہ رس
جاندی تے کدے میں رس جاندا۔...پھیر کدے میں کلا بیٹھا
ہوندا۔مینوں یاد آؤندا کہ اوہ جاں میں رسے ہوئے ہاں۔ اوہنے
میرے کول نہیں آؤنا تے میں اوہدے کول نہیں جانا۔ ایس اوستھا
چ میں کلا بیٹھا سوچدا رہندا تے پھیر اندر جیہڑا ٹھوس جیہا
جمیا پیا پدارتھ ہوندا سی، اوہ پگھلن لگدا تے ہنجوآں دی شکل
چ وگ جاندا۔
میرا روسا تے میری لڑائی مک جاندی۔ میں شام نوں
اوہدے گھر چلیا جاندا۔
ان پائی چٹھی : میں تینوں ایہہ گل لکھنا نہیں سی چاہندا۔
پر لکھ رہیا ہاں۔ کئی وار کئی کم اجیہے کرنے پیندے نیں،
جیہڑے اسیں کرنا نہیں چاہندے ہوندے۔...اوہ ساڈے کولوں ہو
جاندے ہوندے نیں۔
اج اک مہینہ لنگھ گیا اے۔ ایس دوران چ کنے نویں نویں
دور گزرے۔ کیہو جہیاں گلاں دماغ چ آئیاں۔ اوہ دسنیاں اوکھیاں
نیں۔
میں نوین نوں دسیا، “میرے ساہمنے تن جملے نیں....
1 ‘میں تیرے بناں رہِ نہیں سکدا۔ 2 ‘میں بدلہ لوانگا۔’ 3
‘جاہ تینوں معاف کیتا۔’
ایہہ اک کہانی بندی اے۔...ہن میری حالت ایہہ ہو گئی اے
کہ کئی دناں توں ڈیپریشن چ ہاں۔ ایہدا کارن لبھدا رہندا ہاں۔
سوچدا رہندا ہاں۔ اتوں کہندا ہاں، کوئی کارن نہیں۔ بناں وجہ
دکھ پیدا ہو رہیا اے۔ اندر جیہڑی وی کمپوزیشن بندی اے، اوہ
سکھ دی نہیں دکھ دی ہی ہوندی اے۔ جیہدا نتیجہ نراشا تے دکھ
چ ہی نکلدا اے۔.... پر اندروں مینوں ایہدے دکھ دے کارن دا
پتہ اے۔
میں تینوں چٹھی لکھنی چاہندا ہاں۔ جیہدے وچ ایس دکھ دی
گل دس سکاں۔ نالے اوہ کجھ وی لکھاں، جیہدے نال تیرا دل
جلے۔...جیہدے وچ ادھا جھوٹھ ہووے تے ادھا سچ۔...ایدھر میں
وی تاں اینے دناں توں جلدا رہیا ہاں۔ توں کیوں سکون چ
جیوندی ایں؟ اوہ بے چینی میرے ہی نصیبے چ کیوں اے؟
میرے کسے وی پرتیکرم دے پچھے جاں ہیٹھاں کجھ ہور ہوندا
اے۔ جیہڑا دسیا نہیں جا سکدا۔ پر نوین لبھ لیندا اے۔ ایس لبھت
دی اپنی سیما ہوندی اے۔ پوری گل تاں میرے دل چ ہوندی اے۔
نوین : اج ڈاکٹر دے کمرے چ گیا سی، بناں کم دے۔ ...
کل دروپدی نوں ملن توں بعد بہت اوکھا رہیا۔ دل ٹکدا نہیں سی۔
دفتر چ کم وی کردا رہیا۔ ٹچراں وی کردا رہیا۔ سماں کڈھدا
رہیا۔... رک رک کے دل تے بوجھ جیہا پیندا رہیا۔ میں ٹیلیفون
اڈیکدا رہیا۔ پھیر آپ کرن دی کوشش کیتی۔ پر آپریٹر نوں نمبر
ای نہیں ملیا۔
چھٹی کردیاں ای میں نوین کول چلیا گیا۔ میرا اندر بہت
بھاری سی۔ اتوں رسمی طور تے مسکا کے اوہدے بوہے تے
جا کھلوتا سی۔....بولیا....”میں اک سوال بنا ہوا ہوں
صاحب...اس راہ سے بھی گزار لو سواری....”
عام طور تے لوک شعر؎ سن کے سمجھدے نے کہ بندہ
خوشی دے موڈ چ اے۔... پر نوین میریاں اک دو اکھڑیاں ہوئیاں
گلاں سن کے ای سمجھ گیا کہ میں پھیر اسے چکر چ پھسیا
ہویا ہاں، جیہدے وچوں کڈھنا اوہدے وس چ تے نہیں، پر اوہ
کجھ اتانہہ چک سکدا اے۔ اوہ کسے کم چ پھسیا ہویا سی۔
چھیتی گھر آؤن دا وعدہ کرکے مینوں ٹچر جہی کر کے تور
دتا۔ میں تن گھنٹے اڈیکدا رہیا۔ اوہ نہ آیا۔...مینوں زندگی چ سبھ
توں ودھ تنگ کرن والی چیز دی اڈیک اے۔ مینوں گھر چ بہنا
وی اوکھا ہو گیا۔
میں نوین نوں آکھ کے آیا سی کہ میں اوہنوں اک ایکسٹرا
آرڈینری گل دسنی اے۔...اوہ آپ وی کوئی خاص گل دسنی
چاہندا سی۔
اوہ آیا تاں بزنس دیاں تنگیاں دیاں گلاں دسدا رہیا۔ گلاں
کردے اسیں باہر نکل گئے۔..نجھک ہو کے میں اس تے اپنے
دل دی گل ظاہر کر دتی۔ میں دس دتا، صاف صاف شبداں چ
کہ میں دروپدی نوں کِنا پیار کردا ہاں۔ اوہدے لئی میں کِنا بے
بس ہاں۔..کنا کو دکھی ہاں تے کِنا کو سکھی ہاں۔...اوہدی محبت
مینوں کویں تباہ کر رہی اے۔..میں اوہنوں دروپدی بارے وی
کجھ گلاں دسیاں، پر ذرا لکا لکا کے۔
نوین ظاہر کر رہیا سی، جویں اوہنوں ایہناں گلاں دا پہلوں
ای علم ہووے۔ اوہ جھوٹھ بول رہیا سی۔ انج اوہنوں اجہیاں گلاں
دا شک ہو سکدا سی۔
اسیں ڈھائی تن گھنٹے نکی کندھ تے بیٹھے جاں کھڑے
گلاں کردے رہے سی۔ ہنیرا ہون تے وچھڑے تاں میرا دل ہولا
ہو گیا سی۔ مینوں رات نوں نیند آ گئی۔
سویرے اٹھ کے میں پھیر اوہدے گھر چلیا گیا۔ میں چاہندا
سی کہ ہن ساڈے وچکار جیہڑا پاڑا پیا ہویا اے، اوہ مکنا چاہیدا
اے۔
لہو پینا : میں پچھلی رات توں ای اداس سی۔ رات دی
ڈیوٹی سی۔ ہر کم ٹھیک ٹھاک ہوئی گیا۔ اس گل تے میں آپ
حیران سی۔... کم ہوئی جاندا سی۔ پر کدے من اوہدے نال گلاں
کری جاندا تے کدے نوین نال۔ میز دے ساتھی نوں میری حالت
دا پتہ میرے چہرے توں لگ گیا۔ میں اوہنوں دس دتا کہ میرا
من کم چ نہیں لگ رہیا۔
اٹھ کو وجے میں کلپنا چ ای نوین نال گلاں کر رہیا سی۔
اوہ مینوں اپنی پرانی پریمکا راجبیر بارے دس رہیا سی۔ ...
میں دفتر دے باہر نکلیا تاں نوین میرے ساہمنے کھڑا سی۔ میں
اوہنوں اپنی کلپنا دی گل دسی تاں اوہنوں یقین نہیں سی آ
رہیا۔...ساڈے وچکار جملے بازی شروع ہو گئی۔ بڑا سواد آیا،
اوہنوں مل کے، دو گلاں کر کے۔
اوہ گیا تاں میں سبھ کجھ بھل بھل گیا۔ ... رات دے پونے
باراں وجے تاں پھیر دل ڈھہن لگ پیا۔ میں اٹھ کے بتی جگا
کے ڈائری کھولی۔ تے سرلیکھ لکھیا...”خون پینا، ماس کھانا۔”
مینوں پیار خون پینا تے ماس کھانا لگیا۔...شو کمار بارے
میرا خیال سی کہ اوہدی سوچ سماج نالوں ٹٹی ہوئی سی۔ تے
اوہدی کویتا، جیہدے وچ اوہ پیار چ جلدا، گھلدا، تے مردا سی،
مینوں بری لگدی سی۔..پر ہن میری نفیساتی حالت اجیہی ہو
گئی سی کہ مینوں لگدا سی کہ ایہہ پیار میرا خون پی رہیا اے،
میرا ماس کھا رہیا اے، ایہہ میری جان لے کے چھڈے گا۔
مینوں بھورا بھورا کرکے ختم کرےگا۔
پتنی نے کیہا، “سوں جاؤ...میں وی سونے..۔ بتی بجھا
دیو۔”
میں ٹرانکلائیزر دی گولی کھا کے بتی بجھا دتی۔
سویرے اٹھیا تاں دل پھیر کمزور جیہا سی۔ ڈبدا محسوس
ہوندا سی۔ میں گٔو دی دھار کڈھ کے نوین کول چلیا گیا۔ اسیں
ادھا گھنٹہ گلاں کردے رہے۔ چاہ پیتی۔ غلام فرید دی قوالی
پاکستانی قوالاں دے مونہوں سنی۔ رونا لیلیٰ دیاں غزلاں دا
سواد لیندے رہے۔...من نوں کسے پاسے لاؤن دے جتن کردا
رہیا۔
پھیر میں اپنے بچڑخانے چلیا گیا۔ ہولی ہولی اپنی حالت
دسدا رہیا۔ اوہ بڑی گمبھیرتا نال سندی رہی۔ انت نوں گل سرے
آ لگی۔ آخر اوہنے اکو گل آکھی، “میں تیرے لئی کیہ کر سکدی
ہاں؟”
مینوں سمجھ نہ آوے کہ کیہ آکھاں۔ بوکھلاہٹ چ میں
اوہنوں کیہا، ‘مینوں اک دن تے اک رات دے دے۔”
اوہنے جھٹ کہہ دتا، “دتے۔”
میری حالت ہور ای سی۔ پتہ نہیں، دل کیہ چاہندا سی؟..میں
کوئی گل منواؤن چ سفل نہ ہندا، میرا دکھ ہور ڈونگھا ہو
جاندا۔... جے میں سفل ہو جاندا تاں مینوں کجھ چر لئی سکھ
ملدا سی۔ اس توں بعد پھیر اوہی چکر شروع ہو جاندا سی۔ دکھ
دل نوں گھیرن لگ پیندا۔ ہولی ہولی اوہنوں پوری طرحاں اپنی
ولھیٹ چ لے لیندا۔ پھیر مینوں نکلن دا کوئی راہ نہیں سی لبھدا۔
ڈاکٹر : سویرے اٹھدیاں ای اک کہانی دا اک صفحہ لکھیا۔
بے دلی نال رکھ دتا۔ ... 10 40 تے ڈاکٹر دی دُکان تے بیٹھا
رہیا۔ بیٹھا گلاں کردا رہیا۔ اوہ مریض دیکھن لگ پیا تاں میں
لکھیا ایوریا ون وانٹس اے کک۔ اٹ میں بی آف فیم، ویلتھ،
وومن اور وائین۔....ایوری ون از اگینسٹ دوز، ہو ہیو گوٹ دی
کک۔ ...
11 30 وجے نوین دے دفتر چلیا گیا۔...اوہ ہسدا تے مخول
کردا رہیا تے میں گاؤندا رہیا کئی ہا بار اس کیہ خاطر زرے
زرے کا جگر چیرا۔ ... مگر دل ہے کہ اس کیہ .خانا ویرانی
نہیں جاتی۔...
دل چ سوچدا رہا...اوہ محسوس کردی اے کہ جویں میں
اوہدا پتی ہوواں۔ تے کسے وی ہور بندے نال بن رہے اوہدے
رشتے وچکار رکاوٹ بندا ہوواں۔
رات دے7.30 وجے نوین دے گھر چلیا گیا۔ وار وار ایہو
ریکارڈ سندا رہیا... “ انوکھا لاڈلا، کھیلن کو مانگے چاند
رے....۔”
چترکار : دروپدی خوش اے۔ زندگی نوں سکھاں سواداں
نال مان رہی اے۔ اپنے نویں دوست گوتم چترکار نوں اپنے گھر
رکھی بیٹھی اے۔ دن رات، ہر سمیں اوہ اوہدے کول اے، اپنا
اے۔ گھر چ پوری آزادی اے۔ کوئی دخل نہیں۔...عجیب جنون
اُٹھدا اے اوہنوں کوئی کلا سکھن دا۔
نواں دوست اوہدی ڈسپوزل تے اے۔ اوہ اوہنوں جنی چاہے
کھل دیوے، جتھے چاہے روک دیوے۔ جد چاہے، اپنی مہر اس
تے برسا دیوے۔ جد مرضی سمیٹ لوے۔...ایہہ اپنی قسم دا سکھ
اے، دوست گھر چ رکھن دا۔ دوست پالن دا، جس تے تہاڈی
مرضی چلے۔
اک بھیڑی جہی مثال اے کتا پالن دی۔ ایہہ میرے اندر
کھجھ نال پیدا ہوئی اے۔ ایتھے اوہ چنگی نہیں لگدی۔....اوہدی
اپنی وی سوچ تے چیتنا اے۔ سوجھ اے۔ پسند ناپسند اے۔ اوہدی
ساری شخصیت وی اپنا رول ادا کردی اے۔ ایہدے نال اپنی قسم
دا سکھ ملدا اے۔ دوہاں شخصیتاں چ ٹکر وی ہوندی ہونی اے۔
ٹکر دکھ وی پیدا کردی اے۔.. میرے تے اوہدے تعلقات دی اپج
دے نال دکھ ہی اپجے نیں۔ ایہہ سبھ کجھ اچانک نہیں ہویا۔ ہولی
ہولی ہوندا رہیا۔...مینوں تاں پتہ وی نہیں سی لگدا کہ کیہ کجھ
ہوئی جا رہیا اے؟ ایہہ سبھ کویں ہویا تے کدوں ہویا؟
راتیں میں نوین نوں دسدا رہیا سی کہ اوہ کیہ سی...تے
کیہو جیہا سی، جیہڑا میرے اتے اسوار ہوندا جا رہیا سی۔ اوہ
گلاں کردا کھرچ کے پچھدا رہیا۔ میں ہولی ہولی کجھ دسدا رہیا
تے کجھ لکاؤندا رہیا۔....پھیر مینوں احساس ہویا کہ ایس دوران
چ میں بڑا کجھ دس گیا سی۔ اوہ کہہ ہو گیا سی، جیہڑا میں دسنا
نہیں سی چاہندا۔ ایہہ وی پئی اک وار اوہنے مینوں ویاہ کرواؤن
بارے وی آکھیا سی۔ پر میں انکار کر دتا سی۔ اوہنے اپنے مندر
چ وڑ کے مینوں مورتی کول کھلیار کے کئی وار دیوتے
وانگوں پوجیا سی۔ کجھ گلاں میں گھٹ گھٹ لکاؤندا رہیا۔
ٹینشن : اج سویرے میں اوہدے گھر بیٹھا ایہہ کجھ لکھدا
محسوس کر رہیا سی کہ میں اوہدی زندگی دے سواد نوں مار
کے کڑتن پیدا کر رہیا ہاں۔ ایہہ میں کیوں کر رہیا ہاں؟ جے
میں دکھی ہاں تاں مینوں کیہ حق اے کہ میں اوہنوں وی دکھی
کراں؟
نوین ٹھیک ای کہندا اے کہ میں ٹینشن ریسیو کردا ہاں۔
پھیر اوہنوں اپنے اندر جمع کر کے رکھدا ہاں۔ جدوں اوہ ہولی
ہولی لیک ہو کے مک جاندی اے تاں پھر میرے اندر لگیا ہویا
ٹینشن جنریٹر چل پیندا اے۔ ایہہ چکر چلدا رہندا اے۔ نوین دی
ایہہ گل ٹھیک اے۔ پر کیہ ایہہ سبھ کجھ میں جان بجھ کے کردا
ہاں؟ کیہ ایس طرحاں کھر کھر کے مرنا مینوں چنگا لگدا ہے؟
... نہیں، میں وی خوشی تے سکھ چاہندا ہاں۔ میں وی زندگی
نوں بے پرواہی نال جیونا چاہندا ہاں۔...پھیر ایہہ کیہ اے جیہڑا
مینوں مار رہیا اے؟ ... ‘ہاں’...ایہدا جواب ایہی اے کہ ایہہ
کوئی نفیساتی بیماری اے۔ میں اوہنوں سمجھدا وی ہاں۔ پر پھیر
وی اس توں بچ نہیں سکدا۔ ایہی میری بے بسی اے، جیہڑی
مینوں مار رہی اے۔
کیہ ایہہ سبھ کجھ میرے وس چ اے؟... نہیں تاں! پر میرے
کول آخری چارہ ایہی ہوندا اے...رونا....رونا...تے رونا۔
پندراں منٹ : کِتے میرا رون اس دوست ورگا تے نہیں بندا
جا رہیا، جیہڑا فلمی کہانی وانگ ہیروئن دی زندگی دے کسے
وی خوشگوار موڑ تے روڑا بن کے آ کھلوندا اے۔... کیہ میں
زندگی دے سکھاں توں وانجھا محسوس کر کے ایہہ تے نہیں
چاہن لگ پیا کہ دروپدی خوش کیوں اے؟....جاں ایہہ وی
میرے وانگ دکھی کیوں نہیں رہندی؟
جے سچ ای لبھاں تاں ایہو گل ٹھیک جاپدی اے ۔ پر میں
اوہنوں الزام دیندا ہاں کہ مینوں ایس رشتے دا پہلاں کوئی پتہ
پتا نہیں سی۔ اہنے مینوں اس لئی شہِ دتی۔ مینوں ایہہ نشہ لایا
تے پھیر ایس طرحاں برباد کر کے راہ چ مرن جوگا کر کے
چھڈ چلی اے۔ .... کنی کمینی تے مکار عورت اے ایہہ!
ایہدا دوجا رخ ایہہ وی اے کہ دوستی ساری عمر دے
گٹھبندھن دا ناؤں نہیں۔ اوہنوں جتھے تک پگی، جد تک میتھوں
سکھ ملیا، لیندی رہی۔ جد اوہنوں میرے کولوں سکھ دا احساس
گھٹ گیا، اوہنے مینوں پرے کر دتا۔ اوہ سکھ اوہنوں کسے ہور
پاسوں ملن لگ پیا۔ اوہنوں اہنے نیڑے کر لیا۔ جیہڑی تھاں
اوہنے مینوں دتی سی، اوہ جدوں خالی ہو گئی تاں اوہنے کسے
ہور دوست نال بھر لئی۔
اوہنے میرے نال جنا وی ساتھ نبھایا، اوہی میرا سی۔..جے
ہور کجھ چاہواں، کدے منگاں تاں اوہ ‘منگنا’ ای ہو سکدا اے،
حق تے نہیں۔ ایہو جہی چیز وی نہیں کہ کھوہی جا سکے۔
اتھے عورت دا اک روپ ہور وی ہوندا اے۔... جویں بندہ
عورت نوں ایکسپلائٹ کردا اے، اوویں عورت وی مرد نوں
ایکسپلائٹ کردی اے۔ مرد جسمانی طور تے تکڑا اے۔ اوہ
سماجی طور تے اچا اے۔ پر عورت وی اوہ ہتھیار ورتدی اے،
مرد جیہدی کلپنا وی نہیں کر سکدا۔ مرد کِنا ودوان تے گنی
گیانی ہووے، اوہدے ساہمنے جاندا اے تاں مورکھ جیہا بن کے
کھلو جاندا اے۔ میری حالت، بس ، ایہو جہی رہی اے۔ میرے
کول بڑے ہتھیار ہوندے نیں۔ میں اینا بزدل ہو جاندا ہاں کہ
میرے ہتھیار مار کرن توں ای ہٹ جاندے نیں۔ ایہہ گل کیول
شبداں دی ہی نہیں، ارتھاں دی وی اے۔...بھاوویں اس ویلے
میری چیتنا کم نہیں کردی ہوندی، پر جنا وی کم کردی اے، اوہ
مینوں ایہی دسدی اے...ایس عورت نے میرا جیون نرک بنا
کے چھڈ دتا ای۔
ایہہ گل وی میتھوں غصے چ آکھ ہو جاندی اے۔ سچائی
تاں ایہہ وے کہ سچ تاں اوہی اے، جیہڑا میریاں صورتحال
مینوں گھیر کے دندیاں نیں۔ میں گھر کے آپ اوہناں دے
ساہمنے آن کھلوندا ہاں۔
تدے کجھ تنقید نگار مینوں بھاگوادی آکھن لگ پئے
نیں۔...کدے کدے ایہہ کسے حد تک ٹھیک لگدا اے، کیونکہ
زندگی چ میں جو کجھ چاہیا، اوہ کجھ نہ لبھا۔ جو کجھ ہویا، اوہ
میرے جتناں نال نہیں ہویا۔ جویں کہانیاں لکھن دا کم بس ستے
سدھ ہی ہوئی گیا۔
دروپدی دے گھر : ایہہ گلاں میں دروپدی دے گھر بیٹھا
لکھ رہیا سی۔ اوہ رسوئی چ کم کر رہی سی۔
اوہنے آ کے ہتھ پونجھدی نے آکھیا، “توں چل، میں گھنٹے
تک آواں گی۔”
ایہدا مطلب صاف ظاہر اے کہ اوہنے اپنے نویں دوست
نوں آکھیا ہوئے کہ میں ایس چچڑ نوں اک گھنٹے لئی وداع کر
دیانگی۔ پھیر تینوں ملن آ جاواں گی۔
سوچاں چ مرن دا اک موقع مینوں ہور لبھ پیا۔...اصل چ
میں موقعے نہیں لبھدا، موقعے آ کے مینوں لبھ لیندے نیں۔
جویں اوہ میری بھال چ ای رہندے نیں۔ سماں سازش کردا رہندا
اے، اجیہے حالات پیدا کرن دی، جیہدے نال میں محسوس کرن
لگ جاواں کہ مینوں موت نے گھیر لیا اے۔ تے مینوں لگدا اے
کہ اک دن ایسا آؤنا اے کہ میں پورے دا پورا مک جانا اے۔
سبھ کجھ ختم ہو جانا اے۔..پر مرن توں پہلاں میں اس طرحاں
ہون والی اپنی موت دی کہانی لکھنی چاہندا ہاں۔
اوہدی لوڑ : میں کئی دن ڈائری نہیں لکھی۔ مینوں لگدا سی
کہ میں جو کجھ لکھدا ہاں، اس چ جذبے دی سچائی تے شدت
تاں ہوندی اے، پر اوہدے بارے سمتول سوچ نال نہیں چلدی۔
میں بھاونا وس ہو کے ای لکھی جاندا ہاں۔ نالے اس دن جیہڑی
گھٹنا ہوئی، اوہنے مینوں کافی حد تک ساواں کر دتا۔ پھیر میں
نوین نال گلاں کردا رہیا۔ اوہ چاہے میری گل نوں موڑدا اے،
ٹچر وی کردا اے، پر اوہدے نال گلاں کردے سمیں میری سوچ
آپ مہارے وگنوں رک جاندی اے۔ میں آپ وی اپنی سوچ نوں
ٹھیک راہ تے لیاؤن دی کوشش کردا ہاں۔
ایس توں پہلاں میں اس گھٹنا بارے لکھنا چاہندا ہاں،
جیہنے میری سوچ دا رخ بدل دتا اے۔ اس دن جدوں میں اوہدے
گھر بیٹھا ڈائری لکھ رہیا سی تاں اوہدا پالیا کلاکار گوتم میرے
ساہمنے بیٹھا سی۔ اوہ میرے ول دیکھ رہیا سی۔ میں تاں وی
لکھدا رہیا سی۔ دروپدی نے اک وار آ کے مینوں چاہ پچھی۔
میں ‘نانہہ’ چ سر ہلا دتا تے لکھدا رہیا۔
کلاکار نے آکھیا، “تسیں اوویں بیٹھے روھو۔ میں تہاڈا چتر
بناؤنا اے۔”
میں کیہا... مینوں ایہدی لوڑ نہیں۔ تے لکھدا رہیا۔ اوہنے
اپنی بے عزتی لکاؤن لئی کیہا، “مینوں تاں لوڑ اے۔”... پر اوہ
اینا شرمسار ہو چکا سی کہ اگے کجھ بول جاں کر نہ سکیا۔
اینی ٹینشن دے دوران اس کلاکار دا باپ آ گیا۔... ساسری
‘کال ہون دے بعد وی میں لکھدا رہیا۔ ... ناشتہ تیار ہو رہیا سی۔
دروپدی نے اک وار میرے کول آ کے کیہا، “ایدھر دوجے
کمرے چ آ جاؤ۔”... میں نہ اٹھیا تے لکھدا رہیا۔ اوہ سارے وڈے
منجے تے بہہ کے ناشتہ کردے رہے۔ میں بیٹھا لکھدا رہیا۔
اچانک میری قلم رک گئی۔ میں گھبرا گیا۔ گل بھل گیا۔ میرا
گلا بھر گیا۔ میں دوویں بوہے بند کر لئے۔ ‘کلے بیٹھے دیاں
میریاں بھباں نکل گئیاں۔ اوہ ناشتہ کردے رہے۔ میں روندا رہیا۔
کجھ دیر بعد اوہ آئی۔ اوہنے دھکہ مار کے بوہا کھولیا۔....اوہ
تیار ہوئی ہوئی سی۔ اوہنے اس کلاکار دے نال جانا سی۔ پر
گئی نہیں۔
جدوں سارے جنے چلے گئے تاں اوہ میرے کول آ بیٹھی۔
کہندی، “کیہ لکھیا اے؟”... میں اوہنوں ڈائری پھڑا دتی۔ اوہنے
پڑھی تے موڑ کے اٹھ کے چلی گئی۔
مینوں اڈیک سی کہ اوہ پھیر آویگی تے کوئی گل کریگی۔
پر اوہ نہ آئی۔ ... کجھ چر بعد میں اٹھ کے دوجے کمرے چ گیا
تاں اوہ بیٹھی نمبو والی چاہ پی رہی سی۔ اوہ چاہ اوہنے کلاکار
نوں پچھی سی، پر مینوں نہیں۔ میں کھڑا اوہنوں دیکھدا رہیا۔
اوہ نہ بولی تاں میں ہتھ جوڑے تے کیہا،”میں چلدا
ہاں۔”...اوہنے کیہا، “چنگا۔”
میں مڑن لگا تاں میری جویں جان ای نکل چلی ہووے۔
رک گیا۔ کھڑا اوہنوں دیکھدا رہیا۔ اوہدا چہرہ جویں سنا ویران
سی۔ میں اوہدے کول جا بیٹھا۔ پچھیا، “توں کیہ چاہندی ایں؟”
اوہ دکھی نظر نال مینوں دیکھدی رہی۔ پھیر تڑپھ کے
بولی، “میں کمینی ہاں...میں حرام زادی ہاں۔ میرے کولوں کیہ
لینے کسے نے؟... میں کسے نوں....؟”
میں حیران رہِ گیا۔ ایہہ میں کتھے لکھیا سی؟...مینوں یاد
آیا، ایہہ میں لکھیا سی کتے۔ پر کسے ہور سندربھ ‘چ۔ ..میں
بندے دیاں سوچاں دا اک پہلو لکھیا سی۔ جیہنوں اوہنے اپنے
نال بنا سوچے سمجھے جوڑ لیا سی۔
میں بکھلا گیا۔ ڈر نال کمب گیا۔ میں اوہی گالھ اپنے آپ
نوں کڈھدیاں کیہا، “کہڑے حرام زادے نے تینوں کمینی
لکھیا؟...کیہنے ایہہ...؟”
“توں لکھیا۔” اوہنے لڑن دے موڈ چ کیہا۔
میں کھجھ گیا۔ غصے نال تے اچی آواز چ کہہ دتا، “توں
بے وقوف ایں۔... جاہل ایں۔... تینوں میری گل سمجھ ای نہیں
آؤندی۔... میں ایہہ کتھے لکھیا اے کہ توں ایہہ...۔ ایہہ تاں میں
بندے دی سوچ دا اک پہلو لکھیا سی۔ جیہنوں توں کجھ ہور ای
سمجھ لیا۔...”
اوہنے کیہا، “چل گل چھڈ...ختم کر...۔”
میرا اندر جدے دکھ نال بھر گیا۔ ایہہ کیہ ہو گیا؟..میری
کلپنا توں باہر سی۔ مینوں میری حالت دا اودوں پتہ لگا، جدوں
میرے ہنجھو ڈگ رہے سن۔ اپنا ہنجو دیکھ کے میری بھب نکل
گئی۔...ایہہ عمل جاری رہیا تاں اوہنے اپنے پتی دے آؤن تے
نوکرانی دے سن لین دا ڈر دتا۔ پر رونا میرے وس چ ہوندا تاں
بند ہندا۔
اوہنے ہولی دینی کیہا، “توں پاگل تے نہیں ہو گیا؟”
“ہاں، میں پاگل ہاں....میں پاگل ہاں۔” میں روئی جاواں تے
بولی جاواں۔ اس سمیں میں کجھ وی سمجھ نہیں سی رہیا۔
اوہنے مینوں آکھ آکھ کے باتھروم ول دھک دتا۔...اتھے
وی میرا رونا بند نہ ہویا۔ میں مونہہ دھو کے آیا تاں اوہنے
نوکرانی نوں کِتے بھیج دتا سی۔ تے اوہ لمی تے سوہنی پر دل
دکھان والی عورت اپنے گھر دے ویڑھے چ انج ٹہل رہی سی
جویں میں اتھے ہوواں ہی نہ۔ پھیر اوہ مڑک نال ٹہلدی چھت
تے چلی گئی۔
پاگلپن : اوہنے نوکرانی نوں کِتے بھیج دتا سی۔ پر مینوں
کوئی گل پچھن اوہ مڑ کے آ گئی۔ اوہنوں دیکھ کے میں اک دم
ٹھیک ہو گیا۔ بول پیا۔
اوہ چلی گئی۔ جد مڑکے آئی تاں میں اوہدے اگے ہتھ جوڑ
کے بہہ گیا۔ آکھیا، “میں جو کجھ لکھیا، اوہدا مطلب کجھ ہور
اے۔....میں جو کجھ کیتا، اوہ میرے وس چ نہیں سی۔... میتھوں
اپنا آپ جھل نہیں ہوندا۔میں بے بس ہاں۔...میں سچ مچ پاگل ہو
گیا ہاں۔”
پر اوہ ایس گل تے اڑی ہوئی سی کہ میرا رویہ نیگیٹو
اے۔...میریاں بے وقوفیاں دیاں گلاں کردی کردی اوہ آپ رون
لگ پئی۔...میں اوہنوں وراندا ہویا پھیر آپ رو پیا۔
...ایس سارے درش نوں میں اپنے ‘چوں باہر نکل کے
دیکھدا تاں کدے لگدا، ایہہ پاگل خانا اے۔ دو پاگل واہیات
حرکتاں کر رہے نیں۔...کدے مینوں اپنی حالت سچی مچی نیم
پاگل جہی جاپدی۔ مینوں سمجھ نہیں سی پیندی کہ کہڑی حالت
ٹھیک اے۔
اچانک اوہ ہس پئی۔ میں اوہنوں کھچ کے اپنے کول کر لیا۔
اوہنے مینوں گھٹ کے جپھی پا لئی۔...پھیر اچانک پچھے ہٹ
گئی۔ کہندی، “پہلاں نارمل ہو۔”
میں تاں جذباتیت چ الو باٹا بنی بیٹھا سی۔ میں معافی منگ
سکدا سی۔ ہور رو سکدا سی۔..تدے مینوں لگا کہ میرے سارے
عمل چ میری ایکٹنگ وی شامل اے۔...اوہنے وچ نوں اک وار
کیہا وی سی کہ میں ایکٹنگ کر رہیا ہاں۔...میرا تے ایہہ پہلا
تجربہ سی۔ اوہ تاں پتہ نہیں اجیہے کنے انوبھو کری بیٹھی سی۔
پھیر وی مینوں غصہ آیا۔ کھجھ آئی کہ اوہنوں میری امان
داری اتے خلوص تے شک اے۔ کسے دوست دی امان داری
توں ایہدا تاں یقین ای اٹھدا جاندا اے۔
پھیر وی اوہدا رویہ کجھ دن پہلاں دے رویئے توں کافی
وکھرا سی۔ اس دن ضدن میم تے نوین مینوں دھکے نال اپنے
نال لے آئے سی۔ اہنے مینوں دو بندیاں ساہمنے ذلیل کیتا سی۔
میری حالت کئی دن خراب رہی سی۔ مینوں دفتروں چھٹی لینی
پئی سی۔ مینوں ڈاکٹر دے جانا پیا سی۔ میں جد وی سائیکل لے
کے سڑکاں تے نکلدا تاں ڈریا ڈریا پھردا رہندا سی۔ مینوں لگن
لگ پیا سی کہ بندے دے جیون دے جیہڑے جھوٹھے جہے
سہارے ہوندے نیں، اوہ وی گمدے جا رہے سن۔...میرے کول
تاں دو ہی بہانے سن جیون دے...اک لکھنا تے دوجی دروپدی۔
میں اک دن اچانک اوہدے کول چلیا گیا سی۔ اوہ حیران رہِ
گئی سی جاں اوہنوں اڈیک سی میری۔ اوہنے کیہا سی، “اتر گیا
غصہ؟..سالا کویں رسیا پھردا سی۔”...تے زور نال مینوں جپھی
چ بھر لیا سی۔... پھیر میں مونہہ پرے کردیاں آکھیا سی، “اج
میں اوہنوں ساری حالت دسی سی۔ تے کیہا سی کہ اوہ مینوں
کسے سائیکیاٹرسٹ کول لے جاوے۔ میں اپنا علاج کرواؤنا
چاہندا ہاں۔”
اوہنے بڑے فخر نال آکھیا، “میرے نالوں وڈا سائیکیاٹرسٹ
کون اے؟”
اوہدی گل ٹھیک سی۔ اوہدے انوبھو وشال سن۔ اوہنے کئی
پاگل کیتے سن تے پھیر ٹھیک وی اسے نے ہی کیتے سن۔..
میں وی جاندا سی کہ اوہ روگ ایسے توں پیدا ہویا اے، ایہی
ایہدا علاج کر سکدی اے۔...اوہدا زہر ای دارو اے۔
اوہ ڈاکٹر بن کے بیٹھ گئی۔ کہندی، دس تینوں کیہ روگ
اے؟ میں اپنیاں ساریاں نفیساتی الجھناں دسدا رہیا۔ بئی کویں
میں ڈریا ڈریا رہندا ہاں۔ کویں میں ہسدے بندیاں نوں دیکھ کے
سڑدا ہاں۔ میری جیبھ دے سواد مردے جاندے نیں۔ میں دفتر چ
اک بندے دے جتیاں ماریاں۔ مینوں میرے انچارج نے آکھیا کہ
“میں دو چار دناں دیاں چھٹیاں کر لواں۔ کِتے باہر گھم پھر
آواں۔...”
“نہ نہ....تینوں ڈر کاہدا لگدے؟ کس توں لگدا اے؟” اوہنے
وچوں ٹوک کے پچھیا۔
“ڈر؟ ایہی ڈگ پین دا...کسے حادثے دا...جاں ایہہ کہ توں
میتھوں پرے ہو جاوویں گی۔ جاں مینوں پرے کر دیویں گی۔...
جاں کوئی ہور میری تھاں مل لوے گا۔...جاں توں میری تھاں
کسے نوں کھڑا کر لویں گی۔...جے ایہہ کجھ ہو گیا تاں میں
لکھ نہ سکاں گا کیونکہ میں جو کجھ لکھدا ہاں، اوہ تیرے کر
کے اے۔ ایہہ کوئی رہس ای اے کہ مینوں لکھن لئی تیتھوں
پریرنا کویں ملدی اے۔.. جے ایہہ سلسلہ بند ہو گیا تاں میری
کلپنا دے سوتے سک جان گے۔ شاید ایہہ بھلیکھا ای ہووے۔”
اوہنے مینوں یقین دوایا کہ ہور کوئی وی میری تھاں نہیں
لے سکیگا۔ مینوں ایویں جھوٹھے وہم پالنے نہیں
چاہیدے۔...میرے لئی تیرے ورگا کوئی ہور کوئی ہو ہی نہیں
سکدا...۔ ایس طرحاں بڑا کجھ آکھدی نے اٹھ کے مینوں جپھی
پا لئی تے آکھیا، “تینوں یقین کرنا چاہیدا اے۔...توں پرماتما تے
دیوتیاں دی شکتی وی من لے۔ اوہناں دی ارادھنا کر۔ دکھ دور
ہو جان گے۔”
میں کیہا، “میرا دکھ توڑ دے۔” کہندی، “پہلاں توں نارمل
ہو کے دکھا۔”
اینے نوں نوکرانی سامان لے آئی۔ اسیں اک دوجے توں
دور ہو کے بہہ گئے۔ تے پھیر اٹھ کے اس کم عقل دوست دے
چلے گئے، جیہدیاں گلاں بہت چر سنیاں نہیں سن جا سکدیاں۔
اوہ گلاں کردے رہے تے میں بڑے پیچیدہ جذبے محسوس کردا
رہیا۔
رات دے اک وجے : میرے لئی کجھ وی لکھن واسطے
ضروری اے کہ میں کسے وی بھاونا دے ویگ چ نہ ہوواں۔
میں دکھی نہ ہوواں۔ کسے اجیہی سوچ چ نہ گرسیا ہوواں،
جیہڑی ہر ویلے میرے کھہڑے پئی ہووے۔ پچھلے اک مہینے
دے بہتے دناں چ میری ایہی حالت رہی اے۔ میں کسے نہ
کسے روپ چ دکھی رہیا ہاں۔
ایس وار مینوں وہم ای ہو گیا۔ پچھلے سال اپریل مئی دے
مہینے میرے بڑے اوکھے لنگھے سن۔ اودوں میں ڈائری دے
ورقے لکھے سن۔ میں کئی دن بھاوناواں دی شدت چ جیوندا
رہیا سی۔ مینوں منووگیانیاں دی ایہہ گل وی ٹھیک ای لگدی اے
کہ چاننیاں راتاں (ایہناں دو مہینیاں دیاں) دا میرے ذہن تے ماڑا
اثر ہوندا اے۔ پچھلے ورھے وی میں ایہناں دناں (دو مہینیاں)
چ کجھ نہیں سی لکھ سکیا۔ اوہناں دناں دے دکھاں دی شدت دے
احساس بارے وی ٹھیک طرحاں نہیں سی لکھ سکیا۔
انج لگدا اے کہ ہن وی کجھ نہیں لکھ ہونا۔...میرے اندر
ایہہ فضول وہم جیہا وڑ گیا اے کہ جے اوہ میتھوں رسی رہی
تاں میں کجھ وی نہیں لکھ سکاں گا۔ ... ایہہ گل بہت مورکھاں
والی اے۔ مینوں ایس تے کھجھ وی آؤندی اے۔ مینوں اپنے آپ
تے وی کھجھ آؤندی اے۔ پئی میں اینا کمزور کیوں ہو گیا ہاں؟
اپنے آپ نوں اوہدے نال کیوں اینا جوڑی جاندا ہاں؟....ایہہ
کیوں اے؟...حالاں کہ اوہدا رویہ میرے بارے سپشٹ اے۔ اوہ
ہر کجھ چر بعد نواں دوست چاہندی اے۔ اوہنوں ہر وار نویں
پچھان، نویاں سوچاں تے نویں تجربے چاہیدے نیں۔..ایہہ اوہدی
کسے نفیساتی اوستھا دی لوڑ اے۔ مینوں ایس گل تے غصہ
کرنا بندا نہیں۔ غصہ تاں مینوں اپنے آپ نال ہوندے چلاکی
والے جھوٹھے وہار تے آؤنا چاہیدا اے۔
اہنے میرے ہندیاں کئی دوست بدلے۔...جدوں دو جنے
ملدے نے تاں اوہناں نوں اک دوجے دی لوڑ ہوندی اے۔...اوہ
جے کدے وکھ ہوندے نے تاں ایہدا مطلب ایہہ ہوندا اے کہ
اوہناں دیاں لوڑاں پوریاں ہو گئیاں نے اک دوجے توں۔ جاں
اوہناں دیاں لوڑاں بدل گئیاں نیں۔ جاں اوہ اپنیاں لوڑاں ہوراں
توں پوریاں کرن لگ پئے نیں۔ مینوں ودھ اوکھیائی پچھلے سال
توں ہون لگی سی۔ جدوں اوہ جد وی گل کردی، مینوں لگدا ایہہ
میتھوں کجھ لکا رہی اے۔ ایہہ ایکٹنگ کردی اے۔ ایہہ اپنے
کئی کماں تے پردے پا رہی اے۔
سبھ نوں ایس گل دا گھٹ ودھ پتہ سی۔ مینوں بہتا ایس لئی
سی کہ اوہ میرے بارے وی اپنے گھردیاں اتے جانوآں کول نرا
جھوٹھ بولدی رہی اے۔ اوہ میرے وانگ ای جھوٹھیاں سونہاں
کھاندی رہی اے۔ مینوں اوہدی ایس ناٹکبازی دے سچ ہون تے
ایس لئی وی یقین سی کہ میں آپ وی اجیہی ناٹکبازی کردا رہیا
ہاں۔ فرق صرف اینا اے کہ میں مندا ہاں تے اوہ مندی
نہیں۔...مینوں حیرانی ایس گل تے وی ہوندی اے کہ اوہ اپنے
دھارمک یقیناں اتے رہُ ریتاں چ کوئی وگھن نہیں پین دندی۔
ایتھے تک کہ کروا چوتھ دا ورت وی رکھدی اے۔ سارا دن
مونہہ سچا رکھدی اے۔ پر پھیر وی دوستاں نوں مایوس نہیں
کردی۔ اوہناں دے بلھ وی مٹھے کرا دیندی اے۔
بڈھی دا ککڑ : اج دوپہر توں پہلاں میں پھیر اوہدے چلیا
گیا۔ حالانکہ اک رات پہلاں میں نوین نال مل کے فیصلہ کیتا
سی کہ پورا اک مہینہ دروپدی دے نہیں جانا۔ میں سونہہ کھا
کے اپنے آپ نوں بچناں دا پکا کیتا سی۔ میں اسے ویلے
بٹوئے ‘چوں اک کاغذ کڈھ کے ‘اتھے نہیں جانا’ لکھ کے
دستخط کر کے طریق لکھ دتی سی۔
نوین مینوں سمجھاؤندا رہیا سی کہ دل چ کوئی ٹینشن نہیں
رکھنی۔ غصہ نہیں کرنا۔ جے اوہ گھر آوے تاں پورا سواگت
کرنا اے۔ گل بات کھڑے متھے کرنی اے۔..اوہدے نال کہانی
دی گل بات کرن وی نہیں جانا۔
“نہیں میں انج نہیں کراں گا۔...میں وعدہ کردا ہاں۔”
“پر ایہہ تاں اوہی گل ہوئی...ایبنارمل ہون دی؟” نوین نے
آکھیا۔
“نہیں، ہن میں ایبنارمل نہیں۔ پر ہن مینوں لگدا اے کہ
اوہنوں حق وی نہیں رہیا میری کہانی سنن دا۔”
اسیں فیصلہ کر کے اٹھ آئے سی۔ میں اپنی نموشی مٹان
لئی اوہنوں گل سنائی سی، “اک بڈھی اپنا ککڑ چک کے پنڈ
توں باہر آ بیٹھی سی۔ اوہ سمجھدی سی کہ اوہدے ککڑ نے ہن
بانگ نہیں دینی تے سارے پنڈ نے ستیاں رہِ جانا اے۔...سو، اوہ
سمجھدی اے کہ اوہدے نال صلاح کیتے بناں میں کہانی لکھ ای
نہیں سکدا۔”
پر اج پونے گیاراں وجے، پتہ نہیں مینوں کیہ ڈونڈو اٹھیا
کہ میں اٹھ کے تر پیا۔ سائیکل بہت تیز چلا کے اوہدے گھر
چلیا گیا۔ راہ چ چارلی کٹ مچھاں والا اوہدا پتی ملیا۔ اوہ خوش
سی۔ اوہدی پیتی ہوئی سی۔ اوہ جتھے جا کے آیا سی،اوہدے
بارے دسنا چاہندا سی۔ دروپدی نے بوہا کھولیا تاں لگیا کہ اوہ
سوں کے اٹھی سی۔ میں پچھیا، ‘سوں کے اٹھے ہو؟”
اوہنے ہولی دینی کیہا، “ہاں۔”
میں کیہا، “بڑا ماڑا کیتا، “ ستیاں نوں جگا دتا۔”
اوہنے کجھ نہیں کیہا۔ نہ ہاں نہ ہوں۔ نہ آ جا۔ سگوں اکھاں
نیویاں کر لئیاں۔...اک پاسیوں مینوں دسیا، اندر کوئی ہور بندہ
سی۔...میں اوہنیں پیریں مڑ آیا۔ میں ہور وی کجھ دیکھیا سی۔ پر
، چھڈو کیہ لکھنا اے۔
کہانی دا پرتیکرم : کجھ چر توں کوئی ورقہ تک نہیں سی
لکھیا۔ لوڑ ای نہیں سی پئی۔ ..... ایہناں دناں چ جیہڑی کہانی
“جاہ تینوں معاف کیتا” لکھی سی، اوہنے بڑی حد تک میرے
دل دی میل دھو دتی سی۔ اوہ کہانی نوین نوں بڑی چنگی لگی
سی۔ حالانکہ اوہدا اپنا وگڑیا روپ (پاتر شو) پاٹھکاں اتے
اوہدے بارے ماڑا اثر پاؤندا سی۔
چنڈی گڑھ موہن بھنڈاری نوں پہلاں چنگی نہیں لگی۔ جد
میں سمجھائی تاں جچ گئی۔ پر بھوشن نوں پسند نہیں سی۔ میں
اپنے دل دا ایہہ اندیشہ دور کرنا چاہندا سی کہ کیہ ایہہ کلا
کرت ہے جاں نہیں؟ بھوشن اوہنوں کلا کرت مندا سی۔
کئی دناں بعد....کئی مہینیاں بعد (ڈھائی مہینے) میں اوہدے
گیا۔ اوہ دکھی سی۔ ایس گلوں کہ اوہ نہیں سی چاہندی کہ
ناراضگی اینی لمی تری جاوے۔ ... میں چپ رہیا تاں اوہنے
اک ہتھ اگے ودھایا تے پچھیا، “غصہ چھڈنا نہیں؟”
میں اوکھا ہی رہیا۔ انج دلوں میں اڈیک چ سی کہ کوئی پل
آوے، اسیں سارے غصے گلے بھل جائیے۔ صلاح ہو جاوے۔
سڑے دل کھڑ پین۔...چلو، انج نہ وی سہی، پر ساڈے دل اک
دوجے لئی نفرت توں پاک ہو جان۔ میں نفیساتی طور تے اوکھا
نہ رہاں۔
اک دن میں بہت جذباتی ہو گیا۔ بناں سوچے سمجھے
اوہدے گھر چلیا گیا۔ گھر چ ہور وی کئی جنے سن۔ پر میں اپنی
جذباتیت لکا نہ سکیا۔....اک پاسے بیٹھا بیٹھا رو پیا۔ روندا رہیا۔
اوہنے مینوں انگل دے اشارے نال روکیا۔ نوکر منڈا نال دے
کمرے چ سی۔ میں ترن لگیا تاں اوہ میرے کول آ گئی۔ میں
اوہنوں جپھی پا لئی۔ اوہدیاں اکھاں چ آتم سکھ دی بھاونا سی۔ پر
میرا ہتھ تے انگلاں جویں مردہ ہو گئے ہون۔...میں اوہدے ہتھ
نوں چم کے آ گیا۔
کجھ دناں بعد میں پھیر گیا تاں اوہنے کہانی پڑھ لئی سی۔
... بس مڑ کے فساد پے گیا۔ اوہ پہلاں ہولی ہولی رائے دندی
رہی۔ دسدی رہی کہ ایہہ کہانی نہیں بندی۔ ایہہ تیریاں پہلیاں
کہانیاں ورگی نہیں۔ اوہ چاہندی سی کہ ایس کہانی وچوں
چبھویں فقرے کڈھ دتے جان۔ تے ساری کہانی اسے رہسمئی
ڈھنگ نال چلے، جویں ایہدا انت ہوندا اے۔
اوہ ایہناں دو فقریاں تے بہت دکھی سی۔ (1) اوہ ساڑھیاں
وانگوں یار بدلدی سی۔ (2) اوہ جویں کِتے پالدی اے، اوویں
کلاکار پالدی اے۔ ... اوہ کہندی رہی کہ اوہ ایہناں نوں گندے
سمجھدی اے۔ پڑھے لکھے لوک اجہیاں گلاں نہیں کہہ سکدے۔
میں اوہنوں سمجھاؤندا رہیا کہ کہانی بیان کرن والے نوں
ایہہ گل ایس لئی کہنی پئی اے کہ اوہدے دل چ گوتما لئی نفرت
پیدا کیتی جا سکے۔ انج اوہ آپ وی کہندا اے کہ شوو دی آکھی
ایہہ گل اوہنوں چنگی نہیں لگی۔... پر اوہ اکا نہ منی۔...انت چ
اوہنے کیہا..”ایہہ کہانی فضول اے۔”
کہانی ساڑی نہیں : میں اک دن چھڈ کے پھیر گیا۔ میں
چاہندا سی کہ جے اوہ آکھ دیوے کہ میں چاہندی ہاں کہ ایہہ
کہانی چھپوائی نہ جاوے تاں میں ہنے ایہدے ساہمنے ساڑ سکدا
ہاں۔ تاں جو دلاں دیاں رنجشاں ختم ہو جان۔...پر ہویا اکا ای
الٹ۔
میں اوہنوں دسیا کہ اوہ کہانی سرجیت ہانس نوں بڑی پسند
آئی اے۔ اوہ ایہنوں کلا کرت ہی سمجھدا اے۔...اوہ اک دم بکھلا
گئی۔ اس کہانی دے خلاف کافی کجھ بولدی رہی۔ جیہتوں ایہہ
لگدا سی کہ اوہ میرے خلاف غصہ کڈھ رہی اے۔
پھیر پتہ نہیں، کسے موقعے تے اوہنوں کیہ ہویا۔ اوہدا
چہرہ لال ہو گیا اوہنے سڑے بولاں نال انگریزی چ کیہا، “یو
ہیو ایکسپلائٹڈ می۔”
دوویں بدلے خور : میں دوجے دن نوین نال گلاں کیتیاں
تے دسیا کہ اوہ کہندی سی کہ مرد فخر نال تیویناں بارے اپنیاں
گلاں دوجیاں نوں دسدے نے تے اپنی مردانگی وکھاؤندے
نیں۔... میں نوین نوں دسدا رہیا کہ عورت کس طرحاں مرد نوں
ایکسپلائٹ کردی اے۔ اوہ اپنے جسم دے وکھ وکھ حصیاں نوں
ہتھ لوا کے مرد نوں پاگل کر سکدی اے۔
اج ایہہ سطراں لکھن دا خیال ایس لئی وی آ گیا کہ جدوں
میں اپنے دفتر توں گھر نوں آ رہیا سی تاں اوہدا رکشا میرے
برابر دی ہو کے اگے لنگھ گیا۔ اوہنے اک وار مینوں دیکھیا۔
مسکرائی شاید اوہ پچھان نہ سکی ہووے۔ جدوں میں دیکھیا تاں
اوہدا چہرہ کسیا پیا سی۔ ہو سکدا اے کہ پہلاں اوہنوں یاد ای نہ
رہیا ہووے کہ اوہ مینوں اجکل نفرت کردی اے۔...اوہدے نال
اوہدا نواں دوست ڈرامیباز بیٹھا ہویا سی۔ ہو سکدا اے کہ اوہ
اپنے دوست دی کسے گل تے مسکرائی ہووے تے اوہدا چہرہ
بھلیکھے نال ای میرے ول ہو گیا ہووے۔
پتہ نہیں کیوں...اوہناں نوں دیکھ کے میں اک دم گھبرا گیا
سی۔ دل نوں تیزی نال کجھ ہون لگ پیا سی۔...میں اوہناں دی
رکشا دے پچھے پچھے کافی فرق نال چلدا رہیا۔ شاید اوہنوں
وی ایہدا پتہ ہووے پر اوہنے مڑ کے نہیں دیکھیا۔
میں سوچدا آیا کہ جے مرد کسے عورت توں بدلہ لین لئی
ایہہ کر سکدا اے کہ اوہ اوہدے نال تعلقات نوں نشر کر
دیوے..تاں عورت اوہدے کولوں اس طرحاں وی بدلہ لے
سکدی اے کہ اوہ مرد دے دشمن دی گودی چ جا بیٹھے۔
پچھلے زمانے چ جد تیویں لڑ پیندی سی تاں مرد اوہنوں
‘کنجری’ دی گالھ کڈھدا سی۔ تے اوہ زنانی ایہی ڈر دندی سی
کہ اوہ کسے یار نال اوہدے دراں دے ساہمنے وس جاوے گی۔
...اس مرد واسطے ایہہ سبھ توں وڈی گالھ سی۔
مینوں وی کدے کدے لگدا اے کہ دروپدی میریاں
ودھیکیاں دا میتھوں بدلہ لین لئی نت نویں یاراں دیاں کچھڑاں چ
بہندی اے، تے میرے تے ظاہر وی کردی اے۔
بھرم ٹُٹا : دروپدی بارے اج نوین دا بھرم وی ٹٹ گیا۔ اوہ
میرے نال بحث کردا ہویا اکثر اوہدا وکیل بن جاندا سی تے
میرے چ ای نقص کڈھدا رہندا سی۔ مینوں ٹینشن ریسیو کرن
والا دسدا سی۔ جویں میریاں سوچاں تے میرے کم وادھو جہی
بیماری ہی ہووے۔
اج اسیں اوہدے گھر گئے۔ میں جانا نہیں سی چاہندا۔ میں
اوہناں نوں دو وار روکیا سی۔ پر اوہ منے نہیں سن۔... اسیں
گیٹ دے نیڑے پہنچے تاں میرے قدم ہولے ہو گئے۔ ڈرائنگ
روم چ فلم چل رہی سی، ٹی.وی. ‘تے۔ اوہ کسے دے نال
اندروں نکلی۔ میں پہلوں ای آکھیا سی کہ اج ایتوار اے۔ اوہدے
گھر لوکاں دا آؤنا جانا رہندا اے۔...پر اوہ آیا بندہ باہر نکل رہیا
سی۔
اوہ گیٹ تک آئی، اس بندے نوں چھڈن۔ اگے نوین سی۔
پچھے اوہدا نکا بھرا۔ میں کافی پچھے سی۔ اوہنے کیہا، “آؤ۔”
تے اوہ اگے ورانڈے تک چلے گئے۔ اوہنے نکے نوں پچھیا،
“تسیں کدوں آئے؟”
“کروا چوتھ والے دن۔” اوہنے رسمی جواب دتا۔ سارے
جنے اندر جا کے بیٹھ گئے۔ فلم چل رہی سی۔ اوہدا پتی وی
بیٹھا سی۔ سارے چپ سن۔ ساڈے وچکار کوئی گل نہیں ہوئی۔
پنجاں کو منٹاں بعد تن مہمان ہور آ گئے۔ اک مرد سی، اک
اوہدی پتنی تے اوہناں دی لڑکی۔ دروپدی اس لڑکی اتے عورت
نال گلاں کرن لگ پئی۔ پتی، پتی نال گلاں کرن لگ پیا۔
پندراں کو منٹاں بعد اوہنے مہماناں نوں چاہ لئی پچھیا۔ تے
کڑی نوں چاہ بناؤن لئی کہہ دتا۔ اسیں ایویں انکار کردے
رہے۔...پنجاں کو منٹاں بعد اوہ سارے اٹھ کھڑے۔ پتی پتی نوں
لے گیا تے پتنی پتنی نوں۔ کڑی نال ای ٹر پئی۔ اسیں کلے
بیٹھے رہے۔ کجھ چر بعد مینوں اوکھیائی ہون لگ پئی۔ نوین
میرے کول آ کے بہہ گیا۔ اسیں گل کیتی۔ میں کیہا...”دیکھ لیا؟”
اسیں اکھاں اکھاں چ گل کیتی۔ تے اٹھ کے باہر نکل گئے۔
18 میں “ پاتر"
میریاں کہانیاں چ مڈھ توں ای اک پاتر اے ‘میں’۔ جیہنوں
بہتے پاٹھک تے تنقید نگار ‘بیان کرن والا’ جاں ‘کہانی سناؤن
والا’ کہندے نے تے کئی پاٹھک تے میرے دوست اوہنوں
“میں” ارتھات پریم پرکاش سمجھ لیندے نیں۔ میں کسے دی
سمجھ دی پرواہ کیتے بناں بہت لما چر ‘میں’ پاتر نوں کہانی
کہن لئی جگت وجوں ورتدا رہیا ہاں۔ پاٹھکاں دے بھلیکھے دور
کرنے بڑے اوکھے نے کیونکہ پنجابی ادب چ تنقید نگاراں نے
وی ایہہ کم نہیں کیتا۔
مینوں ایہہ بھلیکھا دو گلاں کر کے ماڑا لگیا۔ اک تاں
اودوں جدوں میں ‘ مکتی’ توں بعد دیاں کہانیاں لکھ رہیا سی
تے نائکہ دے نین نقشاں تے وستراں آدی دا بیان کرنا میں چھڈ
دتا سی۔ میں سمجھدا سی کہ ایہدی لوڑ نہیں۔ ایہہ کم تاں پاٹھک
اپنے آپ اودوں کر لیندا اے، جدوں اوہ کہانی پڑھدا ہویا کہانی
نوں مڑ سرجدا اے۔ اوہنے آپ سارے پاتر رچنے، اوہناں دے
نین نقش گھڑنے، کپڑے پوانے تے کسے کلپت ستھان تے
اوہناں دیاں اوہ حرکتاں ویکھنیاں تے وارتالاپ سننے ہوندے
نیں، جیہڑے اوہ کہانی وچ پڑھدا اے۔... لکھاری نے تاں اپنے
پاتراں دے مناں دیاں تہیاں چ سدھیاں پٹھیاں ہو رہیاں سوچاں
دی سچائی ہی دسنی ہوندی اے۔ اوہ وی اپنے اک پاتر ‘میں’ دی
نظر تے سوچ راہیں۔
میریاں اوہ کہانیاں پڑھ کے میرے دوست، واقف تے
ماڑے موٹے جانو کہانیاں دی نائکہ بارے اندازے لاؤن تے
اوہدے وچیں لنگھیاں گھٹناواں نوں میرے (لکھاری) نال جوڑن
لگ پئے سی۔ ایس گل دا ہونا منووگیانک درشٹی توں ٹھیک سی
کیونکہ پاٹھک وی لکھاری وانگ پرچھاوویں پھڑ کے اپنی
کلپنا نال اوہدی فلم چلاؤندا اے۔ اوہنے جیہڑیاں گلاں لکھاری
بارے سنیاں ہوندیاں نیں، اوہناں نوں پاتراں راہیں لبھدا تے
دیکھدا اے۔
جدوں 1976 چ میرا ناول ‘دستاویز’ اک پرچے چ چھپیا
تاں اوہدے نال بہت بھلیکھے جڑ گئے سن۔ میرے دوست،
نکسلی لہر دے ساتھی تے ہور دور دے واقف اس ناول دے
240
240
پاتراں وچوں اپنے روپ دیکھن لگ پئے سی۔ جیہدا ماڑا نتیجہ
ایہہ نکلدا سی کہ پاٹھک دا دھیان اک ادبی سرجنا ول گھٹ تے
پاتراں دے اصلی روپ لبھن ول ودھ ہو جاندا سی۔ جیہدے نال
گلپ پڑھن وچ گمبھیرتا ادھی رہِ جاندی سی۔ دستاویز دے
پاتراں بارے ہن تک بھلیکھے چل رہے نیں۔ میں اوہناں نوں
دور کرن دے جتن ایس لئی نہیں کردا کہ میرا یقین اے کہ
کوئی وی پاتر ہووے، تسیں آپ ہی کیوں نہ ہووے، اوہ کہانی چ
سدھے طور تے فٹ ہو ہی نہیں سکدا۔ اوہنوں کہانی دے میچ دا
کرن لئی بڑا کجھ توڑنا جوڑنا پیندا اے۔ کئی پاتراں دے انشاں
دے رلاء نال اک پاتر بناؤنا پیندا اے۔
جدوں ناول دستاویز چھپیا تاں میں دوستاں توں اوہدے
بارے رائے پچھدا تاں اوہ کجھ کہن دی تھاں پچھدے “اوہ
گیسودراز کون اے ؟ ہور پاتر تاں میں پچھان لئے۔”... ایس
طرحاں اس ناول تے گمبھیر بحث بہت گھٹ ہوئی جاں انج
کہیئے کہ مارکسوادی حلقیاں وچ سبھ توں گھٹ ہوئی۔ جیہدا اک
کارن تاں کمیونسٹ کلچر وچ کامریڈاں بارے کھلیاں گلاں نہ
کرن دی پابندی سی تے دوجا ایہہ کہ کامریڈاں نوں ناول بارے
سوچنا چنگا نہیں سی لگدا۔ اوہ تاں پاتراں دے اصلی روپ لبھ
کے ہی سواد لیندے رہے۔
میں بڑا چر گلاں کردا جاں انٹرویواں وچ ایہہ گل صاف
کردا رہیا ہاں۔ ہن میں اپنے اوہناں ‘میں’ پاتراں بارے ویروے
نال لکھنا چاہندا ہاں۔ پرانیاں کہانیاں مینوں بھل گئیاں نیں۔ بہتیاں
دے ‘میں’ پاتر وی وسر گئے نیں۔ ایتھے میں کجھ خاص
خاص کہانیاں دا ذکر کراں گا۔
میرے کہانی پراگہ ‘کجھ انکہا وی’ دی پہلی کہانی ‘گڑھی’
دا ‘میں’ پاتر نکا ہوندا اے تاں اپنے بچڑ جہے باپ نوں دیکھدا
اے۔ دیاوان ماں نوں دیکھدا اے۔ اوہدے باپ تے چاچے توں
ڈردے لوکاں نوں دیکھدا اے۔ پنڈ توں باہر وارر تھیہ تے وسے
اپنے مکان (گڑھی) نوں دیکھدا اے۔ اوہنوں بہہتیاں گلاں
اسادھارن لگدیاں نیں۔.... جدوں اوہ جوان ہون لگدا اے تاں
اوہنوں پتہ لگدا اے کہ اوہدا باپ اصلی نہیں۔ ماں دے اصلی
ہون تے وی شک اے۔ اوہ کالج وچ پڑھدیاں جدوں اتہاس پڑھدا
اے تاں اوہنوں اپنے گھر دے اتہاس تے 1947 دے فساداں
دے اتہاس دا چیتا ودھ آؤندا اے۔ پھیر اوہنوں نہ گھر چنگا لگدا
اے، نہ باپ تے نہ ماں تے نہ ای اوہ پنڈ۔ اوہ اتھوں بھج جانا
چاہندا اے۔
اڑیسہ دے کسے علاقے چ پھردا اوہ پاگل ہو جاندا اے۔
کوئی اوہنوں مشنری ہسپتال چ چھڈ جاندا اے۔ جتھے اوہدی
ملاقات اک جوان عورت نال ہوندی اے، عیسائی دھرم تے اس
عورت دے سمپرک نال اوہنوں کئی نویں گیان ہوندے نیں۔....
پر اوہ اوہناں توں وی اک کے بھج جاندا اے۔ تے پنڈ دی گڑھی
والیاں نشانیاں ختم کر کے پھیر کسے اگیات دشا ول چلیا جاندا
اے۔ جیہدا آپ اوہنوں پتہ نہیں۔
کہانی دا ایہہ پاتر ہی مکھ پاتر اے۔ ساری کہانی ایہدے کر
کے بندی اے۔
‘میڈم’، ‘گوئی’، ‘بنگلا’، ‘ہجرت’ جاں ‘شولڈر بیگ’ میریاں
بہہتیاں کہانیاں ‘میں’ پاتر ولوں ہن۔ ضروری نہیں کہ اوہ ‘میں’
پاتر کسے نوں کہانی سناؤندا اے، اوہ چتودا وی اے۔ اوہ چتوے
بناں اوہدے من چت تے تصویراں جہیاں گھمدیاں نیں۔ تصویراں
دے اوہ ٹوٹے ہی کہانی بن جاندے نیں۔
ایہہ ‘میں’ پاتر میں (لکھاری) اکا نہیں۔ ایہہ میری سوچ چ
پیدا ہوندے نیں۔ ایہناں دا اپنا وکھرا وجود اوسے طرحاں اے،
جس طرحاں کہانیاں دے ہور پاتر نیں۔ ایہہ کجھ کجھ میرے نال
رلدے ملدے ایس لئی نے کہ میری آتما ‘چنو جنمے نیں۔ میری
زندگی دا بہتا حصہ اوویں اندرلیاں بندیاں تصویراں نوں
دیکھدیاں، اوہناں توں سکھ دکھ لیندیاں لنگھیا اے۔ میرے اندر
حرکت (ناٹکی) تے وارتالاپ اینا نہیں سی، جنی چپ رہی اے۔
19 کِتے تے سرجنا
(1) سکول ماسٹری
میں 1954 55 چ جدوں کہانیاں لکھن دا کم شروع کیتا
تاں میں جالندھر دے نیڑے سرکاری پرائمری سکول رندھاوا
مسنداں چ ادھیاپک سی۔ سکولاں چ انجے چھٹیاں بہہتیاں ہندیاں
نے تے پھیر پرائمری سکول چ پڑھائی دا کم اینا بجھواں نہیں
سی۔ دل کرے تاں وہلیاں ہو کے اک پاسے بیٹھیا جا سکدا سی۔
نالے میرے ہیڈ ٹیچر سردار اوتار سنگھ انند مینوں بہت پیار
کردے سی۔ شاید ایہدے پچھے دو تن گلاں ایہہ سن کہ اوہ
پوٹھوہار دے کھتری سن تے ایہہ جان کے خوش سن کہ میں
کھنے دے کھاندے پیندے کھتری خاندان وچوں ہاں۔ تیجے اس
علاقے چ میں پہلا ٹیچر سی جیہڑا جے.بی. ٹی. کر کے آیا
سی۔ مینوں گورمکھی چ پنجابی لکھنی واہوا آؤندی سی۔
اس سکول چ پڑھاؤندیاں میں اٹھ ورھیاں چ سبھ توں ودھ
کہانیاں لکھیاں تے ایس گلوں نشچنت رہیا کہ میری بدلی ہو
جاوے گی۔ .... پر ہو انج گیا کہ اک افسر نے میرے کھرھوے
بولاں توں کھجھ کے میری بدلی اچانک گورایا کول اٹی دی
کروا دتی۔ میں ٹبر اپنے پنڈ بھیج دتا تے آپ کلا پہلاں گرایا تے
پھیر اٹا رہندا رہیا۔ پھلپوتے دے اک ٹیچر دوست دے کہن تے
میں بڑے پنڈ مکان کرائے تے لے لیا تے ٹبر لے آیا پر بیٹے
دے بیمار ہون کرکے اسیں چھیتی اتھوں چلے گئے۔ میں لمی
چھٹی لے کے کسے ہور کم دی بھال کرن لگا۔
رندھاوا مسنداں توں اکھڑ کے میرا کِتے وی دل نہ لگیا۔
مینوں جالندھر چھڈ کے جیونا اوکھا ہو گیا سی۔ وہل بہت سی،
پر میرے کولوں اک واک نہیں سی لکھیا جاندا۔..... اتھے کجھ
چر لئی دل لاؤن دا سادھن وی بنیا سی پر اوہ دو ہفتے وی نہ
چلیا۔ اوہ سوہنی ادھیاپکا مینوں اپنے ویاہ توں دو ہفتے بعد ملی
سی تے اپنے وہم دے مطابق میتھوں چھیتی دور چلی گئی سی۔
اوہ دن میرے بہت ماڑے بیتے سن۔ میرا کجھ لکھن نوں
تاں کی، پڑھن نوں وی دل نہیں سی کردا۔ کتاب چکدا سی تے
پھول کے رکھ دیندا سی۔ میں آپ تاں کیہ ہسنا سی، کوئی دوجا
وی ہسدا چنگا نہیں سی لگدا۔ سبھ لوک اوپرے تے علاقہ ست
ولیتاں دور لگدا۔ اٹی چ جیہڑا وی بندہ ملدا مورکھ لگدا جاں
بدتمیز۔ کسے نوں دوجے دی عزت دا خیال نہیں سی۔ سارے
اُستاد نستے تے بے عزت جہے لگدے۔ جس دا اثر میرے تے
وی پین لگ پیا سی۔ میں کجھ اوہناں لوکاں تے کجھ دفتراں دے
کلرکاں دے سلوک توں دکھی ہو کے لمی چھٹی لے کے بھج
گیا سی۔.....ایہدا فوری کارن ایہہ بنیا سی کہ اک دن میں دس
کو منٹ لیٹ ہو گیا تاں پچھوں اے. ڈی. آئی. مینوں مئتل کرن
دا حکم رکھ کے چلیا گیا۔ میں اوسے دن اس افسر نوں ملیا۔
دکھاں نال سڑے بلے نے استعفیٰ لکھن دی پیش کش کر دتی۔
مینوں پتہ ای نہیں سی کہ اوہ افسر مینوں معطل نہیں کر سکدا۔
اوہنے پچھیا کہ میں استعفیٰ دے کے روٹی کتھوں کھاواں گا ؟
میں اوہنوں اپنے باپ دے زمیدار ہون دی گل دسی۔ اوہ جٹ
سی تے حیران سی کہ ایہہ کھتری زمین دی گل کویں کردا اے۔
میرے دل چ جٹاں لئی کوئی قدر نہیں سی پر اوہ میریاں گلاں
سن کے پگھل گیا۔ بعد چ اوہنے دسیا کہ اوہ وی آریہ سکول
کھنے دا پڑھیا ہویا سی۔ اوہ میرے نالوں اک دو جماعتاں اگے
پڑھیا سی۔ اوہنے اپنا لکھیا حکم پاڑ دتا سی۔ پر میتھوں اوہدے
ساہمنے ہاڑے جہے کڈھن دی بے عزتی سہِ نہیں سی ہوئی۔
منے استعفیٰ دے دتا سی۔
ایس توں پہلاں اک ہور گھٹنا توں وی میں دکھی سی۔ پنڈ
دے سرپنچ دے پت نے میری ہتک سکول آ کے کیتی سی۔ اوہ
گل کوئی پڑھیا لکھیا بندہ کہندا تاں ٹھیک سی، پر اوہ اس جٹ
دے پت نے کیتی سی، جیہنوں میں اکا جاہل گندا سی۔ اودوں
جٹاں نوں میں اپنے مجاریاں ورگیے مورکھ ای سمجھدا ہوندا
سی۔ ایہہ میرے دماغ چ ماڑی ہوا وڑی ہوئی سی۔
(2) صحافت
میں چھٹی لے کے چنڈی گڑھ چلیا گیا سی۔ جتھے میں
عطر سنگھ نوں مل کے کیہا سی کہ مینوں کسے وی وبھاگ چ
داخلہ دعا دیوے۔ اوہ مینوں صحافتی شعبےدے اُستاد کامریڈ
تارہ چند (بلٹز دے کالم نگار) کول لے گیا سی۔ جیہنے مینوں
جرنلزم دے ڈپلوما کورس دا داخلہ دعا دتا سی۔
یونیورسٹی چ رہندیاں میں کورس دیاں اتے ہور کتاباں
اپنی چون نال پڑھدا سی۔ ٹیچراں دے آکھیاں کجھ نہیں سی
پڑھدا لکھدا۔... اس ورھے میں اک وی کہانی نہیں سی لکھی۔
جاں انج کہیئے کہ لکھی نہیں سی گئی۔ اک وار میں کھجھ کے
اپنے آپ نوں کمرے وچ بند کر لیا۔ دوپہر دی روٹی نہیں
کھادی۔ شام تک میں تن کہانیاں لکھ ماریاں۔ اک ہفتے بعد جدوں
میں اوہ پڑھیاں تاں اکا بکواس لگیاں۔ میں اسے ویلے پاڑ کے
سٹ دتیاں۔.... تے پھیر اس سمیں دی اڈیک کرن لگا، جدوں
کہانی آپ آکھے کہ مینوں لکھ۔
اصل چ صحافت دا کورس کرنا میری زندگی توں بھانج
سی۔ میں نہ سکول ماسٹری کرنا چاہندا سی تے نہ ای کوئی ہٹی
بھٹھی۔ کھیتی کرن توں باپ نے روک دتا سی۔ میں مٹھے بولد
وانگ کِتے سنگ پھسا کے سماں کٹنا چاہندا سی۔ ‘سنگ
پھساؤنا’ ساڈے گھر دا محاورہ سی۔ ساڈے کول اک بلد اجیہا
سی کہ جدوں میں حل واہندا ہندا، اوہ میری رہمدلی نوں پچھان
جاندا تے جدوں اوہدا کنھا تھک جاندا تاں نیڑے دے نیووں
درخت دی ٹاہنی چ سنگ پھسا کے کھڑا ہو جاندا سی۔ ... میرا
وی کم کردے دا ایہی حال ہو جاندا سی۔
کورس ختم کر کے میں سکول نہیں سی گیا۔ بے شرماں
وانگوں پنڈ جا کے کھیتی کرن لگ پیا سی۔ کھیتی کردا ہویا میں
کم تاں کردا رہندا سی، پر چھوٹیاں چھوٹیاں گلاں مینوں
کھجھاؤن لگ پئیاں سن۔ وڈا بھائی وکھری کھیتی رکدا سی تے
میں چھوٹے بھائی تے ٹبر دے نال سی۔ چھوٹا مینوں چنگا لگدا
سی۔ ایہدے منووگیانک کارن مینوں ہن تک وی سمجھ نہیں
آئے۔ میں اوہدی ودھیکی وی سہِ لیندا سی پر کدے کدے اوہ
اجیہی کوڑی تے رکھی گل کر جاندا سی، جویں اوہ اپنے
کامیاں تے ویڑھے دے ہوراں لوکاں نال کردا سی۔ اوہ ان پڑھ
سی تے پنڈ دے لوکاں چ پلیا سی۔ کہانیاں لکھن کرکے میں
جیہڑی گل نوں اپنی عزت سمجھدا سی، اوہ اوہدے لئی کجھ
وی نہیں سی۔ جالندھر دے کوفی ہاؤس چ بتائے نوں ورھیاں
دی زندگی نے میرے تے اوہدے وچکار آچار تے وہار دا فرق
پا دتا سی۔ مینوں اوہدیاں گلاں چبھ جاندیاں سی۔ میں اوکھا ہو
ہو کے کدی ہس پیندا تے کدی اوہنوں گھور وی دیندا سی۔ ساڈا
جھگڑا بائی جی نے وی سن لیا سی۔ اوہناں نے مینوں سمجھایا
کہ جے ایہناں لوکاں نوں عقل ہووے تاں ایہہ اینی محنت والا
کم ہی کیوں کرن۔ ... توں جیہڑا کم کردا ایں، اوہ اسیں ویڑھے
‘چوں اک منڈا رکھ کے کروا سکدے ہاں۔ توں پڑھیا ہوئییں۔
اپنی نوکری کر۔ ... اوہناں دا مطلب سی کہ گھر چ جھگڑا نہ
ہووے۔ ایہہ جالندھر چلیا جاوےگا تاں اسیں سوکھے ہو جاواں
گے۔
اصل چ میں آپ پنڈ توں اکیا پیا سی۔ میں چاہندا سی چھیتی
جالندھر چلیا جاواں۔ جتھے لکھاری دوست نیں۔ کافی ہاؤس اے۔
جملیبازی اے۔ رنگیلے دوست نیں۔ اک سچائی ایہہ وی سی کہ
میں پنڈ رہِ کے اک وی کہانی نہیں سی لکھ سکیا۔ جالندھر چ
میں جو کجھ سکھیا سی، اوہ صفر ہوندا جاندا سی۔ میں پنڈ چ نہ
تاں بھری بوری چکن جوگا سی تے نہ ای ڈانگاں واہن جوگا۔
پنڈ چ میں ڈنگراں والے اندر کلا سوندا سی۔ اپنے کاغذ پتر تے
پین اپنے سرھانے رکھدا سی۔ آس ہوندی سی کہ پتہ نہیں کدوں
کوئی کہانی لکھ ہو جاوے پر جدوں کماں توں ویلھا ہو کے میں
گھر جاندا سی تاں بہت تھک جاندا سی۔ مونہہ ہتھ دھو کے میں
روٹی بہتی کھا جاندا سی۔ پھیر چلھے چ بھنی مونگ پھلی گڑ
نال کھا لیندا۔ اپنے بسترے چ وڑدا تاں بی بی جاں جنک دلاری
دودھ دا گلاس لیا پھڑاؤندی۔ جہنوں پیندیاں سار اونگھ آؤن لگ
پیندی سی تے مینوں کتاب پڑھدیاں پتہ ہی نہیں سی لگدا کہ
کدوں کتاب ہتھوں ڈگی سی تے کدوں کوئی آ کے بتی بجھا گیا
سی۔
کھیتی دے کم چ میرا دل لگدا سی پر پنڈ چ رہنا چنگا نہیں
سی لگدا۔ میں پنڈ دے لوکاں چ گھل مل نہیں سی سکیا۔ میں بہتا
چر کھوہ تے ہی رہندا سی۔ رات نوں وی اکثر کھوہ تے ہی
سوندا سی۔ سیالاں چ ڈنگراں والے اندر سونا وی مینوں ماڑا
نہیں سی لگدا۔ رات نوں کھوہ والے کوٹھے چ ڈنگراں نال میں
ہوندا سی تے اوڈاں توں لیا ساڈا ٹائیگر کتا۔ مینوں ڈنگراں،
فصلاں، درکھتاں تے پنچھیاں دی سنگت چنگی لگدی سی۔....
جدوں میں جالندھر آ کے کہانیاں لکھنیاں شروع کیتیاں تاں
اوہناں وچ درخت تے ڈنگر ضرور آ وڑدے سن۔ کتا بہتیاں
کہانیاں وچ میرے کسے نہ کسے پاتر دے نال رہیا اے۔
میں 26 سال اردو اخباراں چ سب ایڈیٹری کیتی۔ صحافیاں
دے ہلکے چ میری چنگی چوکھی جان پچھان بنی رہی ۔ میں
ورکنگ جرنلسٹس یونین وچ وی سرگرم رہیا۔ پر ایہہ گل بڑی
حیرانی والی ہوئی کہ میں اک وی کہانی اپنے پترکاری دے
جیون بارے نہیں لکھی۔ شاید ایہدا کارن پترکاری تے صحافیاں
نال میرے اندر نفرت دی بھاونا ہووے۔ میرے سارے ادب چ ہو
سکدا اے کہ کِتے پترکار دا ماڑا موٹا ذکر ہووے، پر پترکار
سمچے طور تے کِتے نہیں ابھردا۔ زندگی دا اینا لما سماں میں
ایویں نہیں چھڈیا، ایس سمیں چ ہور آئیاں گھٹناواں بارے
کہانیاں لکھدا رہیا ہاں۔ جیون دے ایس سوگمئی سمیں نوں میں
جان کے ہن یاد وی نہیں کرنا چاہندا۔
(3) ادبی صحافت
ساہت سرجنا ہووے جاں ادبی پترکاری کوئی وی کم جننون
توں بناں نہیں ہو سکدا۔ میں 7 اپریل 1990 نوں اخبار دی
ایڈیٹری توں ریٹائر ہویا تاں وہل ای وہل سی۔ میں تے سرجیت
ہانس نے لکیر پھیر چالو کر لیا۔ شروع چ کجھ ودیشی دوستاں
خاص طور تے گربخش سنگھ کمسودپری نے بڑی مدد کیتی۔
جد ایناں نے ہتھ پچھانہہ کیتا تاں سرجیت ہانس اڑ گیا۔ جد اوہدا
ہتھ ہولا ہو گیا تاں گڈی آپے رڑھن لگ پئی۔
میں پہلے شمارے توں ای اصول طے کر دتے سی۔ مدیر
دی نہ رچنا چھپےگی تے نہ ای اوہدے بارے کوئی لیکھ۔ کسے
اک لکھاری بارے لیکھ نہیں چھپے گا۔ جیہڑا لکھاری رچنا دے
نال چندہ بھیجےگا، اوہدا چندہ رکھ لیا جاوے گا تے رچنا اک
پاسے کر دتی جاوے گی۔ پرچے نوں پابند کرن والے اشتہار
نہیں چھاپنے۔ مائک سہائتا دی کدے اپیل نہیں کرنی۔ صرف
ادبی لکھتاں چھاپنیاں نیں۔ نوجواناں تے عورتاں نوں پہل دے
ادھار تے چھاپنا تے اچھالنا اے۔ کسے وی رچناکار نال دوستی
تے دشمنی نہیں نبھاؤنی۔
میں پرچے نوں نویکلا بنائی رکھن لئی ہر وار سبھ توں
پہلاں بحث چھاپی۔ کجھ چر ‘خبراں تے کنسوآں’ ناں دے کالم
وچ ادیباں نال مخول کرن لئی گلاں چھاپیاں۔ پر دوستاں دی
ناراضگی دے ڈر توں کالم بند کر دتا۔ گربچن دے تن گرم لیکھ
سرجیت پاتر، اجیت کور تے ستندر نور دے بارے چھاپے۔ نور
نے روسا ظاہر نہیں کیتا، پاتر من گیا تے اجیت کور دا تریا ہٹھ
قایم اے۔ جیہدا مینوں افسوس اے۔ ... پھیر ایہہ کالم وی بند کر
دتا۔
لکیر نے پچھلے چوداں پندراں ورھیاں چ ویہہ کو خاص
شمارے کڈھے نیں۔ جیہناں وچ کرت انک، پیار انک، جات
برادری انک، سنمان انک، عورت مرد انک، ویکتی چتر انک،
سنتالی وشیش انک، شلیل تے ننگیاں انک، ہاس وینگ انک،
پروڑھ اوستھا انک، گھر پریوار انک، عورت پاتر انک شامل
نیں۔
(3) ریڈیو تے ٹی وی
مینوں سبھ توں پہلاں 1959 چ ریڈیو سٹیشن جالندھر توں
کہانی پڑھن دا موقع ملیاسی۔ پھیر جد میں وردو اخبار چ سب
ایڈیٹر سی تاں تبصرہ لکھن لئی کنٹریکٹ ملن لگ پیا سی۔
جیہدے نال مائیک اگے بولن دی میری سنگ کھل گئی سی۔
کہانی پڑھن دے پیسے تاں چنگے ملدے سی، پر کہانی پڑھنی
چنگی نہیں سی لگدی۔ پہلاں اوہنوں پیکس پاس کردا سی۔ اوہ
کافی کجھ کٹوا کے تیراں چوداں منٹاں دی کرواؤندا سی۔ کئی
شبداں دے نال پاتراں دے ناں وی بدلنے پیندے سن۔ جیہناں
دناں چ فلم ‘قصہ کرسی کا’ دا رولا سی تاں مینوں پاتر نوں
کرسی دی تھاں موہڑے تے بہانا پے گیا سی۔ پر ملازم نے
‘پیڑھا’ کروا دتا سی۔ لوڑ پین تے اوہ پرانیاں چھوٹیاں کہانیاں
ای پڑھا لیندے سی۔ اوہ ٹھیک کیتی کرائی ہوندی سی۔ میں
کہانی دا ناں بدل دیندا سی۔... پھیر مینوں اک جگت ہور سجھ
گئی سی۔ جد وی کنٹریکٹ جاں فون آؤندا، میں لکھی جا رہی
وڈی کہانی دا دس منٹی نکا روپ لکھ لیدا۔ پڑھن بعد ایہنوں پاڑ
دیندا جاں پھیر کدے پڑھن لئی رکھ لیندا۔
کہانی پڑھن نالوں بحث چ حصہ لین دا بہتا سواد آؤندا سی۔
پر اوہدے پیسے گھٹ ملدے سن۔ جالندھر چ رہن والیاں نوں
ایہہ وی گھاٹا ہوندا کہ صرف فیس ہی ملدی سی۔ باہروں آؤن
والیاں نوں فسٹ کلاس دے تن کرائے وی مل جاندے سن۔ انج
میری فیس سبھ توں ودھ پہلوں ایس لئی ہو جاندی سی کہ
ڈائریکٹر گلاں توں متاثر ہو جاندا سی۔
میں سبھ توں ودھ پیسے دوردرشن توں کمائے۔ جتھے
مینوں سبھ توں پہلا موقع 1981 چ اودوں ملیا جد مینوں پنجاب
ادب اکادمی نے ایوارڈ دتا۔ کیمرے دے ساہمنے تے لائیٹاں وچ
بہہ کے بولنا بہت اوکھا سی۔ میں ہائیپرٹینشن دا مریض سی۔
ادھی گولی دوردرشن کیندر چ جان ویلے کھا لیندا سی تے
ادھی سٹوڈیو چ وڑن لگیاں۔ ملازم لائیٹاں تے ساؤنڈ سیٹ
کردیاں دو گھنٹے لا دیندے سی۔ میری گولی دا اثر گھٹن لگ
پیندا سی۔ پر جد گل شروع ہو جاندی سی تاں میری گڈی اینی
تیز چلن لگ پیندی سی کہ میں دوجے نوں بولن جوگا نہیں سی
چھڈدا۔ پر اک وار ڈاکٹر. ہربھجن سنگھ نے پہلے دساں منٹاں چ
ای مینوں بولن جوگا نہیں سی چھڈیا۔
جد جسونت دید انچارج بنیا تاں اوہنے لکھاریاں بارے
فلماں بنائیاں تے کہانیاں دیاں وی ۔ میں کئی سکرپٹ لکھے۔
پھیر جد 1991 چ میری فلم بنی تاں اوہدا سکرپٹ میں آپ ای
لکھیا۔ میریاں پنج کہانیاں دیاں فلماں بنیاں۔ جیہناں چ ماڑا بدا،
ڈاکٹر. شکنتلا، پنرجنم، گوئی تے بنگلا وغیرہ شامل نیں۔ ‘بنگلا’
دا سکرپٹ وی میں آپ لکھیا سی۔
بھاوویں سرکاری میڈیا دیاں اپنیاں بندشاں ہوندیاں نیں، پر
پھیر وی میں کئی بہت گرم گلاں کہہ جاندا سی۔ ایتھوں تک کہ
میڈیا وچ میڈیا والیاں دے خلاف بول جاندا سی۔ ایہہ میرے اندر
نفرت بولدی سی۔ .... میں جسونت دید نال جا کے کئی فلماں
بندیاں ویکھیاں۔ بحثاں کیتیاں۔ جس دا پربھاو میری سمچی کہانی
رچنا تے وی پیا۔
20 لکھاری تنظیماں
1954 چ پروفیسر موہن سنگھ دے گھر پنجابی لکھاری
سبھا دا گٹھن ہویا سی۔ میں اوہدا بنیادی ممبر سی۔ اودوں مینوں
سبھاواں بارے بہتا پتہ نہیں سی۔ دو کو سالاں دیاں میٹنگاں چ
شامل ہون توں بعد ایہہ گل چنگی لگی سی کہ ایہہ تنظیماں
اگانہہ ودھو سوچ والیاں دی اے۔ ایہہ فرقہ پرستاں دی مخالف
اے۔ ایہہ ادب چ نویاں تے صحت مند قدراں پیدا کرن دے
اپرالے کردی اے۔
1956 چ مرکزی لکھاری سبھا دی پہلی کانپھرینس
جالندھر ہوئی تاں گیانی ہیرا سنگھ درد سبھ توں ودھ سرگرم
سن۔ اوہ سٹھ سال دی عمر چ کمیونسٹ پارٹی دے ممبر بنے
سن۔ اینے ادیباں دا اک تھاں اکٹھیاں ہونا بڑا چنگا لگیا سی۔
نانک سنگھ، بھائی جودھ سنگھ، پرنسپل تیجا سنگھ، گربخش
سنگھ پریتلڑی تے گیانی ہیرا سنگھ درد پردھانگی منڈل چ
بیٹھے سی۔ اوہناں ساریاں دے چٹیاں پگڑیاں، چٹیاں قمیضاں،
تنگ موہری دے پجامے پائے سی تے ہتھاں وچ کھونڈیاں۔ نویں
پیڑھی دے لکھاریاں تے اوہناں وچکار بڑا لما فاصلہ سی۔
اودوں سنت سنگھ سیکھوں تے پروفیسر موہن سنگھ تے امرتا
پریتم دے جھنڈے جھلدے سن۔ اوہناں دی طوطی نواں سرجن
تے بولن والیاں چ بولدی سی۔ پر امرتا نہیں سی آئی۔ کلونت
سنگھ ورک، سنتوکھ سنگھ دھیر تے جسونت سنگھ کنول سنن
والیاں چ سن۔
کانپھرینس دے بعد کجھ ورھیاں چ مینوں اجہیاں گلاں دا
پتہ چلیا سی کہ ایہہ سبھا کمیونسٹ پارٹی دا ادبی ونگ اے۔
ایہدے سارے فیصلے کمیونسٹ نیتا کردے نیں۔ اوہ نوجوان
لکھاریاں دی سکھلائی لئی سکولنگ وی کردے نیں۔ میں سبھا
توں استعفیٰ دے دتا سی۔ مینوں محسوس ہویا سی کہ ایہہ ادبی
سبھاواں تے ایہناں وچ شامل ہو کے بحثاں کرن والے وڈے
(عمر ‘چ) لکھاری + سیاستدان مینوں کجھ نہیں سکھا سکدے۔
سگوں ایہہ کسے نویں لکھاری دی سوچ نوں راہوں بھٹکا
سکدے نیں۔ ایہہ ادیباں نالوں ودھ سیاسی کارکن نیں۔
اوہناں نوں چھڈ کے میں جیہڑیاں کہانیاں لکھیاں، اوہ عام
طور تے ایس. سورن دے پرچے ‘چیتنا’ تے امرتا پریتم دے
پرچے ‘ناگمنی’ جاں بعد چ بھاپا پریتم سنگھ دے پرچے ‘آرسی’
وچ چھپیاں۔ ایس طرحاں میں اپنے مارکسوادی ادیب دوستاں
دے دھڑے نالوں وی ٹٹ گیا سی تے اوہناں دیاں راجنیتک
سوچاں تے پینتڑیاں توں وی مکت ہو گیا سی۔ مینوں ایس گل چ
کوئی دلچسپی نہیں سی رہی کہ سبھا چ جا کے کہانی سناواں۔
میں اک طرحاں دا گوشہ نشیا ہو گیا سی۔ تے اوہ لوک میتھوں
اوکھے ہو گئے سن، جیہناں وچوں نکل کے میں وکھرا ہو گیا
سی۔ کیوننکِ میں اوہناں دا ورودھ کرن لگ پیا سی۔
جالندھر چ جد میں کدے کہانی بارے بحث کراؤندا سی
تاں میں اک کچا پھٹا ‘جالندھر کہانی گوشٹی’ لا لیندا سی۔ جیہدا
کوئی عہدیدار نہیں سی۔ نہیں تاں نویں لکھاریاں نے ‘دوابا
کہانی منچ’ تے ‘چنتن منچ’ وی بنایا ہویا سی۔
21 ہمعصر تے تنقید نگار
اوہناں دناں چ آلوچنا کرن والے کجھ سدھے جہے اصول
لاگوُ کردے ہوندے سی۔ اوہناں ساہمنے وڈا سوال ایہہ سی کہ
اوہ ادب سماج دا کیہ سواردا اے؟ کیہ اوہ امیراں نال نفرت تے
غریباں نال ہمدردی پیدا کردا اے ؟ کیہ اوہ سماج دی کسے
کریتی ول اشارہ کردا اے ؟ تے کیہ اوہنوں دور کرن لئی کوئی
سجھاء دسدا اے؟.... جے نہیں تاں اوہ ادب ماڑا اے۔ اجیہی
آلوچنا اک نہیں، سارے مارکسوادی پیشاور تے غیر پیشاور
تنقید نگار کردے سن۔ جیہناں دی سرداری سنت سنگھ سیکھوں
دے ہتھ سی۔
پر 1964 65 چ ایہدے نال ای کجھ ہور گلاں وی ہون
لگ پئیاں سن۔ آدھونکتا دیاں آوازاں اٹھن لگ پئیاں سن۔ ادب
نوں نویں کوناں توں دیکھیا جان لگ پیا سی۔ کلونت سنگھ
ورک دیاں کہانیاں دا چرچہ ہون لگ پیا سی۔ جیہناں نوں
پرگتیواد دے پیٹے چ پاؤنا سنت سنگھ سیکھوں لئی اوکھا ہو گیا
سی تے اوہنوں ورک دے ادب نوں مترجمہی کہنا پیا سی ۔
جویں ادب امترجمہی وی ہوندا اے۔ سیکھوں دے نال ای ڈاکٹر.
عطر سنگھ تے ڈاکٹر. ہربھجن سنگھ ورگے نویں تنقید نگار اٹھ
رہے سی۔ جیہڑے سیکھوں توں کجھ ہٹویاں گلاں کردے سی۔
... پی. ایچ. ڈی. کرن والے نویں منڈے اپنیاں سوچاں دے
آدھار نویں بنا رہے سن۔ اوہنیں دنیں جالندھر چ س. پ. سنگھ
نے پنجابی کہانی دی کھوج تے پی. ایچ. ڈی. دی ڈگری لئی۔
اوہنے پہلی وار کسے کتاب چ میرے سمیں دے نویں کہانی
کاراں دا ذکر کیتا سی۔
میری دوجی کتاب ‘نمازی’ 1971 چ چھپی سی۔ اوہدیاں
کہانیاں عام لکھیاں جا رہیاں کہانیاں توں ذرا ہٹویاں سن۔ جس
کرکے مارکسوادی تنقید نگاراں نے اوہنوں نندیاں سی۔ میں
تنقید نگاراں توں بہت مایوس ہو گیا سی۔ میں نویں راہ سوچن
لگ پیا سی۔
جدوں 1980 وچ میرا تیجا کہانی پراگہ ‘مکتی’ چھپیا تاں
کجھ کو تنقید نگاراں نے اوہدے حق چ لکھیا تے کجھ نے
ورودھ کیتا۔ اک دو مارکسوادی تنقید نگاراں نے تاں کہانیاں
دے وشے نوں لے کے نقطہ چینی وی کیتی ۔ اوہ کہندے سن
کہ پریم پرکاش چنگا کہانی کار اے پر ایہنوں سماج پرتی اپنی
ذمہ واری نبھاؤنی چاہیدی اے۔ سنت سنگھ سیکھوں جیہدے
مونہہ ول عام لکھاری جھاکدے رہندے سی، نے ہمیشہ دوغلی
گل کیتی۔ اوہ اک ساہ چ میرے کتھا ادب دی تعریف کردا سی
تے دوجے چ نندیا۔ ... میرے من چ اوہدی تعریف توں کھجھ
پیدا ہوندی سی۔ میں چاہندا سی کہ اوہ میرا مخالف ہی رہے۔
میرے دل چ اوہدے خلاف دشمنی دی بھاونا بڑے چر دی پلدی
رہی سی۔ ایہدے وچ میرے کھوری سبھاء دا وی دخل سی۔
اوہناں دناں چ ڈاکٹر ہربھجن سنگھ ‘آرسی’ وچ لکھاریاں
دے ناں خط لکھدا ہوندا سی۔ اوہناں خطاں چ اوہنے گارگی
سمیت کئی لکھاریاں دی مٹی رولی سی۔ ... اک دن میں
جالندھر دے اک پرکاشک دی دُکان تے پرچے پھرولدا ایہہ
دیکھ کے ڈر گیا کہ ‘آرسی’ وچ ڈاکٹر ہربھجن سنگھ دا خط
میرے ناں چھپیا ہویا سی۔ مینوں لگیا کہ ڈاکٹر نے ہُن میرے
تے چھرا چلایا ہووےگا۔ میں پرچہ خرید کے گھر آ گیا۔
جدوں پڑھیا تاں حیران رہِ گیا کہ اوہنے میرے ادب دی
بے حد تعریف کیتی سی۔ اوہنے میریاں کہانیاں وچلے اوہ گن
جاں گلاں لبھ لبھ دسیاں سن، جیہناں نوں کدی کسے تنقید نگار
نے دیکھیا تک نہیں سی۔ اوہنے میریاں کہانیاں نوں ایس گلوں
دوجیاں نالوں وکھ کر کے دسیا سی کہ میں اک خاص اپ
سبھیاچار تے دھارمک سنسکاراں دیاں بریکیاں لکھدا ہاں،
جیہناں بارے پہلاں پنجابی ادب چ سوچیا ہی نہیں گیا جاں جان
کے ان گولیاں کیتا گیا اے۔.... اس لیکھ وچ میریاں اوہناں کجھ
کہانیاں دا ذکر وی سی، جیہڑیاں میرے کہانی پراگہ ‘نمازی’
وچ چھپیاں سن۔ اوہناں وچوں کجھ کہانیاں تاں امرتا پریتم نے
بہت چکیاں سن پر اک کہانی ‘ایس جنم ‘چ’ دا ذکر نہیں سی
کیتا۔ میں کنے ای ورھیاں توں ترس رہیا سی کہ کوئی ایس
کہانی، جیہنوں میں بہت ودھیا سمجھدا سی، دی وی کوئی گل
کرے۔ کوئی اوہنوں سمجھے تے پاٹھکاں نوں سمجھاوے۔ اس
لیکھ چ اس کہانی دا خاص طور تے ذکر کیتا گیا سی۔ اوہ کہانی
ڈاکٹر ہربھجن سنگھ دے دل چ کئی سالاں توں اڑی پئی سی۔
ایہہ لیکھ پڑھ کے میری اینی تسلی ہو گئی سی کہ میں
تنقید نگاراں دا مخالف نہیں سی رہیا۔ مینوں لگیا سی کہ جیہڑا
ادب میں لکھ رہیا ہاں، اوہدا تنقید نگار پیدا ہو گیا اے۔ جیہڑا اس
ادب دے ہان دا ہی نہیں، اس توں کِتے وڈے قد دا اے۔ اجہیاں
گلاں دی اک لمی چٹھی میں اپنے تنقید نگار نوں لکھی سی۔
جدوں دل نہیں سی بھریا تاں اوہدے نال ای اک ہور چٹھی لکھ
دتی سی۔
ایس توں بعد مارکسوادی تنقید نگاراں دا میرے بارے
نظریہ کجھ بدلن لگ پیا سی تے پھیر جدوں ڈاکٹر ہربھجن
سنگھ نے میری اک کہانی ‘شویتامبر نے کیہا سی’ بارے اک
پوری کتاب ‘خاموشی دا جزیرہ’ لکھ دتی سی تاں میرے
ورودھیاں دی گنتی دنو دن گھٹن لگ پئی سی تے عام طور تے
میریاں کہانیاں دا وشلیشن ہون لگ پیا سی۔
میرے چار کہانی پراگہ ‘مکتی’، ‘شویتامبر نے کیہا سی’،
‘پریم کہانیاں’ (چونویاں) اتے ‘کجھ ان کہا وی’ کئی
یونیورسٹیاں دے ایم. اے. دے کورساں چ لگ گئیاں سن۔
جیہدے نال مینوں مالی طور تے بھاوویں اینا لابھ نہیں ہویا پر
مینوں چنگے تے سوجھ وان پاٹھک تے تنقید نگار لبھن لگ
پئے سن۔ ایہدا اک نتیجہ ایہہ وی نکلیا سی کہ پاٹھکاں تے تنقید
نگاراں دا ادب بارے نظریہ وی بدلن لگ پیا سی۔ اوہناں دی
سوچ چڈیری ہون لگ پئی سی۔ جس دا اک وڈی وجہ راشٹری
تے انتر راشٹری راجسی حالات دا بدلنا وی سی۔ اودھر
کمیونسٹ پارٹی پاٹ کے کئی گروپاں چ ونڈی جا رہی سی۔
روس دنو دن ڈھہندا جاندا سی۔
جے ڈاکٹر. ہربھجن سنگھ میرے ناں اوہ چٹھی نہ لکھدا
تاں پتہ نہیں میں کہانی لکھنیاں چھڈ ہی دیندا۔ جتھےبند
مارکسوادیاں نال ٹکراں لیندا میں تھک گیا سی۔
مارکسوادیاں نال مینوں اک تکڑی ٹکر اپنے ناول
‘دستاویز’ کرکے وی لینی پئی سی۔ نکسلوادی لہر بارے لکھیا
اوہ ناول اک پرچے وچ 1976 چ چھپیا سی۔ اودوں نکسلی لہر
آخری ساہاں تے سی۔ کجھ ہتھیاربند کامریڈ نکے نکے گرپاں چ
پھردے سن۔ کجھ ادیباں تے دانشوراں نے معافیاں منگ لئیاں
سن۔ اوہ اپنے ناؤں پولیس دیاں بستا بے سوچیاں وچوں کڈھوا
کے چنگیاں تے سرکاری نوکریاں تے جان لگ پئے سن۔ کجھ
کامریڈ حالے وی پرچے کڈھدے تے لہر نوں مڑ اسارن دے
جتناں وچ سن۔
اوہناں دے ایس پرتیکرم دا مینوں پہلاں توں ای کجھ پتہ
سی۔ پر ایہہ نہیں سی پتہ کہ سارے کمیونسٹ میرے مخالف ہو
جان گے۔ خیر، میں تاں نہیں اینا ڈریا پر پرکاشک سی. مارکنڈا
ڈر گیا۔ اوہنے پرچے چ لکھ کے معافی منگی تے ایہہ وی
لکھیا کہ پریم پرکاش نے مینوں میٹر بناں وکھائی ای چھپا کے
میرے نال دھوکھا تے چلاکی کیتی۔
جدوں ایہہ بحث کجھ ڈھلی پے گئی تاں ڈاکٹر: عطر سنگھ
نے انگریزی اخبار ‘انڈین ایکسپریس’ وچ اک لیکھ لکھیا
‘نکسلی لہر دی لبھت’۔ اوہدے وچ اوہنے جسونت سنگھ کنول
دے ناول ‘لہو دی لوء’ نوں جذباتیت نال بھریا آکھیا تے میرے
ناول ‘دستاویز’ بارے اوہ گلاں کیتیاں، جیہڑیاں میں سمجھدا سی
کہ وڈے تنقید نگاراں نوں کرنیاں چاہیدیاں نیں۔... ہن جدوں
میرا ناول ‘دستاویز’ 1990 چ چھپیا تاں میں اوہدے مکھ بند
دے طور تے عطر سنگھ دا لیکھ اوہدی آگیا لے کے لا دتا۔
ڈاکٹر عطر سنگھ بہت سوجھ وان تے سنویدنشیل تنقید نگار
اے۔ پر اوہنے ادب تے کم اینی لگن نال نہیں کیتا جنا کرسیاں
پچھے کیتا۔ پھیر وی اوہنے جو کجھ لکھیا، اوہ پنجابی ادب لئی
وڈملی وسط اے۔ پر اوہنے اپنی آخری عمر راجسی داؤ پیچاں،
اپنی پرکنزسن دی بیماری تے کوئی وڈی کرسی پراپتی دے
چکراں چ ای گوا لئی۔
22 کتھا جگتاں
میں کہانیاں لکھدیاں بڑے نویں تجربے کیتے نیں۔ بہتے
تنقید نگار ایہنوں کہانی دے روپ دے تجربے کرنے کہندے
نیں، پر میں وشے تے روپ نوں وکھ نہیں سمجھدا۔ ایہہ دوویں
آپو وچ اینے گھلے ملے ہوندے نے کہ دوہاں نوں نکھیڑنا اوکھا
اے۔ در اصل ایہدی لوڑ مینوں کہانی دے وشے نے ای کرائی
سی۔ میں سمجھدا ہاں کہ ٹیکنیک تاں اک ڈھنگ طریقہ اے،
جس نال لکھاری اپنے چنے وشے نوں پیش کردا اے۔ ایس دی
لوڑ اودوں محسوس ہوندی اے جدوں لکھاری محسوس کردا
اے کہ میں جیہڑے طریقے ورتدا رہیا ہاں اوہناں نال ایہہ نویں
کہانی دی گل پوری تے ٹھیک طرحاں نال نہیں دسی جانی۔
پھیر اوہ ہور طریقے لبھدا اے۔ اوس طریقے جاں ٹیکنیک راہیں
لکھاری جد اپنے من دی گل کہن چ تسلی محسوس کردا تے
ادب دے سبدھ پاٹھکاں نوں متاثر وی کردے نے تاں اوہ اوس
جگت نوں مڑ مڑ ورتدا اے۔ اوہ اوہدی نویں جگت بن جاندی
اے۔
میں 1970 توں پہلاں اک کہانی لکھی سی ‘نمازی’۔
جیہدے تن پاتر نیں۔ پہلا رنڈا چاچا اے۔ اوہدے نال اوہدا
ودیارتھی بھتیجا رہندا اے۔ چاچا سردیاں چ دھپ سیکدا برانڈے
دی نیویں چھت اتیے بیٹھا اے۔ اوہدے کول کمرے دی چابی
نہیں۔ چابی اوہدے بھتیجے کول اے۔ اوہدے بھتیجا نوں چاچے
دے اپر بیٹھے ہون دا پتہ نہیں ۔ بھتیجا اپنے نال اپنی سہیلی نوں
لے کے آؤندا اے۔ اوہ زندہ کھول کے اندر بہہ کے گلاں تے
چہلاں کردے نیں۔... چاچا اوہناں نوں روشن دان وچیں دیکھدا
اے۔ ... کہانی کسے نوں سنائی نہیں جاندی بلکہ چاچے دے من
چ چتویں جاندی اے۔ اوہ تناں پاتراں دی ایس چھوٹی جہی گھٹنا
دی کہانی چتودا اے۔
جد میں ایہہ کہانی لکھ بیٹھیا تاں مینوں خیال ایا کہ جے
ایہی کہانی بھتیجے نے دسنی ہوندی تاں کہانی دا سارا سبھاء
بدل جاندا۔ اوہدے نوجوان دے ولولے ہوندے۔ عورت بارے
اوہدے اندر جو کجھ واپریا، اوہدے بارے چاچا صرف کلپنا ای
کر سکدا سی۔ اوہ وی پوری صحیح نہ ہندی۔ ... پھیر جے ایہی
کہانی آؤن والی کڑی لکھدی تاں کہانی دا سارا کون ہی بدل
جاندا۔ بھتیجے نوں تاں شاید چاچے دا ڈر ہووے پر کڑی ہی
دس سکدی اے کہ اوہ کنے ڈراں وچیں نکل کے اپنے گھروں
نکلی۔ پھیر اوس منڈے دے نال رلن ویلے اوہدے من تے کیہ
بیتی؟ تے پھیر دو محلے ٹپ کے اوہناں دے گھر کہڑیاں
سوچاں نال وڑی۔ تے پھیر اوہدے کول جیہڑا ادھا پونا گھنٹہ
گلاں کردیاں جاں چاہ پیندیاں لنگھایا ، اوہدے وچ اوہدے دل چ
کیہ کجھ آؤندا جاندا رہا؟
حالات اجیہے بنے کہ میں ایس کہانی دے دوجے روپ نہ
لکھ سکیا۔ پر اک ہور کہانی ‘مکتی’ دے دو روپ لکھ دتے۔
ایہدا پہلا روپ مرد دی چیتنا وچیں لنگھدا اے تے دوجا اوس
عورت دی چیتنا وچیں، جیہدے نال اوہ ساریاں گھٹناواں بیتدیاں
نیں۔ جیہڑی آپ وی اوس مرد پاتر وانگوں پیار دے سنتاپ نوں
بھوگدی پئی سی۔ ایہہ دو اڈو اڈو وجود والیاں کہانیاں نیں۔
جیہناں دیاں ساریاں نکیاں موٹیاں گھٹناواں سانجھیاں نیں۔ پر
وشا تے نبھاء دوہاں دا وکھو وکھرا اے۔
دوویں کئی مہینیاں دے فرق نال لکھیا تے چھپیاں وی
سمیں دے فرق نال سن۔ دوہاں نوں میں اک اک اک اکائی مندا
ہاں تے کجھ پاٹھک اک نوں چنگا مندے نے تے کجھ دوجے
روپ نوں۔ میں ایہدا تیجا روپ وی لکھنا چاہندا سی۔ اوہ ہونا
سی اوس عورت دے پتی دی چیتنا وچیں لنگھدی کہانی۔ پئی
اک عورت تے اوہدے ویاہے دوست وچکار جو کجھ بیتیا، اوہ
تاں پاٹھکاں نے جان لیا۔ ہن ایہہ وی دسن دی لوڑ اے کہ
عورت دے پتی تے اوہناں دی دوستی بارے جان کے کیہ بیتی؟
پر میں ایہہ تیجی کہانی لکھ نہ سکیا۔ کیونکہ میرے تجربات
محدود سن تے میں اوس بندے بارے کلپنا وی نہ کر سکیا،
جیہڑا اپنی بیوی نوں کسے تیجے بندے نال عشق کرن دا شک
کردا اے۔ ... تے پھیر ایہہ فرض وی نبھاؤندا اے کہ جد اوہ
اوہناں دوہاں نوں پہاڑاں دی سیر لئی جاندیاں نوں ٹرین چ سوار
کرن لئی ریلوے سٹیشن تے آؤندا تے وداع کردا ہویا مسکرا
کے شبھ یاترا آکھدا اے۔ میں تیجی کہانی دے نوٹس وی لکھ
کے کئی ورھے سانبھی رکھے، پر میں کامیاب نہ ہو سکیا۔
ایس طرحاں میں اک کہانی ‘مچھی’ لکھی۔ جیہدے وچ اک
نکسلی کامریڈ کڑی پھڑی جاندی اے۔ اوہدے پنج کامریڈ ساتھی
اوہدے بارے وکھرے وکھرے اپنی اپنی رائے دیندے نیں۔
اوہناں ساریاں دے بیاناں دے جڑن نال اوہ کہانی اپنا سمپورن
روپ دھار لیندی اے۔ اوہدے جیون دے وکھ وکھ ٹکڑے جڑ
کے کہانی بن جاندے نیں۔ اوہناں ٹکڑیاں نوں جوڑن دا کم کوئی
اک پاتر نہیں سی کر سکدا۔ ایس جگت نال میں اک پاتر دے چھ
پہلو بنا کے دکھا دتے۔ جیہدے نال کہانی اپنے طور تے اٹھ پہلو
ہو گئی۔ پاٹھک دی دلچسپی ایس لئی پڑھن چ بن جاندی اے کہ
اوہدے ساہمنے ہر تھوڑے سمیں بعد اوس عورت پاتر دا نویں
توں نواں روپ گھڑدا رہندا اے۔
اصل چ میں سمجھدا ہاں کہ بندہ دسدے روپ چ جیہڑی
زندگی جیوندا اے، اوہ اوہدے کل جیون دا ویہہ کو فیصد ہوندا
اے۔ باقی اسی فیصد بندہ اپنی کلپنا تے سفنیاں وچ جیوندا اے۔
کلپنا کردا بندہ وی پورا چیتنا وچ نہیں ہوندا ۔ اوہدی چیتنا کافی
کھوئی ہوئی ہوندی اے۔ تدے اسیں کہندے ہاں کہ اوہ کلپنا چ
کھویا ہویا سی۔ نیند چ سفنے آؤن ویلے بندہ کدے اردھ چیتنا چ
ہوندا اے تے کدے پوری اچیت جاں نمن چیتنا دی اوستھا وچ
ہوندا اے۔ سفنیاں دا پربھاو بندے دے دل دماغ تے ہور ساریاں
گیان اندریاں تے کرم اندریاں تے پیندا اے۔ سفنا دیکھدیاں وی
ڈر نال پسینہ چھٹدا اے۔ گھبراہٹ ہوندی اے۔ .... اوسے اوستھا
چ بندے دیاں سچائیاں جانیاں جا سکدیاں نیں۔ پوری چیتنا جاں
سرت چ ہوندا بندہ کدے سچ تے سبھ کجھ نہیں دسدا۔ اوہ بہت
سارے سچ لکا کے تے بہت سارے جھوٹھ دس کے اپنے آپ
نوں سبھ توں سچا سچا سدھ کرن چ لگیا رہندا اے۔ جے بندے
دے دسے سچ نوں آپاں پرکھنا ہووے تاں اوہنوں ادھ سرتی دی
اوستھا وچ آئے دیاں گلاں سن کے تے حرکتاں ویکھ کے جانیا
جا سکدا اے۔ ادھ سرتی چ بندہ اودوں ہوندا اے جدوں اوہ کسے
نشے دی حالت وچ ہووے۔ جاں کسے روگ کارن اوہدی سرت
جاندی آؤندی رہی ہووے۔
ایس اوستھا نوں لے کے میں اک کہانی ‘کپال کریا’ لکھی۔
جیہدے وچ اک سادھو سنیاسی مرن شئیا تے پیا ہوندا اے۔ اوہ
اردھ سرتی دی اوستھا چ اے۔ اوہدی سرت کدے آؤندی اے تے
کدے جاندی اے۔ ساری کہانی پنجاں سرتاں چ پوری ہوندی اے۔
اوہ پاتر کہانی سناؤندا نہیں، چتودا اے۔ کہانی اوہدی چیتنا دے
اندر ہی چلدی رہندی اے۔ وچ وچ جد اوہنوں سرت آؤندی اے
تاں اوہ کجھ آکھدا اے۔ کہانی وچ اوہدیاں بولیاں گئیاں گلاں بہت
گھٹ نیں۔ اوہناں بولیاں ہوئیاں گلاں نوں چتویاں ہوئیاں توں
نکھیڑن لئی میں چھپائی ویلے اوہناں شبداں نوں موٹیاں اکھراں
چ پوایا۔ نالے فٹ نوٹ دتا کہ کیول موٹے اکھراں والے شبد ہی
بولے گئے نیں۔ تاں جو پاٹھک پڑھدا ہویا دوہاں دے فرق نوں
جان سکے۔
ایسے طرحاں دی اک مشکل مینوں کہانی ‘سنکٹ’ لکھدیاں
آئی۔ اوس کہانی وچ اک بندہ اپنی پرانی دوست کلیگ نوں اپنے
کمرے وچ اڈیکدا اے۔ اوہنے دوروں ٹرین چ آؤنا ہوندا اے۔
دوویں اک دوجے توں کئی ورھیاں توں دور نیں۔ دوہاں نوں پتہ
نہیں کہ دوجا کِنا کو بدل گیا اے۔ دوویں اک دوجے بارے کیہ
سوچنگے؟ دوویں ملن تے کیہ وہار کرنگے۔ دوہاں نوں پتہ
نہیں۔ ... اوہ جد ملدے نے تاں بہت گھبراہٹ چ اک دوجے
بارے تیزی نال سوچدے نیں۔ پر بولدے سوچ سوچ کے نیں۔
متے کوئی ماڑی ستھتی پیدا ہو جاوے۔ اوہ جو کجھ وی بولدے
نیں، اوہ کئی وار اوہناں دے من دی گل نہیں ہندی۔ .... میں اوہ
کجھ دسنا چاہندا سی، جو کجھ بولدیاں اوہناں دے من وچ آؤندا
اے۔ ایہدے لئی میں اوہ انبولے واک جاں شبد بریکٹاں وچ پا
دتے۔ تے ہیٹھاں فٹ نوٹ دے دتا کہ بریکٹاں وچ دتے گئے
واک بولے نہیں گئے، صرف سوچے گئے نیں۔ جد ایہہ کہانی
انگریزی وچ چھپی تاں اوہناں نے اوہ واک اٹیلکس وچ پا دتے۔
... پھیر وی مینوں لگدا رہیا کہ پتہ نہیں کہ پاٹھک تک میری
گل پہنچی اے کہ نہیں۔
23 کالے باراں ورھے
مُکھ ساکے
پاٹھکاں دی دلچسپی لئی میں کالے باراں ورھیاں چ ہوئیاں
اوہناں وارداتاں دی مختصر جانکاری دے دیندا ہاں، جیہناں کر
کے اوہ کالے ورھے ودھ بھیانک ہو گئے سن۔ اوہناں دے
پربھاواں ہیٹھ میری سوچ بدلدی رہی۔ میریاں لکھتاں پربھاو
قبول کردیاں رہیاں۔
13 اپریل 1978 نوں بھنڈراں والے دے بندیاں تے
نرنکاریاں نال لڑائی ہوئی۔ جیہدے وچ 17 نرنکاری مرے تے
4 بھنڈراں والے۔ اگست 1980 نوں اکال تخت تے خالصتان دا
بناؤن دا اعلان خالصتانیاں تے اکالیاں نے کیتہ۔ ڈاکٹر. جگجیت
سنگھ نے اپنا ریڈیو سٹیشن بنان لئی کوئی جنتر دربار صاحب
چ رکھیا۔ جالندھر چ پنج خالصتانی سکھ نے اپنے کنیاں اتے
جولے دھر کے غلامی دا وکھاوا کیتا۔ جیہناں وچ مارکسوادی
لکھاری بلویر سنگھ سندھو شامل سی۔... 9 ستمبر 1981 نوں
لالا جگت نارائن نوں جی ٹی روڈ تے لدھیانے دے نیڑے
گولیاں نال مار دتا گیا۔ پھیر 12 مئی 1984 نوں رمیش چندر
نوں جالندھر دے وڈے ڈاکخانے کول مار دتا گیا۔
دوہاں پاسے پوریاں تیاریاں توں بعد فوج نے 3 جون
1984 ہرمندر صاحب تے حملہ کر دتا۔ جیہڑا 8 جون تک
جاری رہیا۔ جیہدے وچ اکال تخت لگبھگ ڈھیہہ گیا۔ جرنیل
سنگھ بھنڈرانوالا ماریا گیا۔ اکالی نیتا فوجاں دا نگرانی چ باہر
نکل آئے۔ پھیر اکال تخت دی اساری توں بعد رسمی جہیاں
چوناں بعد بے انت سنگھ دی کانگرس سرکار بنی 1992 ‘چ۔
سبھ توں خطرناک کھاستانی لیڈر مانوچاہل 22 ستمبر 1992
نوں ماریا گیا۔ ایس توں پہلاں اوہ اپنے سارے وڈے لیڈر پھڑا
چکا سی۔... دہشت گرداں نے بے انت سنگھ نوں چنڈی گڑھ چ
31 اگست 1995 نوں بمب نال اڈا دتا۔ سمرالے میرے سالے
شو پرشاد نوں 8 جون 1988 نوں شو مندر چ پوجا کردے نوں
گولی مار کے مار دتا گیا۔
دھارمک جنون
1947 چ دیس دی ونڈ ویلے بندیاں دی وڈھ ٹک توں بعد
میرے من تے سبھ توں ودھ مندا پربھاو 1980 توں 1992
تک دے کالے دناں دا پیا اے۔ جیہدے وچ پنجاب چ ہر روز پنج
دس بندے قتل کیتے جاندے، گولیاں نال بھنے جاندے جاں گھر
سنے اگ وچ ساڑ دتے جاندے۔ جیہناں عورتاں تے بچے وی
شامل ہوندے سن۔ مرن والیاں وچ عام طور تے ہندو، خالصتان
مخالف سکھ تے کھبے پکھی کامریڈ، سکیورٹی پھورسز دے
جوان جاں اوہ نوجوان جاں ٹبر شامل ہوندے سن، جیہناں اتے
دہشت گرداں نال رلے ہون دا جاں اوہناں دی سہائتا کرن دا
شک ہوندا سی۔ سکیورٹی پھورسز والے وی جھوٹھے مقابلے
بنا کے دہشت گرداں جاں شکیاں نوجواناں نوں پھڑ پھڑ ماری
جاندے رہے سن۔ ایہدے وچ سبھ توں ودھ افسوس اوہناں بندیاں
دے قتلاں دا ہوندا سی، جیہڑے اکا معصوم ہوندے سن۔ اوہناں
وچ دہشت گرداں دے گھردے جی تے رشتے دار ہوندے سن،
جیہڑے پولیس توں ڈردے لکن لگ پیندے سن۔ اخیر چ تاں
پولیس والے دہشت گرداں چ وڑ کے انج رل گئے سن کہ ایہہ
پچھان ای بھل گئی سی کہ کون کیہنوں مار رہیا اے۔ ایس کر
کے دہشت گرداں دے آگوُ اوہناں دے بندیاں نے ای مروا دتے
سن۔
اجیہے دور چ دل چ آؤندا ہوندا سی کہ ایس روز روز دے
مرن نالوں جاں تاں آپے مر مک جائیے جاں پنجاب چھڈ کے
کِتے ہور جا وسیئے۔ بڑا چر جد ایہہ ستھتی تے سوچیدا سی
تاں خیال آؤندا سی کہ انج تاں اسیں ہس کے کہہ لئیدا اے کہ
‘قابل دے جمیاں نوں نت مہماں’۔ پنجاب چ مڈھ توں ای اوہو
جہے حالات رہے کہ جیونا مرنا چلدا ای رہیا اے۔ اسیں مویاں
دا ماتم کر کے پھیر جڑھاں بناؤن لگ پیندے ہاں۔ پر مینوں لگدا
کہ ایہہ کوئی کلے پنجاب دی ای گل نہیں، سارے اتری
بھاررت دا ایہو حال رہیا اے۔ دلی پتہ نہیں کنی واری لٹی ماری
گئی! اجڑ اجڑ وسدی رہی۔ شاید ملکھ دی ہونی ہی ایہو رہی اے
جاں رشیاں منیاں تے گروآں پیراں دی ایس دھرتی ‘ت ساڈی
سنسکرتی ہی اجیہی اے کہ سانوں رل کے پیار نال جیونا نہیں
آیا۔ پھیر اسیں تھوڑے سمیں چ ای بہت کجھ بھل جاندے ہاں۔
1947 دی ایڈی وڈی وڈھ ٹک نوں بھل گئے تے اوہو جہی
جاں اوس توں وی ودھ لمی وڈھ ٹک نوں وی بھل جاوانگے۔
پھیر سچ مچ انجے ہو گیا۔ میں شاید نفیساتی روگی ہاں، مینوں
نہیں بھلدے اوہ کالے دن!
مینوں نہیں پتہ کہ اوہ گلاں سانوں کِنا کو چر یاد رہنگیاں۔
اسیں پرانے لوک جدوں 1947 دی وڈھ ٹک دی گل گل کردے
ہاں تے ساڈے پت پوتے کہہ دیندے نیں،” چھڈو جی ایہہ
پرانیاں گلاں۔... ہن پاکستان ویکھن نوں دل کردا اے۔”...
پاکستانی وی اوویں جپھیاں پاؤندے نیں۔ پر میرے من وچوں
بندے دے بندے تے کیتے اتئچار دیاں گنڈھاں نہیں جاندیاں۔
آؤن والیاں پیڑھیاں نوں جدوں ہن دے جوان ایہناں کالیاں
دناں دیاں گلاں سناننگے تاں اوہ نویں پیڑھی دے لوک وی شاید
کوئی دلچسپی نہ لین۔ اسیں اوہناں لئی جیہڑا ادب رچیا سو
رچیا، میں اوہناں لئی اپنی اوہناں دناں دی زندگی دے ویروے
لکھدا ہاں۔ جس نال اوہناں نوں اپنی نج دی سچائی دس سکاں۔
دفتر چ گولی
جد خالصتانی دہشت گرداں نے 1981 چ لالا جگت نارائن
نوں لدھیانے توں جالندھر نوں آؤندیاں تے 1984 چ رمیش
چندر نوں جالندھر دے وڈے ڈاککھ؛انے کول قتل کر دتا تاں
ہند سماچار دے سارے دفتر چ ہر ویلے ٹینشن رہن لگ پئی
سی۔ بلڈنگ دے چارے پاسے مورچیاں چ سی. آ. پی. دے زوال
بندوقاں سنھی بیٹھے رہندے۔ اندر وی پولیس دے بندے گھمدے
رہندے۔ وجے کمار تے اوہناں دے پتراں تے رمیش جی دے
منڈیاں نے لائیسینسی پستول خرید لئے سن۔ اوہ بھرے ہتھیار
اپنے کول رکھدے سن۔ وجے کمار دے چھوٹے منڈے کول
تھومسن گن ہوندی سی۔ اوہ گن لئی دفتر چ ورکراں کول جاندا
سی۔ مالکاں دا کوئی وی جی جدوں دفتر دیاں پوڑیاں اترن لگدا
سی تاں ویہہ پنجھی گن مین آلے دوآلے ہو جاندے تے
مورچیاں والے تیار ہو جاندے سن۔ پوڑیاں توں گھر دے بوہے
تک ویہہ فٹ دے فاصلے نوں طے کرن لئی ادھا پونا گھنٹہ
لگ جاندا سی۔ گھر دے ویڑھے اتے سریاں دا جال پا دتا گیا
سی۔ہیلی کاپٹرنال وی گھر دا سرویکھن ہوندا سی۔
دفتر دی ڈاک چ روز دہشت گرداں دیاں چٹھیاں آؤندیاں
سن۔ جیہناں وچ مالکاں دے نال ملازماں نوں وی ختم کرن دیاں
دھمکیاں ہندیاں سن۔ ورکر دفتر چ کم کر کے رات براتے
گھراں نوں جاندے سی۔ میں رات دی ڈیوٹی کر کے دفتر وچ
ای سوں جاندا سی۔ دہشت گرداں نے پہلاں جگ بانی دے چیف
سب کامریڈ بنت سنگھ نوں رات نوں گھر جاندے نوں مار دتا
سی تے پھیر 1988 چ ہند سماچارٹھدے نیوز ایڈیٹر اندرجیت
سود نوں سٹیشن ول جاندے نوں گولی مار کے ختم کر دتا سی۔
رمیش جی دے قتل دے بعد وجے کمار ایڈیٹر بن گئے سی۔
پہلاں اوہ پریس دا کم دیکھدے سن۔ جتھے اوہ پریس ورکراں
نوں گالھاں وی کڈھ لیندے سن۔ سمپادکی سٹاف نال اوہناں دا
کوئی واہ واسطہ نہیں سی۔ جد واسطہ پیا تاں اوہ سانوں ملوملی
دباؤن لگ پیندے سن۔ افسوس ایس گل دا ہوندا سی کہ نہ اوہناں
نوں خبراں دی کوانی سمجھ سی تے نہ ای کوئی بھاشا چج نال
آؤندی سی۔ اردو جانن دا تاں سوال ای نہیں سی۔ اوہ تاں لالا
جی نوں وی ٹھیک طرحاں نہیں سی آؤندی۔ کوئی ضروری وی
نہیں سی۔ کم تاں سمپادکاں نے ای کرنا ہوندا اے۔ ... جد کدے
اسیں دسدے کہ اردو چ ایہو شبد ورتیا جاندا اے تاں اوہ کھجھ
کے کہہ دیندے سی،”اسیں تہانوں کاہدے لئی رکھیا ہویا اے۔”
.... وجے جی بھاشا دے ٹھیک غلط ہون دا فیصلہ وی کسے
چغلخور توں سن کے کردے تے گرجن لگ پیندے سن۔ ایسے
گل تے میری اوہناں نال کھہبڑا کھہبڑی ہو جاندی سی۔ ....
میرا خیال اے کہ ایہدے پچھے اوس ٹینشن دا وی ہتھ سی،
جیہڑی معصوم لوکاں دے ہر روز ہوندے قتلاں نے ساڈے دناں
چ پیدا کر دتی سی۔ میرے من چ وی ہنسا پلدی رہندی سی۔
سارے دفتر دی ہوا چ جویں کوئی زہرلیل گیس اڈدی سی،
جیہنوں ماڑی سیخ وکھاؤن تے اگ بھڑک پیندی سی۔ نفیساتی
طور تے بیمار ہوئے ورکر اک دوجے نال وی لڑدے رہندے
سن۔ جگبانی چ کم کرن والیاں تے شک کیتا جاندا سی۔
اک شام نوں وجے کمار دا چھوٹا منڈا بھری گن لئی گھم
رہیا سی۔ اوہ ورکراں نوں پچھدا جاں جھڑکدا ہوندا سی تاں وی
گن اوہدے ہتھ چ ہوندی سی۔ اوہدی انگل ٹریگر تے رہندی سی۔
اوہدے ہتھوں پتہ نہیں کویں اچانک گولی چل گئی۔ میں بھج کے
ادھر گیا۔ مینوں لگیا کہ کسے ورکر تے گولی چل گئی اے۔
میرے مونہوں گالھاں وی نکل گئیاں۔ دیکھیا تاں گولی کسے
دے لگی نہیں سی۔ چپس والے فرش چ تن انچ ڈونگھا ٹویا پا
گئی سی۔
دو واقعے میرے نال وی ہو چکیاں سن۔ وجے کمار نے
اندر وڑدے ورکراں دی جامہ تلاشی دا حکم دے دتا سی۔ جد
چوکیدار میری تلاشی لین لگیا تاں میں اچی بول پیا۔ جد اوہنے
وڑن نہ دتا تاں میں کڑتا پجامہ لاہ کے اوہنوں پھڑا دتے تے
آپ اتے چڑھ کے ننگا ای کرسی تے بہہ گیا۔ ... وجے کمار
نے ایہہ فیصلہ شکی ورکراں کر کے کیتا سی۔ پر اوہنے سانوں
یقین چ لئے بنا رات نوں لاگوُ کر دتا سی۔.. جدے کپڑے دین
لئی وجے نے مینوں بلایا تاں میں ایہہ کاِ کے اوہدے کول جان
توں انکار کر دتا سی کہ اوہدے قول بھریا ہویا پستول اے۔ اوہ
غصے چ آ کے میرے تے چلا سکدا اے۔ مینوں اوس توں
خطرہ اے۔ اک وار تاں وجے نے اپنا پستول نیوز ایڈیٹر نوں
پھڑا کے مینوں بلایا سی۔ ... ایہہ ساڈے وچکار جو کجھ ہو
رہیا سی، سبھ اوس دہشت ‘چوں پیدا ہو رہیا سی، جس چ سانوں
موت دا ڈر تنگ کردا رہندا ہوندا سی۔ میں وی دو تن ورکراں
تے ہتھ چک ہٹیا سی۔ مینوں اپنے آپ نوں ٹھیک رکھن لئی روز
دوائی کھانی پیندی سی۔
اِک دن
دن ایس طرحاں لنگھدا سی۔ .... گرمیاں دی رت اے۔ 593
موتا سنگھ نگر، جالندھر دی نویں آبادی چ بنے اپنے مکان چ
سارا ٹبر ستا پیا اے میں، میری بیوی جنک، دوویں بیٹیاں تے
بیٹا اندر دو کمریاں چ ونڈ ہو کے ۔ اسیں اک تھاں ایس لئی نہیں
سوندے کہ کِتے دو گولیاں نال ‘کٹھے ای نہ مارے جائیے۔
کوئی بچیگا تاں دوجے زخمیاں نوں سانبھےگا۔ کسے نوں خبر
دیوے گا۔
دن چڑھن والا ہوندا اے۔ نیڑے دے کسے وی مندر وچوں
کوئی آواز نہیں آؤندی۔ نہ سنکھ وجدا اے تے نہ ٹل تے گھڑیال۔
شاید پاٹھ پوجا بہت دھیمی آواز چ ہوندی ہووے۔ گوردواریاں
وچوں تھوڑی تھوڑی آواز آؤندی اے۔ گرجیپال نگر دے
گردوارے ‘چوں اچی آواز آ رہی اے۔ میں تے جنک اٹھے ہاں۔
جویں گولیاں چلن دیاں آوازاں سندے ستے سی، اوویں ہن وی
گولیاں چلن دیاں آوازاں سن رہے ہاں۔ چبھ چپیتے چاہ بنا کے
پیندے ہاں۔ میں ڈنگراں والے کمرے چ جا کے گٔوآں دا گوہا
ہٹا کے، کھرلیاں صاف کر کے توڑی سٹ کے اتے آپ بنائی
خوراک پا دیندا ہاں۔ ہرے پٹھے ملدے نہیں۔ پنڈاں توں گھٹ آؤن
کر کے مہنگے نیں۔ دھاراں کڈھدا ہاں۔ بچے جاگدے نیں۔ دودھ
پیندے نیں۔ اوہناں نوں دیکھدا میں ڈردا ہاں... پتہ نہیں... کل
نوں ایہہ پین والے ہون نہ ہون! ... ایہہ بے وساہی حاوی ہو
گئی اے۔ خوشی دا پل وی کدے آؤندا اے۔ پر ہسن والا نہیں۔
صرف مسکرا کے کم چلاؤن والا۔ میں پہلاں سیر نوں جاندا
ہوندا سی۔ ہن نہیں جاندا۔ کجھ دناں توں سیر نوں جاندے بندیاں
تے گولیاں چلاؤن دیاں خبراں ودھ گئیاں نیں۔ ساڈے اخبار دے
دفتر چ سٹاف دے بندیاں نوں مارن دیاں دھمکیاں والیاں چٹھیاں
خالصتانی لیڈراں ولوں نت آؤندیاں ای رہندیاں نیں۔ پھیر وی
سبھ لوک کماں کاراں تے جاندے نیں۔ لوکیں سیر نوں وی
جاندے نیں۔ پر سبھ کجھ دن دے چاننے چ ہوندا اے۔ ہنیرا ہون
تے سبھ اندر وڑ کے شہِ جاندے نیں۔
گرمیاں چ ساڈا چلھا ویڑھے دے باہرلے پاسے سی۔ اوہ ہن
اندرلے پاسے کر لیا اے۔ پاتھیآں بلدیاں نے تاں دھوآں اندر نوں
وڑدا اے۔ گرمی ودھدی اے۔ گرمی سہن دی عادت ہو گئی اے۔
رات نوں بجلی جاندی اے۔ منجیاں دے سرھانے پکھیاں رکھیاں
ہوئیاں نیں۔ بلیک اینڈ وائیٹ ٹی. وی. دنے دیکھیا جاندا اے۔
رات نوں نہیں دیکھدے۔ رات نوں جے کوئی بیمار ٹھمار ہوندا
اے تاں موم بتی بال کے دوائی دتی جاندی اے۔... بہتا ڈر مینوں
اخبار دی ایڈیٹری دا پایا ہویا سی۔ کنیاں ای خبراں آؤندیاں کہ
ٹی. وی. دیکھدے اکو ٹبر دے اینے جی گولیاں نال بھن دتے
گئے۔... میں اوہ سوچاں رات دے اٹھ وجے دفتر توں نال لے
آؤندا سی۔ اسیں کھانا کھا کے اپنے منڈے جیوتی نوں اڈیکدے۔
اوہنے گڑھا روڈ تے اپنی دُکان بند کر کے آؤنا ہوندا سی۔ میں
اپنے ویڑھے چ کھڑ کے گڑھا روڈ تے آؤندے سکوٹراں نوں
دیکھدا۔ کوئی پتہ تھوڑا لگدا سی اوہدے سکوٹر دی لائیٹ دا۔
پھیر وی میں ہر اِک لائیٹ نوں دیکھدا ۔ کسے کسے تے اوہدا
سکوٹر ہون دا بھلیکھا پیندا رہندا سی۔ جنا چر اوہ نہیں سی
آؤندا، میں ویڑھے چ گیڑے ماردا رہندا سی۔
جد کدے گانڈھیاں دے گھر کدے میرے لئی فون آؤندا سی۔
میں گھبرا جاندا سی۔ کِتے کھنے توں نہ آیا ہووے۔ کجھ ہو نہ
گیا ہووے، اوتھے۔ جاں پنڈ کجھ ہو جان دا ڈر مینوں بہتا ای
لگیا رہندا سی۔ کھنہ شہرِ چ پھیر سکیورٹی فورس پھردی سی۔
پنڈ چ تاں کدے وی کوئی وی کجھ کر سکدا سی۔ کھنے چ
مینوں سبھ توں ودھ فکر اپنے سبھ توں چھوٹے بھائی اشوک دا
ہوندا سی۔ اوہ پنڈاں چ موٹر سائیکل تے پھردا بچت کمپنی دا کم
کردا سی۔ اوس توں وی ودھ فکر والی ایہہ گل سی کہ اوہدے
کول لائسنسی ریوالور سی۔ میں اوہنوں سنیہا وی بھیجیا سی کہ
پستول جتھانے جمع کرا دیوے۔ پر اوہ مندا نہیں سی۔... جد
میری چنتا ہور وی ودھ جاندی سی تاں میں کھنے جا آؤندا سی۔
... کھنے میرا چھوٹا بھائی بڑے حوصلے چ ہوندا سی۔ اوہنے
کندھ تے تلوار ٹنگی ہوندی سی۔ اوہ رات نوں دارو پیندا تے
مچھی خاں کے سوندا سی۔ ... پر مینوں لگدا رہندا سی کہ ہن
ایہہ ساڈے گھراں نے کھنڈ جانا اے۔
جد میں پنڈ گیا تاں کھوہ تے کھڑا دیکھاں کہ میرا بھتیجا
پیلا پٹکہ بنہی ٹریکٹر تے آ رہیا سی۔ بتیاں بلن تک سارا پنڈ
گھراں چ وڑ جاندا سی۔... جد میں رات نوں ڈیوٹی ختم کر کے
گھر نوں آؤندا ہوندا سی تاں میں وی سر تے پگ بنھ لیندا سی۔
راہ چ جد کوئی مٹر سائیکل جاں سکوٹر سوار سکھ میرے کول
‘چیں لنگھدا سی تاں میں اپنا موپڈ پچھے کر لیندا سی تے اگے
جا کے اودھر نوں ہو لیندا سی، جدھر سکیوریٹی فورس دے
بندے کھڑے ہوندے سی۔ انج وی سیالاں چ میں سویر ویلے عام
پگ بندا ہاں۔ سر ٹھنڈھ بہتی مندا اے۔
میں جد وی وہلا ہو کے سوچدا سی،مینوں لگدا سی کہ گل
ادھوچالے نہیں، اک پاسے لا دینی چاہیدی اے۔ پر کرنا کیہ
چاہیدا اے؟... جد کدے میں تے سرجیت ہانس پاکتان بارے
گلاں کردے تاں کدے ایس سٹے تے پہنچدے کہ اوں تاں چنگا
ای ہوویا مسلمان اڈ ہو گئے۔ نت کلیس اے پیا رہندا سی۔ کدے
لاہور چھرے چلدے سی تے کدے لدھیانے۔ کدے تعزیے دا
رولا، کدے گرپرب دے جلوس داتے کدے کسے ہندو جاں
مسلمان منڈے کڑی دا رولا پے جاندا سی۔ .... پر ہن پھیر نواں
پاٹک! ایہہ سیاپے کِتے مکنے نیں۔ خالصتان بن گیا تاں جاتاں
دے رولے پے جانگے۔ دلتاں تے چھوٹی جاتاں دے سکھاں نوں
تد پتہ لگنا اے جد نویں دہشت گرداں نے اوہناں نال ماڑی کرنی
اے۔
مینوں تاں لگدا اے کہ سماج چ ایہناں وتکریاں، جھگڑیاں،
لڑائیاں تے وڈھاں ٹوکاں دا سلسلہ چلدا ای رہنا اے۔ منکھ نے
جدے کدے امن نال رہن دا فیصلہ کر وی لیا تاں کجھ چر بعد
اوہنے آپ ای توڑ دینا اے۔ اتیاچاری جے باہروں نہ آئے تاں
ساڈے سماج دے وچوں ای پیدا ہو جان گے۔
نما
ساڈے مکان چ رئیا کول دے پنڈ میاں ونڈ دا ہاکی کھڈاری
سورن سنگھ اپنے ٹبر نال کرائے تے رہندا سی۔ اوہ بی. ایس.
ایف. چ سی۔ تن کو ورھیاں بعد اوہنوں ٹریننگ کرنی پے گئی۔
اوہدے ٹبر دا میں ای گارڈیئن سی۔ اوہدے بچے سویر ویلے
ساڈے چلھے تے بہہ کے ای روٹی کھاندے سی تے چیز گھٹ
ودھ ملن تے میرے نیانیاں نال لڑدے سن۔ چھوٹے جو ہوئے۔
پھیر سورن سنگھ دی ترقی تے ٹرانسفر ہو گئی، اوہ پہلاں
جموں بارڈر تے پھیر راجستھان بارڈر تے چلے گئے۔ کدے
کدے سورن ملن آؤندا۔ کدے اوہدا باپو جی جاں ماتا سانوں ملن
آؤندے رہندے۔ کدے کدے اوہدا نکا بھرا نما وی آؤندا ہوندا سی۔
اوہ نوویں دسویں چ پڑھدا سی۔ ... گھور اتواد دے دناں چ
سورن سنگھ آیا۔ اوہ پریشان سی۔ نماں اتوادی آں نال رل گیا
سی۔ پولیس والے اوہدے ماں باپ دی کھچ دھو کردے سن۔ گل
اوہدے افسراں تک پج گئی سی۔ اوہنے لکھ کے دے دتا سوی
کہ نمے دا ٹبر نال کوئی واہ واسطہ نہیں۔ تسیں اوہدے نال جو
مرضی سلوک کرو۔ ... اوہدی گل سن کے اسیں وی ڈر گئے۔
اوہناں دناں چ ایہو جہیاں گھٹناواں عام ای ہندیاں سن کہ دہشت
گرداں رات نوں کسے وی واقف دے گھر آ وڑدے سی۔ کھاندے
پیندے تے تیویناں نال ککرم کردے تے مونہہ ہنیرے لٹ کے
چلے جاندے سی۔
اخبار دے دفتر چ میری ڈیوٹی رات دی ہوندی سی۔ رات
نوں خبر ملی کہ موتا سنگھ نگر دے ستلج سنمے نیڑے دو
اتوادی مارے تے تیجا بھج گیا۔ مرن والیاں چ اک انعامی نما
شامل اے۔ میں رات نوں دفتر چ ای سوں کے سویرے گھر آ
کے جنک نوں دسیا۔ اوہنوں کوئی پتہ نہیں سی۔ سگوں اوہنے
دسیا کہ راتیں نمے دی چاچی اپنے گھر رہِ کے سویرے چلی
گئی۔ اوہنے تاں کوئی گل نہیں کیتی۔ اوہ پچھوں کتوں آئی
سی۔... تیجے دن سورن دے باپو جی تے ماتا ہور ساکاں نال
لاش لین آئے۔ اوہ جیپ چ ساڈے گھر آ کے وسرام کر کے چاہ
پی کے گئے۔ بزرگاں دا حال بہت ماڑا سی۔ ماتا روندی ڈھہندی
پھردی سی۔ اوہ تاں ماں ای سی، بھاوویں اتوادی دی ہووے ،
دہشت گرداں ولوں مارے گئے معصوم دی جاں کسے
وردیدھاری دی۔ ... پتہ لگیا کہ نما اربن اسٹیٹ ، جالندھر چ
کرائے تے رہندا سی۔ اوہ ساڈے گھر دے نیڑے تیڑے وی آؤندا
ہوندا سی۔ اوہنوں بتھیرا روکیا، پر اوہ مڑیا نہیں۔... بزرگ رو
دھو کے چلے گئے۔
نہنگ سنگھ
ایس توں پہلاں گرمیاں دی اک شام نوں چنگا ہنیرا پین تے
اک نہنگ سنگھ ساڈے گیٹ تے آ کے کھلو گیا۔ اسیں ڈر گئے۔
جنک نے پچھان لیا۔ اوہ سورن سنگھ دا بھنوئیا سی۔ بھرویں
جسے والے اوس زوال بندے نوں اسیں اندر بہا کے چاہ پانی
پچھیا۔ اوہ نہ چاہ پیندا سی تے نہ رات نوں روٹی کھاندا سی۔
اوہدا سنبندھ سنت بھنڈرانوالے دی دمدمی ٹکسال نال سی۔ اوہ
رات دا وسرام چاہندا سی۔ اوہنوں پنڈ جان والی بس نہیں سی
ملی۔ رات نوں بساں چلدیاں نہیں سن۔ اوہنے سویرے اٹھ کے تر
جانا سی۔ اسیں گھبرا گئے۔ اوہ اگے وی کئی وار گھر آیا سی۔
پہلاں سورن سنگھ نوں ملن آؤندا ہوندا سی تاں نہنگ نہیں سی۔
اوہ اپنا وی لگدا سی تے بگانہ وی۔ دوست وی تے لکیا دشمن
وی۔ اسیں رات نوں کھا پی کے اندر وڑ کے کنڈے لا کے
ستے سی تے اوہ باہر ویڑھے چ پیا سی۔ اوہنے ساڈا دتا دودھ
وی نہیں سی پیتا۔ اوہ ساڈا راکھا وی لگدا سی۔... ایہہ کوئی
نویں گل نہیں سی۔ جد میں ادھی کو رات نوں اوہنوں دیکھیا تاں
نہنگ سنگھ نھا دھو کے وچھے بسترے تے بہہ کے مالا پھیر
رہیا سی۔ میں جد وی دیکھدا، اوہ چوکڑیں ماری بیٹھا
ہوندا۔اوہنے اپنے لوہے دے کمنڈل چ پانی بھر کے رکھ لیا سی
تے مینوں کیہا سی،"بھاپا جی، سویرے گانئیاں چون ویلے
مینوں دس دیا جے۔”... اوہنے ہور کوئی گل نہیں سی کیتی۔
مینوں اوہ ہور بہت سارے نفیساتی روگیاں ورگا لگا سی،
جیہڑے دربار صاحب اتے فوج دے حملے توں ڈونگھے دکھ
تے بدلے دی بھاونا دے جوش چ ڈبے پئے سن۔ جیہناں نوں
ایس گل دی سمجھ نہیں سی پیندی کہ بدلہ کنہاں توں لیا جاوے؟
سویرے جد میں گوآں چون اٹھیا تاں اوہ نھاں دھو کے
اوویں پاٹھ کر رہیا سی۔ میں بالٹی تے نیانا لے کے چلیا تاں اوہ
گڑوا لے کے آ گیا۔ اوہنے گاں دا دودھ اپنے گڑوے چ آپ
چویا۔ جنک نے چلھے چ اگ بال دتی تے اوہنے گرم کر کے
پی لیا۔ تے سانوں ستِ سری اکال بلا کے چلیا گیا۔
دوجا نہنگ سنگھ :
اوہ دن ای اجیہے سن کہ دہشت گرداں نے ات چکی ہوئی
ای سی، عام سکھ، جیہڑے آپ اٹھن بولن جوگے وی نہیں سن،
ہندواں تے تھکدے پھردے سن۔ میں اکھارر دے دفتر چ کم کر
رہیا سی کہ خبر ملی کہ ریلوے سٹیشن تے اک نہنگ نے
کرپان مار کے اک بندے دی بانہہ لاہ دتی اے۔ پھڑ پھڑائی چ
نہنگ سنگھ وی زخمی ہو گیا۔ اوہ دوویں سول ہسپتال چ بھرتی
کیتے گئے۔ پولیس نے ننہنگ نوں پچھیا کہ تیں اوس بندے دی
بانہہ کیوں وڈھی۔ اوہ کہندا،”مینوں گورو گوبند سنگھ نے حکم
دتا سی۔”... اوس ویلے اوہنے نہ بھنگ پیتی ہوئی سی تے نہ
ای کوئی ہور نشہ کیتا ہویا سی۔... ہور دہشت گرداں نوں وی
شاید گروآں دا خفیہ آدیش ملدا ہووے۔
بس دا سفر
اہنا دناں چ بس چ سفر کرنا موت نوں سدا دین ورگا ہو گیا
سی۔ بہتے ہندو بساں ‘چوں کڈھ کے ای مارے گئے سی۔ بس
ہوآ بن گیا سی۔ بساں رات نوں چلنیاں بند کر دتیاں گئیاں سن۔
دن سویرے ست وجے چڑھدا سی تے ہنیرا ہوندے سار ختم ہو
جاندا سی۔ سارے پنجاب چ اتوادیاں، پولیس، سی. آر. پی. تے
فوج دا راج ہو جاندا سی۔ جیہڑیاں بساں دنے چلدیاں، اوہناں
دیاں چھتاں اتے نہنگ ست ست پھٹے برچھے لے کے چڑھ
جاندے سی۔ جتھے چاہندے سی، برچھے دیاں ہجھاں مار کے
کھڑکا کر کے بس نوں روک کے اتر جاندے سی۔ ادھا کو راج
اوہناں دا وی چلدا سی۔ پر اوہ ہوندا پنجاب دی حد دے اندر سی۔
بس ہریانے وڑدی سی تاں کوئی نہنگ نہیں سی دسدا۔ ہریانوی
بیڑیاں لا کے دھواں چھڈن لگ پیندے سی۔... جد اتوادی دھڑا
دھڑ پھڑے تے مارے جان لگے تاں کوئی وی نہنگ دسنوں رہِ
گیا۔ اوہ مڑ کے نہ اٹھے۔
ہمسائے ماں پیو جائے
ایہہ اوہناں دناں دی گل اے جد بھنڈراں والا تے اوہدے
ساتھیاں دا اکال تخت تے اک طرحاں نال قبضہ ہو گیا سی۔
اکالی لیڈر باہرلیاں بلڈاں چ جا سہمے سن۔ ساری حالت استھر
ہو گئی سی۔ ہندو سکھاں وچکار کوئی میل پیدا ہون لگ پئی
سی۔ جس دا کارن پنجابی تے پنجاب دے ہور معاملے سن۔
میرے گوانڈھ چ سدھو صاحب رہندے سن۔ اوہ ودیشی
کرنسی دی گیرقانونی آواجائی روکن والے محکمے چ اسسٹنٹ
کمیشنر سن۔ ایہہ دفتر وی انکم ٹیکس دا ای سی۔ اوہ پچھوں
پٹیالے کول دے اک پنڈ دے سن۔ اوہناں دا جدی پنڈ میرے
سہریاں سمرالے توں اگانہہ کھمانوں دے نیڑے سی۔ اوہ میری
پتنی نوں بھین جی کہہ کے بلاؤندے سی۔ بہت ساؤُ تے ملنسار
بندے سی۔ میرے کئی کم موہرے ہو کے کردے سن۔ اوہناں دی
پتنی کالج چ ٹیچر سی۔ ساڈے دوہاں گھراں چ دال سبزی دی
کولی لین دین دی سانجھ سی۔ جد وی موقع ملدا اوہ مینوں واج
ماردے،”کھنوی صاحب۔”... اسیں نکی کندھ دے آر پار کھڑے
کِنا چر گلاں کردے رہندے۔ اوہ میرا سنمان پنجابی دا لکھاری
تے اخباردا پترکار ہون کر کے وی کردے سی۔
اک دن مینوں بلا کے پچھن لگے،” ایہہ تسیں اپنے اخبار
چ بھنڈراں والے نوں ‘سنت’ کیوں نہیں لکھدے؟”.... میں دسیا
کہ اخبار دی پالیسی مالک بناؤندے نیں۔ اسیں تاں اوہدے تے
چلنا ہوندا اے۔ جویں تہاڈے دفتر چ تہاڈے ماتحت چلدے نیں۔
...” نہیں، ایہہ ٹھیک نہیں۔” کہہ کے اوہ پرے ہٹ گئے۔
پھیر اک وار مینوں اپنے اندر سیوریج دا پائیپ ٹھیک کرن
دی لوڑ پئی۔ میں فرش پٹا کے پائیپ پوا لئے،پر سیمنٹ نہ ملیا۔
سدھو صاحب رات نوں مینوں مخول کردے پچھن لگے،”
کھنوی صاحب، ایہہ کیہ دبیا کڈھوا رہے ہوں؟” ... میں پائیپ
تے سیمنٹ دی گل دسی۔ اوہناں نے ہسدیاں پھیر کیہا،” کاہنوں
خرچے کری جاندے ہوں گھر سمارن ‘تے.... اخیر تاں تھونوں
چھڈ کے ای جانے پینے نیں۔”
میں وی ہسدیاں کیہا،” بس، تھوڈے واسطے سمار جانے
اے۔”.... ایہہ گل جد میں سرجیت ہانس نوں دسی تاں اوہدا چہرہ
اک دم بدل گیا۔ اوہدے دل نوں دھکہ جیہا لگیا۔ پھیر مینوں وی
گل دے درد دا احساس ہون لگ پیا۔ بعد چ تاں میرے اندر زخم
جیہا ای بن گیا۔ ... پر میں سرجیت دے درد نوں گھٹاؤن لئی
دسیا کہ اوسے شام جد میں گھر آیا، ورانڈے چ سیمنٹ دیاں
بوریاں پئیاں سن۔ میری پتنی نے دسیا کہ سدھو صاحب نے
سرکاری گڈی چ بھیجیاں نیں۔
ایس دے بعد پنجاب چ بڑا کجھ ہوندا رہیا۔ سدھو صاحب
تے میرے وچکار لتیپھابازی ہوندی رہی۔ اسیں اک دوجے دے
بہت کم آؤندے رہے۔ پھیر جد اوہ ممبئی چیف کمیشنر لگے
ہوئے سی تاں اوہناں نوں میرا آپریشن ہون دی خبر ملی۔ اوہناں
نے اوتھوں مینوں حوصلہ دین لئی فون کیتا۔ ... پر مینوں اوہ
مخول نہیں بھدا، جیہڑا پتہ نہیں کہڑے نفیساتی کشٹ کر کے
اوہناں اندر پیدا ہو گیا سی۔ ... مینوں لگدا اے کہ ساڈے مناں چ
ایہہ پیلا جیہا زہر ہمیشہ رہندا اے بس، کدے ہالہات نوں اڈیکدا
اے، گہڑا پیلا ہون لئی۔
راہی دے گھر
ہرمندر صاحب تے فوجی حملے ویلے تن دن کرفیو لگیا
رہیا سی۔ پنڈاں تھاواں توں شردھالو سکھ آپ جا کے ویکھنا
چاہندے سی۔ سرکار نے بتھیریاں جگتاں نال کم ساریا۔ ایس
ساکے دا سارے پنجابیاں تے خاص طور تے سکھاں تے اینا
ماڑا اثر پیا سی کہ ڈبدے دلاں والے بندے میں روندے پھردے
دیکھے۔ میرے گوانڈھ چ رہندے سینی سکھ پروار دی شکنتلا،
جیہڑی میری پتنی دی سہیلی سی، اک دن روندی میری پتنی
نوں اپنا دکھ دسن آئی۔ اوہ دین آئی کہ بھنڈراں والا حالے جیوندا
اے۔ اوہدی ایس گل دا دوہرا ارتھ سی۔ ... میں پچھلے کئی
ورھیاں توں روز سکھ دہشت گرداں ہتھوں قتل کر کے دربار
صاحب چ وڑ جان دیاں خبراں بناؤندا رہیا سی۔ میرے من چ
دہشت گرداں لئی بدلے دی بھاونا ودھ بلوان سی۔ میں شکنتلا
دی بھاونا نوں سمجھن جوگا نہیں سی۔ اوہدی بھاونا وی الجھی
ہوئی سی تے میری وی۔... اوکھے ہوئے مارکسوادی دوستاں
نوں میں کہندا ہوندا سی کہ تسیں دھارمک ستھان دیاں اٹاں تے
سیمنٹ دا مل بندیاں دے خون نالوں ودھ پاؤندے ہوں۔ جیہڑے
دہشت گرداں ہتھوں تنگ ہوئے سی، اوہ چپ رہندے۔ جیہڑے
ساوویں بچے ہوئے سی، اوہ دکھ من جاندے سی۔
اِک دن میں وی اکال تخت دی تباہی دیکھن گیا۔ میں اندروں
اسلحہ، تے مرداں عورتاں دیاں لاشاں جاں پنجر نکلن دیاں
خبراں بتھیریاں پڑھیاں سن۔ رب جانے کیہ جھوٹھ سی تے کیہ
سچ۔ چارے پاسے پولیس تے سی. آر. پی. دے جواناں دے
ہتھیار تے لوکاں دے چہریاں تے مردے ہانی دیکھ کے میں
سرجیت ہانس دے گھر چلیا گیا۔ اوہنے تباہی دیاں نشانیاں وجوں
کئی چیزاں دربار صاحب چوں لیاندیاں ہوئیاں سن۔ جیہناں چ
اک سڑیا ہویا ٹائیپ رائیٹر تے لہو نال لبڑیا ہویا اک قالین سی۔
مینوں اوہناں دے اتہاسک مہتو دی سمجھ نہ آئی۔ میں سرجیت
نوں کیہا کہ ایہو جہیاں چیزاں نقلی بنا کے جنیاں مرضی
رکھیاں جا سکدیاں نیں۔ ایس قالین تے جیہڑا خون لگیا ہویا اے،
اوہ پتہ نہیں کہ کیہدا اے؟ سکھ شردھالو دا، سکھ ات وادی دا،
اندر وڑے کسے ہندو دا، جاں کسے پولیس والے جاں فوجی دا۔
شام نوں سرجیت ہانس مینوں پروفیسر جوگندر سنگھ راہی
دے گھر لے گیا۔ اتھے اک سجن ہور سی۔ اوہ گلاں کردے پی
رہے سن۔ ساڈے جان تے اوہ چپ ہو گئے۔ اکال تخت دیاں
گلاں چلیاں تاں میں پھیر اپنی اوہی گل، ‘اٹاں تے سیمنٹ تے
بندیاں دے خون’ والی کر دتی۔ راہی نے شراب دی بوتل ہور
کھول لئی۔ اوہنے میرے لئی وی پیگ بنا دتا۔ میں پیندا نہیں۔ پر
اوہ میرے تے زور پاؤندا کہندا رہیا، “ پی لے، پی لے، ...
ہندوو تسیں ساڈا اکال تخت تاں ڈھا دتا۔ ہُن ساڈی شراب تاں پی
لؤ!”
مینوں اوہدی گل عام دکھی مارکسی سکھ ورگی لگی۔ میں
اوہدی الجھی نفیساتی حالت سمجھدا سی۔ پر سرجیت نوں بُرا
لگیا۔ شاید اوہنوں میرے بھڑک جان دا وی ڈر ہووے۔ اوہنے
اوہنوں ٹوکیا۔ جد اوہ نہ ہٹیا تاں اپنا پیگ مکا کے اٹھ کھڑیا۔
باہر نکل کے راہی مینوں جپھیاں پائی گیا۔
بڑا چر بعد مینوں ایس گل دی سمجھ آئی کہ ہرمندر
صاحب چ جو ڈھاہیا گیا سی، اوہ صرف اٹاں سیمنٹ نہیں سی،
جیہنوں لکھاں لوک روندے سن۔ اوہ سینکڑے سالاں مناں نوں
کھڑیاں رکھن والی آستھا سی۔ جیہدے بناں قوماں مٹی ہو
جاندیاں نیں۔.... دوجے پاسے مینوں مارکسوادی ساتھیاں دے
دِلاں دے کِتے اندر بیٹھی سکھی جاں جٹ جات نال پیار تے
اپنت دی بھاونا وی سمجھ چ آؤن لگ پئی سی۔ تے پرانے
کمیونسٹاں دی ایہہ گل دا وی جاہلاں ورگی لگن لگ پئی سی
کہ اسیں دربار صاحب دے سروور چ منجی لاؤنی اے۔...
اجہیاں بے کلیاں کر کے ای اوہ جنتا دے مناں چ وڑ نہیں سی
سکے۔ اوہ بندے نوں سمجھ ای نہیں سکے۔
دید دی سنگت
اوہناں دناں چ میری سبھ توں ودھ سنگت سرجیت کور تے
جسونت دید نال ہوندی سی۔ دید دے گھر دو وار ات وادی آ
چکے سن۔ مارن دی دھمکی وی ملی ہوئی سی۔ اک وار پولیس
والے نے وی اوہدی گردن تے پستول دی نالی رکھ کے ڈرا دتا
سی۔ اوہدے انوبھو بہت بھیانک سن۔ پھیر وی بحث کردیاں اوہ
کدے کدے دہشت گرداں دی حمایت کر جاندا سی۔ شاید ایہدے
پچھے دِلی چ سکھاں دا قتلِ عام سی۔ میں وی اپنے دل دی گل
سرجیت کور تے دید نوں دس دیندا سی کہ میرے من چ دہشت
گرداں توں بدلہ لین دی بھاونا اینی تیبر اے کہ میں اخبار چ
قتلاں دی گنتی دا ہندسہ ودھاندا ہاں تاں من چ آکھدا ہاں ‘بندی لا
دو۔’ ... جس دا مطلب ہوندا اے کہ جے پنج معصوم ہندو جاں
سکھ مارے گئے نیں تاں پنجاہ شکیا ات وادی مار دتے جان۔
... کدے ایہہ خیال وی آیا کردا سی کہ جویں اپنے ہندو دھرم
دی حفاظت لئی ہتھیار چک کے اتیاچاریاں دا مقابلہ کرن لئی
گورو صاحبان نے خالصہ پنتھ ساجیا، ایسے طرحاں ہن موقع
آیا اے کہ ہندواں ‘چوں اک ہور خالصہ پنتھ ساجیا جاوے،
جیہڑا ہتھیاربند ہو کے اتیاچاریاں دا مقابلہ کر کے اوہدا ناس
کرے۔ ... بھاوویں اج دے جمہوریت دے سمیں چ ایہہ گل
بوجھڑاں والی لگدی اے، پر مینوں لگدا اے کہ ساڈے دیس دی
جنتا بوجھڑ ای اے۔ بہو گنتی تے حاکم شرینی دے لوک گھٹ
گنتی تے کمزوراں نوں کیڑیاں وانگوں مدھ دیندے نیں۔ دلی،
کانپور تے ہور شہراں چ سکھاں دا قتل عام کیتا گیا۔ سیکولر
سوچ دے لوک گھریں وڑ کے شہِ کے بیٹھے رہے۔ اوہناں نوں
وی مظلوماں دی شہِ تے ہون لئی جتھیبند ہون دی لوڑ اے۔ جے
پولیس تے سرکھیا بلاں دے سینک وی دھارمک جنونیاں نال
رل جان تاں ہتھیاربند تے جتھے بند دھرم نرپکھ تے جمہوریت
نوں منن والے مارے جان والیاں نوں کسے حد تک تاں بچا
سکدے نیں۔
اجیہا ات واد چاہے خالصتانیاں دا ہووے، چاہے کشمیری
مسلماناں دا ہووے، چاہے ہندواں دا تے بھاوویں ماؤوادیاں دا،
اوہدا اک علاج ہوراں گلاں دے نال نال جوابی ہنسا وی اے۔
جے اجیہا نہ کیتا گیا تاں مولوادیاں نے امن پسنداں نوں جیون
نہیں دینا۔
چٹھیاں چندن نوں
جد میں اپنی ایہہ جیونی اک طرحاں نال مکمل سمجھ کے
ایہدی نظر ثانی کر رہیا سی تاں اک رات مینوں خیال آیا کہ
میں 1980 توں 1992 تک پنجاب چ گزرے ات واد دے باراں
کالے ورھیاں دا تاں ذکر ای نہیں کیتا۔ ایہنوں تاں میں ایس
طرحاں بھل گیا ہاں، جویں بہت بھیانک سفنے نوں بھلن دا جتن
جان بجھ کے کیتا جاندا اے۔ ایہہ بھیانک سفنے والی گل مینوں
ٹھیک ای لگدی۔ اسیں پنجابیاں نے 1947 دے دیس ونڈ ویلے
دے قتل عاماں نوں وی اوویں بھلن دے جتن کیتے سی۔ ہن تک
کری جا رہے ہاں۔ اپنے آپ نوں جھوٹھے دلاسے دیئی جاندے
ہاں۔ جد کوئی دادا جاں باپ اپنے پتاں جاں پوتیاں نوں ونڈ ویلے
دی وڈھ ٹک دیاں گلاں دسدا اے تاں جوان جاں بچے بے
دھیانے ہو جاندے نے جاں ہس چھڈدے نیں۔ ... مینوں اوہناں
دے ایس رویئے دی تکلیف ہوندی اے۔ پھیر میں سوچدا ہاں کہ
اسیں ہن تک راون نوں ساڑن دا کیہ ناٹک جیہا کری جاندے
ہاں؟ ... میرا وس چلے تاں میں 1947 دی وڈھ ٹک تے اتواد
دے کالے دناں نوں وی رام لیلا وانگ بنا دیاں، جس نوں ہر
سال یاد رکھن لئی منایا جاوے ماتمی ناٹک کھیڈ کے جاں
پچھتاوے دے جلسے کر کے۔
اِک دن میں اپنیاں اوس سمیں چ لکھیاں کہانیاں دیکھ رہیا
سی تاں مینوں احساس ہویا کہ اوہ کہانیاں تاں عورتاں نال
دوستیاں، کھجھاں تے نہوریاں دیاں نیں، پر وچ وچ گولیاں
چلدیاں تے معصوم قتل ہوئی جاندے نیں۔ ہر اِک کہانی چ کِتے
نہ کِتے موتاں دا ذکر اے۔... تد مینوں خیال آیا کہ میں ایس
سمیں دی گل پورے ویروے نال جے نہ کیتی تاں ایہہ پاپ
ورگا کجھ ہووےگا۔ دوجے دن میں امرجیت چندن دیاں اوہ
چٹھیاں لبھن لگ پیا، جیہڑیاں اوہنے کالے دناں چ میں اوہنوں
لکھیاں سن تے اوس توں اوہناں دیاں فوٹو کاپیاں منگوا لئیاں
سن۔ بہت ساریاں چٹھیا لبھ پئیاں تے باقی بھیجن لئی میں چندن
نوں ای. میل کر دتی۔
میرا خیال سی کہ میں چندن نوں جیہڑیاں چٹھیاں لکھیاں
نیں، اوہناں وچ دہشت گرداں دے خلاف بہت غصہ کڈھیا ہونا
اے۔ پر جد میں اپنے کول والیاں چٹھیاں پڑھیاں تاں حیرانی
ہوئی کہ میں سبھ کجھ بہت ٹھرھمے نال لکھیا سی۔ مارکسوادی
لکھاریاں دے کردار دی نقطہ چینی کیتی سی۔ پر ایہدے نال
بہت گلاں ہور وی لکھیاں، جیہناں چ مخول تے ٹچراں کیتیاں
ہوئیاں نیں۔
اوہناں چٹھیاں وچوں کجھ حوالے پڑھن ہاراں لئی پیش
کردا ہاں۔
02 07 1986 : .... ردن، ترس سدبھاونا پیدا کرن دے
مقصد نال لکھیا واقعی گھٹیا ہوندا اے۔ ایس طرحاں ‘نیلے
تارے’ بارے لکھیا ادب اک پدھر توں اچا نہیں اٹھ سکےگا۔....
ہر ہنگامی حالات بارے کویتا پہل کردی اے، جیہدے وچ جذبے
دا دخل ودھ ہوندا اے تے سوجھ دا گھٹ۔ شعور دا دخل فکشن
نال آؤندا اے۔ پر جذبے دے بھار نال لکھیاں کہانیاں دا حال وی
کویتا والا ای ہوندا اے۔ .... ایہناں حالات بارے میں اک کہانی
‘پنجواں جنا’ لکھی۔ پر گل نہ بنی۔..... پنجاب چ جو کجھ ہو رہیا
اے، مینوں ایہدی سیاست تے اتہاسک پس منظر دی کوئی
سمجھ نہیں آؤندی ۔ جد ماڑے حالات ہو کے بیت جاندے نیں،
تدے اوہناں دی سمجھ پیندی اے۔
میرا تاں ہُن ادب دی شکتی بارے وی بھلیکھا ختم ہو گیا
اے۔ ایہہ سماج نوں بدلن لئی جو کجھ ادھی صدی توں کردا رہیا
اے، سیاستدان اوہ اک ورھے چ کر گئے نیں۔.... پنجاب چ
اگانہہ ودُھو ادبی لہر نے پچھلے 45 ورھیاں چ جیہڑیاں مَلاں
ماریاں سن، اوہ فرقو سیاست نے صرف دو ورھیاں چ کھڈے لا
دتیاں نیں۔
‘لکیر’ کڈھن بارے میرے چ اینا جوش نہیں۔.... اصل چ
میں بھریا ہویا ہاں۔ پنجاب دے حالات مینوں کجھ وی سچ لکھن
توں روک رہے نیں۔ کہانی لکھنی وی مینوں اوکھی لگدی اے۔
میں ایس دہشت توں مکت ہون لئی پنجاب نوں چھڈ کے کِتے
ہور جا وسن بارے سوچ رہیا ہاں۔ جے مکان تے دُکاناں وک
جاندیاں تاں میں ہن نوں دِلی چلیا گیا ہوندا۔
میں رٹائر ہو کے کوئی وی کم کرنا نہیں چاہندا۔ ویلھا رہِ
کے لکھنا چاہندا ہاں۔ میرے اندر لکھن لئی بڑا کجھ بھریا پیا
اے۔ میں اوہ سبھ کجھ کڈھ کے مرنا چاہندا ہاں۔
6 10 1986 : جیہناں لوکاں نوں تیں لعنت بھیجی اے،
میں اوہناں بارے ودھ سنجیدگی نال سوچ رہیا ہاں۔ ایہہ گل سٹ
پاؤن والی نہیں، سوچن والی اے۔ ورک تے بھوگل وی ایہو
جہیاں (ہندو مخالف) گلاں کردے نیں۔ سرجیت ہانس دا لہجہ
وی کدے بدلدا اے۔ میں آپ نہیں سنیا، مینوں کسے نے دسیا
اے۔ .... سچی گل دساں کدے کدے میرا لہجہ وی بدلدا اے۔
شاید میں اپنے اندر بیٹھے ‘ہندو’ دی گچی گھٹی جاندا ہاں۔ جدن
کدے جکڑ ڈھلی پے گئی تاں پتہ نہیں ایہہ سالا بول ای پوے۔
وِرک اپنے پُتر کول امریکہ جاں کنیڈا چلیا گیا اے۔ جاں
انج کہیے کہ بنسی (اوہدی بیوی) تنگ پے کے اوہنوں دھکے
نال لے گئی اے۔
7 11 1986 : پچھلے باراں کو دناں توں میری طبیعت
ٹھیک نہیں۔ جسمانی تے نفیساتی الجھناں ملوملی گھیرا پائی
جاندیاں نیں۔.... پتہ نہیں موت دل دے اچانک بند ہون نال آوے
گی جاں گولی نال۔ بہرحال دوویں صورتاں چنگیاں نیں۔ بڑھیا
نالوں ایس گلوں تاں چنگے رہاں گے کہ اڈیاں رگڑ رگڑ کے
تاں نہیں مراں گے۔
کدے کدے مینوں اپنی موت دے کارن لبھن لگ پیندے نیں۔
جویں زندگی دی بے وساہی، ریٹائرمینٹ توں بعد بھکھے مرن
دا ڈر، پنجاب چ رہِ کے ذلیل ہوئی جان دا ڈر۔
21 ستمبر نوں میشا کپورتھلیدی بئیں چ ڈب کے مر گیا۔
موت نال بدنامی جڑ گئی۔..... پر مینوں کوئی نموشی محسوس
نہیں ہوئی۔
سرجیت کور نوں میں تیرے سنیہے دیندا رہندا ہاں۔
کیول کور بارے لکھے جا رہے تیرے ناول دا کیہ بنیا؟
9 01 1986 : تینوں شاید ایہناں ساریاں گلاں دا پتہ ای
ہووے۔ نکسلیاں دا اک وڈا گروپ بھنڈرانوالے دا ساتھی بن گیا
سی۔ ہُن وی ہے۔ کامریڈ دلبیر سنگھ پچھلے 54 ورھے
مارکسوادی رہِ کے بھنڈراں والے دا پریس سیکٹری بن گیا سی۔
ہُن اوہ پیارا تے ایمان دار دوست مفرور اے۔ خالصتان سرکار
دا بھارتی نمائندہ بلویر سنگھ سندھو اوہی مارکسوادی اے،
جیہنے اپنے پرچے دا ‘بھگت سنگھ شمارہ’ کڈھیا سی۔ جیہنے ‘
دھوڑ اڈدی رہی’ ناول لکھیا سی۔ جیہڑا انقلابی شاعرسی۔ ایتھے
مارکسواد دے کنے ای جھنڈابردار پیلیاں پگاں بنھ کے اکھاں
کڈھن لگ پئے نیں۔ سیکھوں، کنول صاف طور تے خالصتان
دی حمایت کردے پئے نیں۔ وِرک وی جٹ جاں سکھ راج دے
سفنے دیکھدا رہے۔ امبرسر یونیورسٹی چ جد کیول سکھ بیٹھے
ہوندے نیں تاں اوہ ہور ای لہجے چ گلاں کردے نیں۔
... ہن حالات ایہو جہے نیں کہ ایتھے بہہ کے لما کجھ وی
لکھنا ممکن نہیں۔ قبیلداری میرا لہو نچوڑدی رہندی اے۔ شکر
اے کہ ایہہ مینوں مار نہیں سکی۔
... منڈا دو ورھیاں توں دُکان کر رہیا اے۔ پر کوئی کمائی
نہیں۔ بس اینا ای چنگا اے کہ دُکان تے بہندا اے۔ وڈی کڑی دا
ویاہ کجھ کر کے رکیا پیا اے۔ اوہ ہن نوکری کرن نوں من گئی
اے۔ چھوٹی کالج چ پڑھدی اے۔ میں چار ورھیاں تک ریٹائر ہو
جانا اے۔ پھیر روٹی پتہ نہیں کویں چلُو!
10 05 1986 : سرجیت ہانس اک دن اپنی کتاب ‘سِکھ
کیہ کرن’ دیاں تن کاپیاں لے کے آیا سی۔ اوہنے میشے نوں
دینیاں سن۔... کہندا، تینوں پھیر دیواں گا۔ اوں تیں پڑھنی ہے
نہیں۔.... میں کیہا مینوں سمجھ وی نہیں آؤنی۔
ایس کتاب دے ناؤں توں ظاہر اے کہ ایہہ اک خاص فرقے
دے لوکاں نوں مخاطب اے۔ ایہدی سوچ دی برائی دی جڑھ
ایسے وچ اے۔.... ایہہ ماڑا رجحان اے۔ میں پڑھ کے کیہ کراں
گا۔
رگھبیر ڈھنڈ نوں پچھیں کہ اوہدی کہانی دی پاتر ‘جیتی’ دا
ہُن کیہ حال اے، جد پنجاب چ ہر روز چار پنج معصوم لوک
قتل کیتے جا رہے نیں۔
29 06 1986 .... ایس کہانی ‘ایہہ اوہ جسبیر نہیں’ وچ
جسبیر نال لکھاری (وکتا) دی ہمدردی ایس لئی وی اے کہ اوہ
دہشت دے جس ماحول چ جی رہیا اے، اوہدے چ اوہ جسبیر
کولوں وی ڈردا اے۔ تے اوسے توں اپنے بچائے جان دی آس
وی کردا اے۔ اوہدا جسبیر لئی موہ ایس دکھ چوں وی پیدا ہویا
اے۔ اوہ جسبیر نال نفرت دا اظہار وی نہیں کر سکدا۔ جدکہ اوہ
ہندو فرقہ پرست نال نفرت ظاہر کردا اے۔ ڈرے تے محکوم
لوکاں چ انج وی موہ دا اظہار ہوندا اے۔
وِرک نوں آپاں کیہ کھیچل دے سکدے ہاں۔ اوہ ڈیڈھ کو
مہینے توں فالج نال منجے تے پیا اے۔ سجا پاسہ ماریا گیا اے۔
ویہہ پچی دن تاں بول ای نہیں سکیا۔ ہُن ماڑا موٹا بولدا اے۔
ایتھے اپنی دھی دے لکیا پیا اے۔ کسے نوں سُوہ تک نہیں لگن
دتی۔
.... اصل چ ایہہ وہن اے، جیہدے وچ سبھ ہڑھے جا رہے
نیں۔ مارکسوادیاں دیاں عقلاں سُن ہوندیاں جا رہیاں نیں۔ تیرے
‘بھاء جی’ وی ال دیاں پٹل ماری جاندے نیں۔ .. سوچ دا ایہہ
سنکٹ مینوں وی ہڑھائیں لئیں جا رہیا اے۔ اوہ پھیر وی بہادر
نیں، جیہڑے بولدے نیں۔ میں بزدل ہاں، جیہڑا چپ بیٹھا ہاں۔
سیکھوں کھلے عام خالصتانیاں دی حمایت کردا اے۔ اوہ پھیر
وی مارکسوادی سوچ والے لکھاریاں دا سر اے۔ مینوں تاں
لگدا اے کہ مارکسوادی سوچ چ بنیادی غلطیاں نیں۔
... اج کجھ پرانیاں فوٹواں دیکھیاں۔ کیول دے ویاہ
(جھوٹھے) دی تصویر دیکھی۔ ... نویں نسل دے لوک پچھدے
نیں کہ کیول کور کون سی؟ کاش اوہناں نے وی اوہنوں دیکھیا
ہوندا۔
16 04 1987 : میں ہن ذہنی پریشانیاں دے دؤر وچوں
لنگھ چکا ہاں۔ حالے وی گوشہ نشینی چنگی لگدی اے۔ ایہہ
چنگی نشانی نہیں۔ پنجاب دے وگڑے حالات، آؤن والے سمیں
چ بھکھ دا ڈر، تے زندگی اپنے ڈھنگ نال جیون دی آرزو....
دبیں بیٹھا اے سبھ کجھ مینوں۔
11 06 1987 : بڑھے (سرجیت ہانس) نوں جالندھر آیاں
اٹھ مہینے ہو چکے نیں۔ ایس دوران چ اک پوسٹ کارڈ آیا۔
لکھیا سی ‘تمھیں ٹی. وی. پر دیکھا۔’
میں پچھلے تن چار مہینیاں توں کوئی کہانی نہیں لکھی۔...
ہور لکھن نوں دل ای نہیں مندا۔ .... مینوں لگدا اے کہ میرے
اندر کجھ بدل رہیا اے۔ سووچاں الجھ گئیاں نیں۔ کسے گل دا
کوئی سرا نہیں لبھدا۔
19 08 1987 : .... میں کھنے، پنڈ تے سمرالے گیا
سی۔ میرے بھائیاں دے ٹبر اوکھے نیں۔ کھنڈ رہے نیں۔ چاچا
ساری زمین ویچ کے ہریانے جا رہیا اے۔ اوتھے تھوڑی زمین
خرید لئی اے۔ ہُن کوٹھا پا رہیا اے۔ اک بھرا دِلی جا رہیا اے۔
اک اپنے پت نال لڑ کے بھجن نوں پھردا اے۔ .... ٹُٹدے گھراں
نوں دیکھ کے دکھ ہویا، پر کجھ سکھی رشتے داراں نوں دیکھ
کے سکھ نہیں ملیا۔ پتہ نہیں سبھاء ای دُکھی رہنا بن گیا اے۔
05 02 1988 : میری صحت ٹھیک اے۔ داڑھی بگی ہو
گئی اے۔ 1985 توں بڈھاپے دا احساس ہون لگا اے۔ لڑن نوں
دل ہُن وی کردا رہندا اے۔ لڑ وی پیندا ہاں۔ پر ہُن گُھل نہیں
سکدا۔ دوڑ نہیں سکدا۔ اپنے آپ نوں جذباتیت توں بچاؤن لئی
کدے کدے گولی کھا لیندا ہاں۔ دل نوں ٹکانے رکھن دے جتن
وی کرنے پیندے نیں۔
05 02 1988 : پٹیالے 24 جنوری نوں سمن دا ویاہ کر
کے 27 نوں اسیں مڑ آئے سی۔ ... ویاہ چ میں کجھ نہیں کیتا۔
اک پاسے بیٹھا رہیا۔ .... جنک، جیوتی تے سجاتا بڑے خوش
سن۔... ہور لوک وی خوش سن۔ کھان پین تے نچن ٹپن چ مست
سن۔ ... دھرتی دے اوس ٹوٹے تے میں ای دُکھی ساں۔ جالندھر
آ کے ایہہ دکھ ودھدا ای گیا۔ میں اُپر اُپروں خوشی ظاہر کردا
رہیا۔ دل دی گھبراہٹ ودھ گئی۔ ہر چیز توں، ہر اِک جی توں،
تھاں توں، پیسے توں، اپنے ہتھیں بنائے گھر توں وی نفرت ہو
گئی۔... من چ موت دی اچھا پیدا ہون لگی۔
میں ڈر گیا۔ ڈاکٹر نوں دکھایا۔ کئی دن دل تے دماغ نوں
سُن کرن دیاں دوائیاں کھاندا رہیا۔ سرجیت کور میری ایس حالت
دا مذاق اڈاندی رہی۔ اوہ پتہ نہیں کنویں وار میری ایہہ حالت
دیکھ رہی سی۔... پرسوں توں ہومیوپیتھی دی دوائی شروع
کیتی اے۔ ہر ویلے کھجھ آؤندی رہندی اے۔ میں اپنے آپ نوں
سانبھ کے رکھدا ہاں۔ ہوراں وچاریاں نے کیہ وگاڑیا اے کہ
میں اوہناں دی زندگی چ دُکھ پیدا کراں۔
کل بُڑھے دی چٹھی آئی سی۔ اوہنوں جسونت دید توں پتہ
لگیا ہونا اے۔ اوہدا خیال اے کہ ویاہ تے بہتا پیسہ خرچ ہون کر
کے انج ہویا اے۔ اوہ کل جاں پرسوں آوے گا۔
04 05 1988 : ... تیرے ولوں پاش دا مرثیہ لکھنا
مینوں عجیب لگیا۔ ہو سکدا اے کہ تینوں اوہدے مرن دا دکھ ای
اینا پہنچیا ہووے۔ پر انج وی نہیں ہونا چاہیدا۔ بہتر ہوندا توں
اوہدے بارے کوئی لیکھ جاں یاداں لکھ دیندا۔ ایس طرحاں دی
انتہائی جذباتیت توں بچ جاندا تے گل وی رہِ جاندی۔
پچھے جہے پاش دے کٹھ تے موٹا (چرنجیو سنگھ) وی آیا
سی۔ اوہ دسدا سی کہ تینوں کٹن والیاں چ پاش وی شامل سی۔
مینوں ایہہ گل تھوڑی جہی یاد سی، موٹے نے تازہ کرا دتی۔
07 11 1988 : اجکل اجیت کور میرے تے بڑی دیال
اے۔ میری کہانی ‘ایہہ اوہ جسبیر نہیں’ بارے ٹیلی فلم بناؤن
لئی منظور کرا لئی اے۔ مینوں اپنے کولوں دو ہزار روپے
بھجوا دتے نیں۔ جے اک ہزار ہور بھجوا دیوے تے میرا
پرکاشک وی مینوں پیسے دے دیوے تاں میں رنگدار ٹی. وی.
(سستا) لے لواں۔ کالا چٹا خراب ہو کے ڈبہ بنیا پیا اے۔
اک سوچنا : گرشرن ‘بھاء جی’ دے کئی سیریل ٹی. وی.
تے چل چکے نیں۔ ہزاراں کیہ لکھاں دی کمائی ہو گئی اے۔
پھیر ہُن جد ڈائریکٹر نے کم بند کر دتا تاں گرشرن دِلی توں
ست لکھ روپئے دے سیریل دی منظوری ہور لے آیا۔... ایہہ
وی اک نواں ڈھنگ اے امیر ہون دا۔
21 05 1989 : دیکھو، ریٹائر ہو کے پرچہ کڈھن دی
سوچدا ہاں، پر ایہہ نہیں سوچدا کہ روٹی کویں تروگی۔ جویں
ایہہ ڈوری حالات تے چھڈ دتی ہووے۔ پتہ نہیں کیہدے لئی کیہ
لکھاں گا۔ ایہہ پک اے کہ نوکری نہیں کرنی۔ دھیر وانگوں
بھکھیاں وی نہیں پھرنا۔ گردیال وانگوں منگنا وی نہیں۔
19 01 1990 : نفسیات داناں دے چکر چ پینا تے اوہناں
نوں چکر چ پاؤنا وی دلچسپ کم اے۔... تیرا ‘دلاں دے وید’
نوں ملنا مبارک ہووے۔ تینوں اک دلچسپ گل دساں میں جد وی
کسے نفسیات داں (ڈاکٹر) نوں ملدا سی، میں اپنے ساہمنے
بیٹھے اوس شخص نوں مورکھ سمجھدا سی۔ ڈاکٹر کہندے نے
کہ ایہی کسے دے ‘ہلن’ دی پچھان اے۔ پر جد اوہ ڈاکٹر
دوست دی پدھر تے آ کے گلاں کردا سی تاں منوروگی لگن
لگ پیندا سی۔ جویں تیں جرمن ڈاکٹر بارے لکھیا اے۔
کجھ دن ہوئے اک دوست ملیا۔ اوہ کھبے پکھی ہون دا
تھوڑا دم بھردا سی۔ کہن لگیا،"ہُن مینوں شرم آؤندی اے کسے
نال بحث کردیاں۔ میں کہندا رہیا ہاں کہ روس ول دیکھو، چین
ول دیکھو، ہور سوشلسٹ دیساں ول دیکھو۔ ہُن لوک ایہی گل
مینوں کہندے نیں۔
مینوں لگدا اے کہ ہُن بھارتی ادیب وی نویں وشے لبھن
گے۔
07 11 1990 : خیال سی کہ امبرسروں آ کے تینوں
چٹھی لکھاں گا۔ پر جدن آیا، اوسے رات میری صحت وگڑ
گئی۔ میں رات نوں پیشاب کرن گیا غسل خانے چ بے ہوش ہو
کے ڈگ پیا۔ اگلے دن توں ڈاکٹراں دا چکر چل پیا۔ ٹیسٹ ہون
لگے۔ ای. ای. جی. وی کرائی۔ اک ڈاکٹر دا خیال سی کہ ایہہ
مرگی دا دورہ اے۔ جے پھیر ہویا تاں تن سال دوائی کھانی
پؤگی۔ دوجے دا خیال سی کہ ایہہ ڈپریشن دا ای حصہ اے۔ ...
کئی دن مرن بارے سوچدیاں لنگھ گئے۔ کل کجھ ٹھیک ہویا
سی۔ اج لکھن جوگا ہویا ہاں۔ حالے میں کلا کِتے باہر نہیں
نکلدا۔
ایدھر ہوا پرگتیوادی جاں پرتیبدھ ادب دے خلاف اٹھن لگی
اے۔ جیہڑیاں گلاں میں دو سالاں توں کر رہیا ہاں، لوک
اوہنوں ٹھیک آکھن لگ پئے نیں۔
پاش بارے کتاب ایڈٹ کردیاں ادبی ایمانداری ورتیں۔
کامریڈاں وانگوں ڈنڈی نہ ماریں۔
12 02 1991 : بُڑھے (سرجیت ہانس) نے پچھلے اک
ورھے چ بہت ودھیا کویتاواں لکھیاں نیں۔... اوہ دو ڈھائی
ورھیاں توں کئی نفیساتی الجھناں ‘چوں لنگھ رہیا اے۔ اوہنوں
دہشت گرد مارن نوں پھردے نیں۔ سو اوہنے موت بارے وی
کجھ چنگیاں کویتاواں لکھیاں نیں۔ پچھلے چار ورھیاں چ اوہدے
وچ بڑیاں تبدیلیاں آئیاں نیں۔ ادب تے کویتا بارے وی اوہدی
سوچ بدلی اے۔
‘آرسی’ چ میری چٹھی پڑھ کے تیرا گلہ کرنا جائز اے۔
ہور وی کئی دوستاں نے میرا لکھنا ٹھیک نہیں سمجھیا۔ اجیہا
گلہ کرن والے دو قسم دے لوک نیں۔ اک اوہ جیہڑے دل دے
کسے کھونجے وچوں مینوں پسند نہیں کردے۔ اوہناں اندر کجھ
اوکھیائی اوس فلم نے وی پیدا کیتی اے، جیہڑی دوردرشن
والیاں نے میرے بارے بنا کے وکھائی اے۔ ... دوجے میرے
ہمدرد نیں۔ پر اوہناں دا نظریہ اوہی پرانا اے۔ اوہ بندے اندر پل
پل آؤندیاں تبدیلیاں نوں تاں کیہ، لمے عرصے چ آئیاں تبدیلیاں
نوں وی مناسب نہیں سمجھدے۔
کیوینٹری توں جی. ایس. کوہلی تے وِرک ہوراں ست
جنیاں نے آرسی دی چٹھی پڑھ کے مینوں پنج ہزار روپئے
بھیجے سی۔ اوہ چیک میں شکریہ کر کے موڑ دتا تے لکھیا کہ
مینوں مدد نہیں چاہیدی۔ جے ورک صاحب اپنے پرچے چ
میریاں کہانیاں چھاپدے نیں تاں مینوں سیوا پھل بھیج دین۔
10 03 1991 : بُڑھے نوں گولی والیاں دی دھمکی ملی
تاں اوہ پہلاں ڈر گیا سی۔ ہولی ہولی سوچ بدلدی گئی اے۔ ہُن
اوہ موت توں نڈر ہو گیا اے۔ میں وی اوہدے کول دو راتاں رہِ
آیا ہاں۔ اوس توں ہن لوک (دوست) اوسے طرحاں ڈردے نیں،
جویں تیرے کولوں ڈردے سن۔ میں وی ڈر گیا سی۔... مینوں
تجربہ ہویا، اوس بندے نال بہن دا، نال ٹرن دا، نال سون دا،
جیہڑا کسے دا نشانہ اے۔ جیہنوں کدے وی گولی لگ سکدی
اے۔ جیہڑی گولی تہاڈے حصے وی آ سکدی اے۔... مینوں
عجیب سواد جیہا آیا اوہدے نال مرن دا!
پہلاں پہلاں میں اوہنوں کیہا سی کہ بے عقلاں دی گولی
کھا کے مرنا کوئی سورم گتی نہیں۔ ایس طرحاں توں شہید نہیں
بنن لگا۔... میں دھیرو توں وی اکھوایا۔ اوہ ساڈی گل مندا وی
اے۔ پر امبرسر چھڈن دی گل سوچ کے فیصلہ بدل لیندا اے۔
... جے پنجاب دے حالات اج والے نہ ہوندے تاں توں
دیکھدا کہ ادب تے سبھیاچار بارے فیصلے کڈی چھیتی ہونے
سن۔ ہُن تاں بہتے لوکیں گولی توں ڈردے ایس لئی چپ نیں کہ
اوہناں دی کسے گل دا مطلب اوہناں نوں کوئی ہور طرحاں نہ
دس دیوے۔
03 05 1991 : پچھلے ہفتے میری کتاب ‘کجھ ان کہیا
وی’ تے بحث ہوئی سی۔ چنگے سوہنے یُدھ مچے۔ وریام تے
بھنڈاری متھ کے آئے سی، میری مخالفت کرن لئی۔ سرجیت
کور وی گرم ہو گئی۔ بُڑھا اودوں غصے چ بولن لگ پیا، جد
اوہنوں اوہناں دی منشا دا پتہ لگ گیا۔ پھیر تاں اوہ اپنی گل
ادھوری چھڈ کے ای چلیا گیا۔... بعد چ اوہناں نوں اپنے عمل
تے پچھتاوا ہویا۔ بحث ریکارڈ ہو گئی۔ چھپا دتی جاوے گی۔...
وریام پچھلے دساں ورھیاں توں میریاں صفتاں کردا رہیا اے۔
ہُن پٹھی مالا پھیرن لگا اے۔ ایہدے کئی کارن نیں۔ انج اوہ مینوں
ملدا اے۔ گل بات کردا اے۔
23 06 1991: ستمبر چ جیوتی تے سجاتا دا ویاہ کر
دینا اے۔ اجکل رسماں ہو رہیاں نیں۔ جیہڑیاں مینوں گھروں
بھجن تے مجبور کر رہیاں نیں۔ پر میں جا نہیں سکدا۔ .قرآن
مجید چ آیا اے کہ جے کسے دی دھی ویاہن والی ہووے،
اوہنوں حج دا ثواب نہیں ملدا۔
21 09 1991 : اِک دن دلجیت ریڈیو تے کہانی بارے
بولن آیا۔ اوہ ہن اتر پرگتیواد دا ناں لین لگ پیا اے۔ جویں
پرگتیواد دا دور ختم ہو گیا ہووے۔... پر جد میں سماج وادی
ادیباں تے روس دے حالات دا مذاق اڈاندا ہاں تاں کوڑا ہو جاندا
اے۔... اوہنے آپ دسیا کہ اوہنوں روس دے حالات بارے
سوچدیاں اینا صدمہ لگیا کہ اوہ غسل خانے چ بے ہوش ہو کے
ڈگ پیا۔ جد اوہ بولی جاندا سی تاں اوہدی پتنی نے دسیا کہ اوہ
نہ بولے، اوہدا رنگ پیلا پیندا جاندا سی۔
14 10 1991 : توں پاش دیاں چار چٹھیاں لکا کے چنگا
کم نہیں کیتا۔... مینوں لگدے، ایہہ کمیونسٹ کلچر اے۔ جیہدے
وچ تسیں لوک گھٹیا ہون دی حد تک پھسے بیٹھے ہو۔
22 12 1991 : لالو دے بھگتاں نوں کہُ کہ اوہنوں نہ
بلاؤن۔ اوہ پیسے کٹھے کر کے بھیج دین، تاں جو اسیں اوہدا
سنمان کر دئیے۔ اوہدی روٹی تے کپڑے دی چنتا مک
جاوے۔... جے برادری والی تیری گل ٹھیک اے تاں اوہ لکونی
نہیں چاہیدی۔... لالو اکثر ہوا کھا جاندا اے۔ جے اوہنوں ایہہ گل
دس دتی جاوے تاں اوہ مڑ کے شرابی ہو کے گالھاں کڈھن لگ
جاوے گا۔ اوہ دکھ جرن دا تاں عادی اے، پر خوشی پچاؤنی
اوکھی ہو جاندی اے۔
10 7 93 : تن کو دن پہلاں میں سمرالے گیا سی۔ لالو نال
لمی ملاقات ہوئی۔ مینوں لگیا کہ اوہ تاں بالکل پاگل ہو چکا اے۔
..... ہن آس کردا اے کہ کوئی اوہنوں اوہدے بھراواں کولوں
مکان خرید کے لے دیوے۔ تاں جو جدوں اوہ مرے تاں اوہنوں
ویڑھے چ دفن کر کے مزار بنا دتا جاوے۔ ہر سال شاعر کٹھے
ہون۔ اوہدے مزار تے پھلاں دی چادر چڑھاؤن تے مشاعرہ کر
کے اوہنوں یاد کیتا جاوے۔
اوہنے مینوں دو نظماں سنائیاں سانھ تے کوہلو۔اوہ چنگیاں
لگیاں۔ حیرانی ہوئی کہ ایہہ کویتاواں کویں لکھ لیندا اے؟ کہندا
اے کہ شراب چھڈ دتی اے۔... بھکھا مر رہیا اے۔ بھائیاں دی
بھیجی روٹی کھا لیندا اے۔
5 8 93 : میری بیٹری حالے وگی کدے کدے ڈاؤن ہو
جاندی اے۔ دوائی کھا رہیا ہاں۔ ایہہ بیماری مینوں دو ڈھائی
مہینیاں بعد لگدی سی۔ دو جاں ڈھائی دن ڈھا کے چلی جاندی
سی۔ پر ایس وار ویہہ دناں چ چار حملے کر چکی اے۔کل توں
میں ٹھیک ہاں۔ جیہڑا ٹرانکلائیزر کھان دا میں عادی ہو گیاسی،
اوہ ڈاکٹراں نے دوائیاں نال چھڈا دتا اے۔
2 9 95 : اج سویرے بلراج دا فون آیا سی۔ پچھدا سی کہ
بے انت سنگھ دے قتل توں بعد حالات خراب تاں نہیں
ہوئے؟.... بس اینا فرق پیا اے کہ لوک ماڑے دناں بارے پھیر
سوچن لگ پئے نیں۔
29 9 95 : تینوں ایس توں نرالا کم ایہہ کرنا چاہیدا اے
کہ 1947 دے نال پچھلے 12 ورھیاں دے حالات نوں وی رلا
لویں۔ ‘فرقو فساداں والا’ وڈا مسئلہ بن جاوے گا۔ چھانٹدیاں
ودھیا کہانیاں مل جان گیاں۔ توں ماڑی کہانی چھاپ کے
شرمساری کھٹن توں بچ جاوویں گا۔
26 9 02 : توں ‘سن چراسی دا ساکہ’ پتہ نہیں کیہنوں
کہندا ایں؟ ... ایہدا اشارہ دربار صاحب تے حملہ اے۔ پر پنجاب
چ مار کاٹ تے لٹ 1980 توں شروع ہوئی، جیہڑی 1992
تک چلی سی۔
24 بھاشا
میری لکھتی بھاشا دی بنیاد ضلع لدھیانہ دی تحصیل
سمرالا، ضلع پٹیالہ دا سرہند، بھادسوں، پائل تے دوراہے دا
علاقہ... مطلب کھنے دے چفیرلے علاقے دی بولی رہی اے۔
ایہدے وچ پینڈو، قصبے دی، چھوٹے شہر دی تے وڈے شہر
دے نال نال سماج دے سارے ورناں تے طبقیاں دے بندیا دی
بولی دی کھچڑی بندی رہی اے۔ جیہدے وچ پچھمی پنجاب توں
آئے بندیاں دی بولی وی رلی ہوئی اے۔ میرے 1953 توں
جالندھر چ رہن کر کے ایہدے اتے دوابی دا وی اثر اے۔ پھیر
اردو فارسی دے شبداں دا رلاء ایس کر کے ہو گیا کہ میں
بنیادی طور تے اردو پڑھن لکھن والا ہاں۔ عمر دا وڈا حصہ
اردو اخبار چ سب ایڈیٹری کردیاں لنگھیا اے۔ میری ادبی رُچی
دی بنیاد ای اردو ادب رہیا اے۔ اردو فارسی دا گیان ہون کر
کے مینوں پتہ اے کہ کہڑے اکھر ہیٹھ بندی پاؤنی اے تے
کہڑے ہیٹھاں نہیں پائی جانی چاہیدی۔ مینوں لکھاریاں دی
اوہناں بندیاں تے کھجھ آؤندی اے، جیہڑیاں ٹھیک نہیں ہوندیاں۔
جتھے تک ہو سکدا اے، میں ٹھیک کر دیندا ہاں۔ پر جد بہتے
‘بخوبی’ نوں باخوبی’ لکھن لگ پین تاں میں اوہنوں اوویں
ٹھیک من لیندا ہاں جویں فارسی دے شبد اردو چ آ کے غلط
مطلب دین لگ پئے نیں۔ ایہی حال ہِندی تے سنسکرت توں آئے
شبداں دا ہو رہیا اے۔ چنگے شبد ہی نے جیہڑے پنجابی بول
چال دا حصہ بن جان۔
ہندی سنسکرت دی پڑھائی سکول چ ہون کر کے ہندی دے
کئی دھارمک شبد میں شدھ روپ چ وی لکھ دیندا ہاں۔ جویں
ہون، آہتی، آچمن، سندھیا، وید منتر، کرشن، دروپدی، وغیرہ
وغیرہ۔ جیہڑے شبد گھس کے پنجابی چ وڑن، اوہی جچدے
نیں۔ جویں ہرش دا ارتھ خوشی اے، پر اسیں ناراضگی جاں
غصے دے ارتھاں وچ بولدے تے لکھدے ہاں۔ اوویں لوپ نوں
الوپ کہندے ہاں تے کرتگھن نوں اکرت گھن۔
پچھمی پنجاب دی زبان، خاص طور تے ماجھے دی بولی
سکھن سمجھن لئی مینوں کلونت سنگھ ورک، اوم پرکاش پناہ
گیر تے شودیو سنگھ سندھانوالیا توں بڑا کجھ لبھیا۔ میں اوہناں
دی بولی چ اجیہے شبد دیکھے، جیہڑے مینوں اپنی بولی چ
نہیں ملدے سی۔ ایس طرحاں میں کسے اک علاقے دی بولی
تک اپنے آپ نوں محدود نہیں رکھدا۔ میری زبان کھچڑی بن
گئی اے۔ پر بولدا میں اپنے لہجے چ ہی ہاں۔
جد کدے میں کھنے جاندا ہاں تاں مینوں اجیہے بہت
سارے شبد سنن نوں ملدے نیں، جیہڑے مینوں بھل ای گئے نیں
جاں میں ایویں سنکوچ کر کے نہ ورتے۔ اوہ شبد بڑے جاندار
لگدے نیں۔ مینوں ایس گل دا افسوس وی ہوندا اے کہ اوہ وشبد
گم گواچ رہے نیں۔ ایس خیال نال میں کدے کدے اجیہے شبد
ورت وی لیندا ہاں۔ جویں ‘گوئی’،’کانھی’، ‘موہڑی’... وغیرہ۔
جے شبداں دے مطلب تکڑے ہون تاں اوہ چل وی پیندے نیں۔
اوہناں نوں ارتھ دی شکتی توردی اے۔ شبد آپنے طور تے کوئی
شکتی نہیں، اوہدی شکتی اوہدے مطلب نال بندی اے۔ شبد دی
ورتوں دی جگت وی ارتھ دے وکھرے پربھاواں دا اظہار
کردے نیں۔
میں اپنیاں کہانیاں وچ سماں سوچک شبد نہیں لکھدا۔ جویں
کہیئے کہ ‘ ایہہ 1980 توں 1990 دے وچکارلے سمیں دی
گل اے’۔ جاں جویں ورک لکھدا اے کہ ‘دیس ونڈ ویلے دی گل
اے۔’ ... انج لکھن نال کہانی دا اتہاسک پچھوکڑ سارے پڑھن
ہاراں ساہمنے اکو جیہا نہیں آؤندا۔ اوہ خاص پچھوکڑ غلط وی
ثابت ہو سکدا اے۔ میں لکھدا ہاں کہ ‘کجھ ورھے تک ایہو کجھ
ہوندا رہیا۔’ انج لکھن نال سماں انشچت رہندا اے۔ کوئی وی تتھ
اتہاسک غلطی دی مار ہیٹھ نہیں آؤندا۔ ... اوویں میں کسے شے
دی قیمت نشچت نہیں کردا۔ جویں ورک نے کِتے لکھیا اے کہ
‘ اوہنوں پنج سو روپئے مہینہ تنخواہ ملن لگ پئی سی۔ اوہ امیر
ہو گیا سی۔’ میں ایہدی تھاں پاتر دی حیثیت بیان کر دیندا ہاں۔
جویں مسلمان نکاح ویلے حق مہر مقرر کرن ویلے لکھدے
نیں کہ ‘سکہ اے رائج الوقت’۔ مطلب کہ اوس سمیں چ جیہڑا
وی سکہ چلدا ہووے۔ جاں اینے من فلانی جنس،کنک ، جوں
جاں سونا جاں چاندی۔ .... کیونکہ سمیں نال چلدے سکے دا مل
بدلدا رہندا اے۔ ویہہ جاں تیہہ سال پہلاں پنج سو روپئے دا
جیہڑا مل سی، اوہدا اندازہ اسیں سکیاں دی گنتی توں نہیں لا
سکدے۔ میں جد 1953 چ نوکر ہویا سی تاں مینوں سو روپئے
مہینہ تنخواہ ملدی سی۔ 2005 دا پاٹھک پڑھ کے حیران
ہووےگا کہ میں اینا غریب سی۔ میری غریبی دا اندازہ ایس گل
توں لایا جا سکدا اے کہ میں دوجیاں دے مقابلے چ کیہو جہی
روٹی کھاندا سی، کیہو جہے کپڑے پاؤندا سی تے کیہو جہے
مکان چ رہندا سی۔ جاں میرے سمیں دے دوجے لوک کویں
جیوندے سن۔ پاتر دی چھوٹ وڈیائی دوجے لوکاں وچ کھلیار
کے وکھائی جا سکدی اے۔
25 شہر جالندھر
کدے میں اپنے ناں نال ‘کھنوی’ لکھدا ہوندا سی۔ جویں
اردو دے شاعر تے ادیب لکھنوی، جالندھری تے لدھیانوی
لکھدے سن۔ مینوں اپنے شہر نال جڑیا رہنا چنگا لگدا سی۔ پر
ایہہ بھرم جیہا کجھ چر بعد ٹُٹ گیا سی۔ پنجاں کو سالاں بعد
میں ایہہ ناں نالوں لاہ دتا سی۔ پر پھیر وی ایہہ میرے اخباری
بھائی چارے چ چلدا ای رہیا۔ جیہڑا ہن تک بھلیکھے پائی جاندا
اے۔
ہن میں ‘کھنوی’ کہن والے نوں کہندا ہاں کہ ہُن تاں میں
جالندھری ہو گیا ہاں۔ اکی سال دی عمر چ جالندھر آیا سی۔ اینی
عمر نکل گئی۔ میرے بچے دوآبیے ہو گئے نیں۔.... اک ہور
وی گل اے۔ میں اپنے پنڈ بڈگجراں تے کھنے دی دھرتی نالوں
پٹ کے سٹیا ہویا بوٹا ہاں۔ جیہڑی جالندھر چ جڑھاں پھڑ کے
کھڑ گیا اے۔ جڑھاں پٹ ہون دا درد وی ہبندا اے تے چنگا وی
لگدا اے۔
کھنے نال میری اوس لڑکپن دی سانجھ سی، جیہدے وچ
میں سکھاں نالوں ودھ دکھ دیکھے۔ جاں انج کہیے کہ مینوں
سکھ بھل گئے تے دکھ ای یاد رہِ گئے نیں۔ شاید بہتے لوکاں
نال انجے ای ہوندا ہووے۔ جاں شاید ایہہ کھوی ہو سکدا اے کہ
جلدھر آ کے مینوں جیہڑے سکھ سواد ملے، اوہی میری یاد چ
رہِ سکے نیں۔ جالندھر رہندیاں میرے جیون دے انوٹھے انوبھو
ہوئے۔ ایتھے ای میری جوانی دے حادثے واپرے تے ایتھے ای
میری جوانی تے پروڑھ عمر دیاں دوستیاں پگیاں۔
جالندھر دیاں گلیاں تے بازار مینوں کھنے دیاں گلیاں نالوں
وی ودھ پیاریاں لگدیاں نیں۔ میں جد وی کِتے باہر جاندا ہاں،
مینوں سبھ توں ودھ زور جالندھر پہنچن دا پیا ہوندا اے۔ جد
جالندھر نیڑے آؤن لگدا اے تاں میری خراب ہوندی طبیعت
ٹھیک ہون لگ پیندی اے۔ مینوں پچھانے چوک تے ، موڑ تے
سڑکاں راحت دیندیاں نیں۔ پھیر گھر آ کے میں اپنے کمرے چ
وڑ کے اپنے بیڈ تے بہندا ہاں تاں میری صحت ٹھیک ہو جاندی
اے۔ میں اپنی ساری عمر چ بہتیاں لکھتاں بیڈ تے بہہ کے
لکھیاں نیں۔ جے ٹائیپ رائٹر جاں کمپیوٹر تے وی لکھیاں نیں،
پر اوہناں دے کچے کھرڑے تے نقشے میں بیڈ تے بہہ کے ای
تیار کیتے نیں۔
جد میں شروع چ جالندھر آیا تاں پہلاں محلہ گوپال نگر،
جسدا اصلی ناں قرار خاں سی چ رہیا۔ پھیر چوک سوداں چ بنی
کپڑے دے تھوک وپار دی بنی باہری مارکیٹ چ، پھیر محلہ
گوبند گڑھ چ۔ ویاہ ہون تے میں بکرم پرے رہیا۔ پھیر پریم
نگر،پھیر آدرش نگر رہیا۔ پھیر کِتے جا کے موتا سنگھ نگر چ
پکا ٹکانا کیتا۔ ایس طرحاں شہر دے چارے کھونجے گھاہ لئے۔
سارا شہر پہلاں میرے سائکل دی مار چ رہیا، پھیر 1982 توں
میرے موپڈ دی مار چ رہیا۔... میرے دوستاں چ اک لطیفہ چلدا
اے کہ میری سواری نوں ماڑی عادت پے جاندی اے۔ پہلاں
میرے سائکل نوں تے پھیر میرے موپڈ دا رکھ دھکے نال ای
کدے ماڈل ٹاؤن تے کدے ہردیال نگر ول مڑ جاندا رہیا اے۔
جتھے سرجیت کور دا گھر اے۔ اوہدے گھر نال میری زندگی
دیاں بہت یاداں جڑیاں ہوئیاں نیں۔.... اوہدے گھر ، خاص کر
کے سٹڈیو دیاں دیاں اپنیاں کہانیاں نے تے میرے گھر دی نقر
نقر دی اپنی وکھری داستاں اے۔
26 یاترا
(1) اتہاسک ستھان : مینوں یاترا دی پریرنا اپنے بائی جی
توں ملی۔ اوہ ہر سال گھمن پھرن جاندے سی۔ اوہناں کول پیسہ
وافر ہوندا سی۔ پر میں ماڑی نوکری کردا تنگدست رہندا سی۔
پھیر وی میاں اوم پرکاش نوں لے کے ہر سال کِتے نہ کِتے
نکل جاندا سی۔ مینوں جالندھر چ اپنے گھر چ کجھ دن بہہ کے
اپنا آپ باسی باسی جیہا لگن لگ پیندا سی۔ اوہنوں نواں کرن
لئی میں کدے کھنے چلیا جاندا سی، کدے چنڈی گڑھ تے کدے
امرتسر۔ جتھے دوستاں نوں مل کے میں لکھن لئی تازہ دم ہو
کے مُڑدا سی۔
(1) دِلی : پہلی وار میں تے اوم پرکاش دِلی گئے۔ بس دا
ساری دلی گھمان والا ٹکٹ لے کے سارے اتہاسک ستھان دیکھ
لئے۔ رات نوں اوم پرکاش دے اک دوست دے گھر چلے گئے۔
جتھے ایہہ تجربہ ہویا کہ کسے دے گھر رات نہیں کٹنی
چاہیدی۔ رات نوں تاں اسیں دال پھلکا کھا کے سوں گئے۔
سویرے ناشتہ کرن لگے تاں پرونٹھے چ سیمنٹ دیاں روڑیاں
آؤن لگ پئیاں۔ اسیں قرلی کر کے چاہ پیتے بنا نکل پئے۔ پھیر
اسیں دِلی دے مندر دیکھدے رہے۔ جیہناں لئی ساڈے من چ
کوئی عقیدت نہیں سی۔
پھیر اسیں ہردوار چلے گئے۔ جتھے بنا عقیدت دے ای
سارے مندر تے دھرم ستھان دیکھدے رہے۔ رشی کیش دی
کالی کملی والے دی دھرم شالہ چ رات کٹ کے گنگا کنڈھے
بیٹھے صاف ستھرا پانی دیکھدے رہے۔ دوپہر ویلے اسیں اک
بنگالی سادھو نوں مچھی پھڑ کے کٹیا چ لجاندے نوں ویکھیا۔
بنگالی ایہنوں ماس نہیں سمجھدے۔ ایہہ ہندواں دے پوتر ستھان
نیں۔ جتھے ماس مچھی کھانا، شراب پینا تے پرائیاں عورتاں
نال وبھچار کرنا منع اے۔ پر دوویں تھائیں ایہہ سارے ورجت
کم چلدے نیں۔ ایہہ عام بندے دے سادھارن جیون دا حصہ نیں۔
(2) آگرہ تے فتح پور سیکری : اک وار اسیں آگرہ ویکھن
گئے۔ آگرے دا قلعہ تے تاج محل دیکھدیاں ای دہاڑی لنگھ گئی۔
رات نوں ٹٹُے جہے سستے لاج چ رہے۔ سویرے فتح پور
سیکری دیکھن گئے تاں اکبر دے سفنیاں دی اوس راجدھانی
نے سانوں بنھ کے بہا لیا۔ دو گھنٹے ہوا محل چ ای بیٹھے
رہے۔.... رات نوں مڑے تاں اک مسلم ہوٹل چ سامان رکھ کے
نکھاس (آگرے دا پرانا کنجر بازار) دیکھن چلے گئے۔ بڑی
سنگھنی تے گندی آبادی چ بنے کوٹھیاں چ تاں چاننا سی، پر
گلیاں چ نھیرا سی۔ اسیں پوڑیاں چڑھدے اتردے رہے۔ اک
کھونجے چ پولیس دی چوکی سی۔ کدے رولا کسے پاسے پے
جاندا تے کدے کسے پاسے۔ پولیس نسچنت سی۔ کنجریاں،
اوہناں دیاں بڑھیاں، دَلے تے شرابی ہوئے گاہک تے تماشبین
رولا پائی جاندے سی۔ بدمعاش چاقو لئی پھردے سن۔ اسیں ڈر
کے چھیتی مڑ آئے۔
مسلم ہوٹل چ روٹی پک رہی سی۔ اک بندہ چمڑے دی
گرگابی پائیں تندور تے بیٹھا روٹیاں لاہ رہیا سی۔ جیہنوں ویکھ
کے اوم پرکاش دے اندرلا براہمن جاگ پیا۔ اوہ غصے ہو گیا۔
جد اسیں کھانا کھان لگے تاں سبزی چ مرچاں ودھ۔ میاں دے
پسینے چھٹ گئے۔ اوہنے وچے چھڈ دتی۔... رات نوں سون
لگے تاں پتہ لگا کہ ایہہ رمضان دا مہینہ اے۔ روضے رکھن
والے تڑکے اٹھ کے سہری کھانگے۔... جد تڑکے ای کوئی
جگان آ گیا تاں میاں نے اوہنوں پنجابی چ گالھاں کڈھیاں۔
(3) متھرا بندرابن : سویرے اسیں نھاتے بنا ای ٹرین چ بہہ
کے متھرا چلے گئے۔ اک ہوٹل چ ٹھہرے جتھے پیلے تلکاں
والے لوک بیٹھے سن۔ میاں خوش ہو گیا۔ جد روٹی کھادی تاں
دال پِھکی۔ نہ کوئی مسالہ تے نہ ای پیاز۔ پیسے ڈیڈھے۔ اسیں
دوپہر نوں گھمدیاں اک پنجابی ڈھابا لبھ لیا۔ رج کے روٹی نال
پیاز کھادے۔ اتے نوں لسی دا گلاس ملیا۔ اسیں پیسے دین بعد
اوہناں نوں جپھیاں پائیاں۔... شہر چ گلی گلی چ مندر دیکھ کے
اسیں دکھی ہوندے رہے۔
سویر نوں بس چ بہہ کے بندرابن چلے گئے۔ سارے مندر
دیکھے تے اوہ تھاواں وی دیکھیاں جتھے بھگوان کرشن گٔوآں
چاردا سی، اک ہتھ تے گوہے دا پہاڑ روکیا سی، شیش ناگ
نتھیا سی۔ جتھے گوپیاں نال راس رچاؤندا سی تے رادھا نال
لیلا کردا سی۔ بڑا سواد آیا اوہ تھاواں دیکھ کے، جیہناں بارے
اسیں اینی عمر توں کتاباں چ ای پڑھدے رہے سی۔ ... اسیں
سارے مندر دیکھے، پر نہ کِتے متھا ٹیکیا تے نہ ای چڑھاوا
چڑھایا۔
رات نوں اسیں برہمچاریاں والی روٹی کھا کے اک پرانی
دھرم سالا چ سوں گئے۔ جتھے کرایہ لگدا سی، پر ہیسی اوہ
جمنا دے کنڈھے تے۔ اوہدی باری جمنا دے پانی تے کھلدی
سی۔ سویر شہر نوں دیکھدے پھردے رہے۔ غریب تے ننگے
لوک بھگوان دی شردھا چ پاگل ہوئے متھے ٹیکی جاندے سی۔
جنے ہتھ دین والے سن، اوہناں توں ودھ اڈے ملدے سی۔ بھگتاں
دا نرک دوار لگدا سی سارا شہر۔ وچ وچ عالیشان عمارتاں تے
مندر وی سن۔ جیہناں چ لکھاں مورتیاں ہونگیاں۔ اوہ سبھ
دانپاتراں وانگوں رکھیاں لگدیاں سن۔... شہر چ شراب دا کوئی
ٹھیکہ نہیں سی، پر شام نوں سینکڑے لوک بھنگ دے نشے چ
متوالے دسدے سی۔
(4) ہردوار : کیہا جاندا اے کہ جدوں ہندو گھروں بھجدا اے
تاں ہردوار جا بہندا اے۔ میں کنی واری ہردوار گیا ہاں۔ جد دل
جان نوں کہندا تے کوئی نشانہ نہیں ہوندا تاں میں ہردوار جا
بہندا ہاں۔ دو واری مینوں اپنے پتا تے ماتا دے پھل لے کے
جانا پیا۔ ہر وار میں اپنے تیرتھ پروہت نوں ملدا ہاں۔ اپنا پانڈا
لبھن لئی دو شبد بولنے پیندے نے بدینپر تے دیوڑا۔ اوہدی
وحی چ نویں ناں لکھواندا ہا۔ ہیٹھاں دستخط کردا ہاں۔ اک وار
پانڈے دے نوجوان پتر نے میرے پوتے دے نال میری پوتی دا
وی ناں لکھیا۔ انج صرف مرداں دے ناں ای لکھے جاندے نیں۔
عورتاں کسے گنتی چ نہیں۔ کیونکہ اوہ مرد دا دھن منیاں گئیاں
نے ہندو دھرم ‘چ۔ میں پنڈ چھڈائی تے دان دین دا کم اپنے نال
گئے بھائی توں کرواندا ہاں۔
جد وی جاندا ہاں ہر شام گنگا ماتا دی آرتی ہوندی دیکھدا
سندا ہاں۔ سنتاں سادھاں، شردھالوآں، دانیاں تے منگتیاں نوں
دیکھدا رہندا ہاں۔ کدے من نوں شانتی ملدی اے تے کدے الجھدا
وی بتھیرا ہاں۔ کدے مینوں ہندو ہون تے گرو محسوس ہوندا اے
تے کدے گلانی محسوس ہوندی اے۔
(5) مہاراشٹر : 1984 جاں 1985 چ میں ادب اکادمی دے
بعد چ دتے جان والے خرچے تے مہاراشٹر دی یاترا تے گیا۔
من چ تے شریر چ اینی شکتی محسوس ہوندی سی کہ میں دن
رات سفر کردا ودھ توں ودھ دیس دیکھدا رہیا سی۔ ہمیشہ
چھوٹے قصبے دے لاج چ رات کٹدا سی تے کلا انجانے پنڈاں
چ انجانے کساناں دے گڈیاں تے چڑھ کے اہنا دے کھیتاں تے
چلیا جاندا سی۔ اوہناں نال ٹٹی پھٹی ہِندی چ ڈنگراں، کھیتاں،
فصلاں تے وٹ ہوندے پیسے دھیلے دیاں گلاں کردا رہندا سی۔
اوہ حیران سن کہ ایہہ پنجابی شدائی اے، جیہڑاں بناں مطلب
گھمدا پھردا اے۔ مارٹھے کسان گلاں تاں کردے سی مٹھیآں، پر
کوئی وی چاہ پانی نہیں سی پچھدا تے نہ ای رات رہن تے
روٹی کھان دی دعوت دیندا سی۔
پُونے چ مینوں میرے رشتے دار نے دو پارک وکھائی۔
اک شہر دے وچ ای سی۔ اوتھے نوجوان کڑیاں تے منڈے دنیا
جہان توں بے خبر بیٹھے گلاں کر رہے سن۔ پتہ لگا کہ ایہہ
ماپیاں نوں دس کے شادی دی تیاری کر رہے نیں۔ پنجاب چ
ایہہ گل کوئی سوچ وی نہیں سکدا۔ اوہ اک مہینہ اوویں مل کے
فیصلہ کرنگے۔.... شام نوں اسیں اک وڈے پارک چ گئے۔ اوہ
شہرِ توں باہر سی۔ سورج چھپ رہیا سی تے جوڑے دور دور
بیٹھے گلاں کر رہے سن۔ جد ہنیرا ہو گیا تاں اوہ جڑن لگ
پئے۔ اوتھے لوک سیر وی کردے سن تے پولیس وی سی۔ پر
کوئی کسے دے کم چ وگھن نہیں سی پا رہیا۔ ایہہ وی بھارت دا
حصہ سی۔ بھارتی سنسکرتی دا مرکز!
ایسے پیراں دے چکر کر کے میں گووا جا وڑیا۔ جتھے
پہلی وار مینوں بھاشا دی مشکل بنی۔ کوئی گل ای نہیں سی
سمجھدا۔ اوتھے میاں اوم پرکاش دا چھوٹا لڑکا ستیش نیوی چ
سی۔ اوکھیائی نال اوہدے تک پہنچیا۔ اوہنے مینوں بیچاں دی
سیر کرائی۔ جتھے بھارتی تے پچھمی سنسکرتیاں جپھیاں
پاؤندیاں ملیاں۔ پر بھتیجا نال ہون کر کے پھینی تاں پیتی، پر
نشہ نہ کھڈا سکیا۔ اوہناں بیچاں نے پونے دے پارکاں نوں کِتے
پچھانہ چھڈ دتا سی۔
(6) برطانیہ : جد سرجیت ہانس انگلینڈ سی تاں میرا وی
جان نوں دل کردا ہوندا سی۔ میں اوہنوں لکھیا تاں اوہنے کیہا،"
ایتھے ای بیٹھا رہِ۔ بڑا اوکھا ہوویں گا۔”... سرجیت آپ بہت
اوکھا سی۔ اوہ مڑ آیا۔ ....بڑے عرصے بعد امرجیت چندن نوں
میری محبت نے زور ماریا تاں اوہنے پیسے کٹھے کر کے
1988 چ مینوں مُڑواں ٹکٹ بھیج دتا۔ میرے کول صرف ویہہ
ڈالر دا نوٹ سی۔ اوتھے چندن کجھ خالصتانیاں دا ورودھ کرن
کر کے تے کجھ اپنے ان بھج سبھاء کر کے پنجابی لکھاریاں
نوں ملدا نہیں سی۔ اوہنے مینوں وی ملن نہ دتا۔ پاکستانی شاعر
مظہر ترمذی تے پروفیسر امین مغل ای رہِ گئے سن ملن
جوگے۔ چندن نے گھٹ پیسے خرچ کے وی مینوں ودھ سیر
کرائی تے بڑا کجھ دیکھن تے جانن دا موقع دتا۔ اک دو
لکھاریاں نوں میں اوہتوں چوری ملیا۔ شیر جنگ جانگلی نے
میرا سماں بڑا کٹایا ۔ سرجیت ہانس دا پرانا دوست رندھیر سنگھ
دھیرو مینوں ہر ہفتے گھروں لے جاندا تے سیراں کرا کے
گھر چھڈ جاندا۔ نالے مینوں سگرٹ بتی جوگے پیسے دے
جاندا۔
گھر چ چندن دی بیوی شکنتلا ہسدی ہوئی ہریانوی لہجے
والی ہندی چ کہندی... بھائی صاحب تاں ایس طرحاں رہندے
نیں جویں دنداں دیاں بیڑاں وکار جیبھ۔.... اوہ دفتر چلے جاندے
تاں میں اک پونڈ دا ٹکٹ لے کے بھلدا بھٹکدا پھردا سواد
لیندا۔.... اک واری رنجیت دھیر، ملہوترا تے کے. سی. موہن
مینوں کلو منالی ورگے ویلز دے دکھنی علاقے چ لے گئے۔
جتھے انگریزاں وانگوں ہوٹل چ رہن، کھانا کھان تے سمندر
دی بیچ دا سواد مانیا۔
27 اندرلے بندے
مینوں ہُن جیہڑا شہری مدھورگی زندگی دیا کہانیاں لکھن
والا کیہا جاندا اے، اوہدے اندر چھوٹے پنڈ دا کھیتی کرن والا
منڈا تے چھوٹیے شہر دیاں گلیاں چ کھیڈدا منڈا وی ہر ویلے
لکیا بیٹھا رہندا اے۔ اوہ اپنے پنڈاں قصبیاں دے اپ سبھیاچار
مطابق ساریاں سوچاں لئی بیٹھے نیں۔ اپنے حساب نال کار وہار
کردے نیں۔ اوہناں دے کھان پین تے جیون دے ڈھنگ طریقے
اوہی پرانے نیں۔ اپنے اپ سبھیاچار دے سارے سنسکار وی
اوویں لئی پھردے نیں۔ اوہ نویں توں نویں شہری سوچ دے نال
وی بھڑدے نے تے دوہاں وچکار تالمیل بٹھاؤندے اوکھے
بھارے تے کدے سوکھے وی ہوندے رہندے نیں۔ میریاں
کہانیاں وچ وی ایہہ پنیڈو تے شہری پاتر لگاتار آؤندے رہندے
نیں۔ کئی تھائیں تاں دوہاں اپ سبھیاچاراں وچکار ٹکراؤ وی
پیدا ہوندا رہندا اے۔ میں ایس ٹکراؤ دیاں وی کہانیاں لکھیاں نیں۔
..... شہر چ اپنے پتاں کول آ کے رہندے اوہناں پینڈو بڈھے
پاتراں دیاں، جیہڑے لکھ کوشش دے باو جود شہراں چ اپنیاں
جڑھاں نہیں لا سکدے! جد دھکے نال لائیاں جاندیاں نے تاں
کملا کے سکے جاندے نیں۔
ایویں جویں میرے اندر بچہ، منڈا، جوان ... ہر عمر دا
بندہ بیٹھا اے۔ میریاں کہانیا وچ بچے تے بڈھیاں دے پاتر بہت
گھٹ آئے نیں۔ شاید میں بڈھیاں بارے بہت گھٹ سوچیا اے۔
شاید مینوں بڈھاپے توں ڈر لگدا رہیا ہووے۔ پر بچے تاں ہمیشہ
میری کمزوری رہے نیں۔ میں اپنے ویاہ ویلے بڑا کاہلا سی کہ
گھر چ نیانا آ جاوے۔ پہلاں میں اپنے بچیاں نال کھیڈدا ہوندا سی
، ہن پوتیاں نال کھیڈدا ہاں۔
انج تاں ہر اِک بندے وچ کئی کئی بندے ہوندے نے
جیہڑے اکو بندے دے اوویں انگنت روپ نیں، جویں اسیں
پرماتما دے مندے ہاں۔ بندہ وی اسے دا انش منیا جاندا اے۔
اوہدے وی اونے ہی روپ ہوندے نیں۔ ایہہ وکھری گل اے کہ
اسیں اوہناں دی پچھان کنی کو کردے ہاں۔
28 اپنے لہو دا سواد
میں ایہہ گل پہلاں سمجھدا نہیں سی۔ جد سمجھ چ آئی تاں
بہت لکا کے رکھی۔ دوستاں توں وی۔ ایہہ گل میرے اک
نفیساتی روگ والی سی۔ جیہڑا جد شروع ہویا سی تاں بڑا سکھ
ملن لگا سی۔ ہولی ہولی ایہہ سکھ اینا ودھ گیا سی کہ میں
سارے دا سارا ایہدے وچ گلیفیا گیا سی۔... پھیر مینوں ایہدے
وچوں ای سنتاپ ملن لگ پیا سی۔ پھیر اپنے سنتاپ ‘چوں وی
سواد آؤن لگ پیا سی۔ اک عمر بعد جد میں ایس روگ توں
مکت ہویا تاں کجھ سچائیاں دا پتہ چلیا۔ نہیں تاں میں زندگی دا
بہت وڈا حصہ کسے بھرم چ لنگھا دتا سی۔
میرا دوست پریتم نے میرے شبد چتر چ لکھیا اے، “ اردو
دے پرسدھ کہانی کار سعادت حسن منٹو دے اک تنقید نگار دے
وچار مطابق منٹو نامرد سی۔ اپنی دلیل دی پروڑھتا وچ اوہ منٹو
دی ہی اک کہانی دا حوالہ دیندا اے، جس وچ منٹو لکھدا اے،
‘مینوں اوہ عورت پسند اے جسدی پیلے رنگ دی چمڑی وچ
ہرے رنگ دیاں ناڑاں نظر آ رہیاں ہون۔’.... پریم پرکاش دیاں
کہانیاں وچ وی عورت اک چھلاوا اے۔ جد ایہہ عورت پریم
پرکاش دے ساہمنے ہوندی اے تاں اوہدی ہمت نہیں پیندی
اسنوں چھوء لین دی۔ گھر آ کے اوہ اسلوٹے بھندا اے۔ پھر
کوئی کہانی لکھ دندا اے۔ اپنی مجبوری تے لاچاری اوہ کئی
وار عورت دا روپ دھارکے ظاہر کردا اے۔ بھاوویں ایہہ
‘مکتی’ ہووے جاں ‘ڈیڈ لائن’، ‘شولڈر بیگ’ ہووے جاں
‘انشٹھان’۔ “
پریتم دی گل کسے حد تک ٹھیک اے۔ دکی تکی تے پنجی
والا میرا دوست تے تنقید نگار دلجیت سنگھ وی ایہو گل کہندا
ہوندا سی۔ اوہدا خیال سی کہ ایہہ میری اترپتی اے، جیہڑی
بھانت بھانت دے عورت پاتر اپنی کلپنا دے زور نال پیدا کر
کے کہانیاں لکھوائی جاندی اے۔ جد ترپتی ہوئی، ایہہ سلسلہ
رک جانا اے۔... پر ہن میں ایہدی ادھی سچائی نوں مندا ہاں۔
ڈاکٹر. جوگندر سنگھ راہی شو کمار بارے وی ایہو گل کہندا
ہوندا اے کہ اوہ نمرد سی۔ اوہدی کوئی پریمکا نہیں سی۔ اوہنے
اپنے من چ پریمکا دی اک تصویر بنا رکھی سی۔ اوہدے ہجر چ
روندا رہندا سی۔ اوسے لئی موت منگدا سی۔ اوہ اصل ہوندی
تاں ملدی۔...
پر میں کہندا ہاں کہ میرا تے اوہدا اینا فرق اے کہ میری
پریمکا دا وجود تاں سی، پر میں اوہنوں کجھ دا کجھ بنا لیا سی۔
جیہڑا اصل نالوں کِتے ودھ نقلی سی۔ مینوں اوہی دسدا رہندا
سی۔ میں اوسے پچھے پاگل ہویا کہانیاں لکھدا رہندا سی۔
نفسیات دان ایس روگ نوں Compulsive Obsession
Disorder کہندے نیں۔ ایس روگ نال کلپنا تے سرجنا شکتی تاں
ودھ جاندی اے، پر من تے سریر دے ہور بہت سارے روگ
پیدا ہو جاندے نیں۔ جیہڑے ساری عمر پچھا نہیں چھڈدے۔ ....
ایس روگ نال مینوں بھرم بھلیکھے پیندے جاں بھرماں دے
جھولے دسدے رہندے۔ اوہ وجودی عورت میرے لئی دنیا دی
سبھ توں ودھ کھوبسور لگدی۔ میں کوئی کہانی پڑھدا،کوئی فلم
دیکھدا جاں انج وی کسے اشتہار چ کوئی سوہنی عورت
دیکھدا..... مینوں اوسے دا پرتروپ دسدا رہندا۔ ٹی وی سیریل
دیکھدیاں جیہڑی عورت مینوں سبھ توں سوہنی لگدی جاں
جیہدی کوئی ادا بہت بھاؤندی تاں مینوں لگدا کہ ایہہ تاں اوہدی
ہی صورت اے۔.... میریاں کہانیاں چ عورتاں دے وکھ وکھ
سبھاء تاں ہوندے پر کجھ نہ کجھ گلاں رل جاندیاں۔ ایس
طرحاں میں اپنے ای لہو نوں جیبھ تے لا کے سواد لیندا رہیا۔
ایہہ گل کہنی سوکھی اے، پر بیتدی اے تاں پتہ ای نہیں لگدا۔
تے جدوں بیت چکدی اے پھیر......۔
وڈی عمر چ جا کے ہن پتہ لگا اے کہ اوہ خوبصورتی
جیہڑی مینوں دسدی ہوندی سی، دراصل میری کلپنا دی پیدا
کیتی ہوئی سی۔ ایسے طرحاں اوہ وڈی شخصیت والا پاتر وی
میرا ای بنا کے اوہدے اتے چڑھایا ہویا سی۔ پھیر ہولی ہولی
اجہیاں گھٹناواں دسن لگ پئیاں، جیہناں نال میری نفیساتی حالت
بدلی۔ پھیر اوہ عام جیہا پاتر دسن لگ پئی۔ اوہدے چ عام لوکاں
ورگیاں چنگیائیاں برائییاں دسن لگ پئیاں۔ اصل چ اپنے لہو دا
جیہڑا سواد آؤندا سی، اوہ آؤنوں ہٹ گیا سی۔
میں اپنے ایس اصول نوں بہت اہمیت دیندا ہاں کہ دوستاں
نوں چھیتی کیتے چھڈدا نہیں۔ بہتا کیتا تاں ذرا پرے ہو جاندا
ہاں۔ پرانے دوستاں نال دشمنی کرنا مینوں پاپ جیہا لگدا
اے۔.... میں کامنا کردا ہاں کہ میرے سارے دوست جؤندے
وسدے رہن اپنیاں خوشیاں نال۔ جے میں اوہناں دے کسے کم آ
سکاں تاں چنگا لگے۔
29 سنجھ ویلا
میں 26 مارچ 2005 نوں بہتر سال دا ہو گیا ہاں۔ جواناں
دی بولی چ میں پہلاں کھتریا بھتریا گیا سی۔ ہن اوہنوں ٹپ گیا
ہاں۔ سریر ہاردا جاندا اے، پر یاد شکتی تے دماغ دی پھرکی
حالے وی تیز چلدی اے۔ سوچاں وچ جسمانی روگ دخل ودھ
دین لگ پئے نیں۔ اپنی کمزوریاں دا احساس ہوندا اے۔ سٹھاں
توں ٹپیا سی تاں اک دن میں نمبو دا ادھسکیا بوٹا جڑوں وڈھ
رہیا سی کہ ہتھ جھوٹھے پے گئے۔ ساہ چڑھ گیا۔ میں زور دا کم
کرن توں ڈرن لگ پیا سی۔ پھیر اک دن کہی نال مٹی دھو رہیا
سی کہ ویہہ کو منٹاں بعد دل گھاؤں ماؤں ہون لگ پیا۔ میں کہی
چھڈ دتی۔ دل نوں ٹکانے کردے نوں ادھا گھنٹہ لگ گیا۔ پھیر
بوٹیاں نوں ٹھیک کرن لئی ورتی جاندی کھرپی ہی پھیرن جوگا
رہِ گیا سی۔
امرجیت چندن نے کسے اخبار چ چھپی میری فوٹو چ چٹی
داڑی دیکھی تاں اوہ ہول گیا۔ میں کیہا، توں بھائی کاہتے ڈر
گیا۔ ایہہ تاں ہوندا ای اے۔ مینوں تاں ایہہ چنگی لگدی اے۔ جد
سریر چ جان تکڑی ہوندی اے تاں دھولے وی چنگے لگدے
نیں۔ بری تاں تد لگدی اے جد کمزوری جاں بیماری دھوہ کے
کسے ہور کنڈھے لے جان لگدیاں نیں۔ اوہنے چٹھی چ پچھیا،
کیہ فرق محسوس کردیں؟ میں کیہا، ہن میں گھلن جوگا نہیں
رہیا۔ لڑ سکدا ہاں۔ ستر دے نیڑے ہویا تاں اوہنوں پھیر دسیا، ہن
میں لڑن جوگا تاں کیہ غصہ کرن جوگا وی نہیں رہیا۔ بلڈ
پریشر دے بہتا ودھ جان دا ڈر پے جاندا اے۔... سریر دے
جرجر ہون دے نال ای ساریاں کرم اندریاں تے گیان اندریاں
وی نربل ہو جاندیاں نیں۔ ساہ ستیا گھٹ جاندی اے۔... ہن موت
توں اینا ڈر نہیں لگدا۔
جد ساریاں اندریاں ماندیاں پے جاندیاں نے تاں بندے چ
نواں تجربہ کرن دا ادم گھٹ جاندا اے۔ جد نواں انوبھو نہیں
ہوندا تاں نویں سرجنا کویں ہو سکدی اے؟ پرانے تجربیاں دے
جوڑ توڑ نال کہانیاں بنن لگ پیندے نیں۔ کدے تکا لگ جاندا
اے تاں کہانی سرج ہو جاندی اے۔ نہیں تاں یاداں جاں سنسمرن
جہے ہی بن کے رہِ جاندیاں نیں۔ استادی تجربیاں دا درجہ نہیں
لے سکدی۔ مشاہدے تے عقل دے زور نال کیتی سرجنا نیم
جان جہی ہوندی اے۔ مینوں ہن اک کہانی لکھن نوں سال لگ
جاندا اے۔ انج وی اچے تھڑے والے لکھاری نوں ہیٹھاں گرن دا
ڈر وی بہتا لکھن نہیں دیندا۔ میں تاں کئی وار کہانی لکھ کے
پاڑ دیندا ہاں۔ اپنی تسلی ای نہیں ہندی۔ ہن لمی رچنا پڑھ وی
نہیں ہندی، لکھن نوں دل کیہ کرنا اے۔ کہانی لکھی جاوے تے
دوستاں نوں چنگی لگے، ایہی بہت وڈی گل اے۔
میرا خیال اے کہ بڈھیاں بارے جاں بڈھیاں دے رچے ادب
دے پاٹھک نہیں ہوندے۔ کیونکہ پاٹھک چڑھدی تے کھڑدی
جوانی والے ہوندے نیں۔ اوہناں نوں بڈھیاں تے اوہناں دے ردن
چ کوئی دلچسپی نہیں ہندی۔... میں جیہڑیاں کہانیاں مرد عورت
دے رشتیاں بارے لکھیاں نیں، اوہناں دے پاتر میرے نال ہی
لگاتار عمر چ پکدے رہے نیں۔ اخیرلیاں کہانیاں چ اوہ ہمب
گئے لگدے نیں۔... ہن اوہناں بارے لکھنا مینوں آپ نوں چنگا
نہیں لگدا۔ مینوں دکھ رونے برے لگدے نیں۔... جیون لئی
بڈھے دا سنگھرش ادب دا وشا ہو سکدا اے، پر ہار نہیں۔ ...
انج جیون چ پیار دی بھکھ بتھیری ہوندی اے۔ اوہ کویں پوری
ہووے؟... ریجھاں وی کدے پوریاں ہندیاں نے؟ جد مینوں کوئی
پچھدا اے کہ سریر کمجورا جیہا کیوں ہو گیا لگدا اے تاں میں
کہہ دیندا ہاں کہ مینوں پیار دی ڈیفیشین سی محسوس ہوندی
اے۔ ... ایہہ گل میں ساریاں ل ای نہیں کہندا، پر میرے بارے
پوری ٹھیک اے۔ مینوں پیار ملدا تاں بڑ اے پر میری مستقبل
ای شاید بہت ودھ گئی اے کہ پوری ہی نہیں ہندی۔ ایس بھکھ
نوں کھیڈے پاؤن لئی میں ہر قسم دیاں فلماں دیکھدا ہاں۔ بلیو
فلماں وی دیکھدا ہاں۔ آپ فلماں بناؤن بارے وی سکیماں لڑاؤندا
رہندا ہاں۔ ... ایہہ سبھ پیار دی ڈیفیشن سی نوں پرچان دے
اپرالے ہوندے نیں۔
اپنے بڈھیپے دے دکھاں نوں چھڈ کے سکھ دی گھڑی دی
گل دسدا ہاں۔ کوئی ہور جنا ایس اوستھا تے دکھی وی ہو سکدا
اے۔ پر میرے لئی بہت وڈا سکھ اے۔ ... جاندیاں سردیاں دی
سویر اے۔ میں چھت تے لکڑ دی ٹٹی کرسی تے بیٹھا ہاں۔
کبوتر چھڈے ہوئے نیں۔ اوہناں دے نال اوہ پنچھی وی دانہ چگ
رہے نیں، جیہڑے گھر دے ساہمنے پارک دے درکھتاں توں
اتر کے آ جاندے نیں۔ میرے کول پانی دی بوتل اے، کھجوراں
دا پیکٹ اے تے کھوپے دے تیل دی ڈبی اے۔ ... مینوں ایہہ
سبھ کجھ دیکھدیاں زندگی سکھاوویں لگدی اے۔... کوئی نویں
کہانی سوچدیاں، لکھدیاں، لکیر لئی کم کردیاں، دوستاں نال
گپاں ماردیاں، ٹی. وی. دیکھدیاں، فلماں تے ادب تے بحث
کردیاں دن سوکھا لنگھ جاندا اے۔ ... کدے کدے ڈونڈو جیہا
اٹھدا اے اپنے پرانے یاراں بارے ہتھ آیا سچ لکھاں، پرکھیاں
بارے لکھاں، دوست عورتاں بارے لکھاں... پھیر اپنے آپ توں
ای ڈر لگن لگ پیندا اے۔
مینوں بیتے سمیں نالوں آؤن والے سمیں دی شبھ سوچنا
دی اڈیک رہندی اے۔ بیتیا کالا جاں بھورا یگ لگدا اے۔ بھارتی
سماج دا ماضی بڑا ماڑا اے۔ اہنے ادھیاتمک میدان چ بھاوویں
چنتناں دا کِنا وکاس کیتا ہووے، پر ایہدی ورن ووستھا مینوں
سبھ توں ودھ امانوی لگدی اے۔ حیرانی دی گل اے کہ دیش دی
آبادی دا ایڈا وڈا حصہ، اوہ وی کرتی کامیاں دا، ایس امانوتا
نوں ہزاراں سالاں توں برداشت کردا آ رہیا اے۔ حد اے سہن
شکتی دی۔ ایہہ سہن شکتی پیدا کرنا وی ہندو دھرم دے مول
منتراں وچ شامل اے۔ ایہناں دبے لتاڑے لوکاں ولوں کِتے کوئی
وڈا ورودھ جاں بغاوت نہیں ہوئی۔ ایہدا کارن وی اوس مانسکتا
چ لکیا پیا اے، جیہڑی ساڈے دھرم شاستراں نے ساڈے اندر
پرورتی بنا کے بٹھا دتی اے۔ میں اوس سمیں نوں سورن کال
آکھاںگا جس وچ ایہہ ورن ووستھا ٹٹیگی۔ ولیت بیٹھے ساڈے
لکھاری تے بدھیجیوی اپنیاں جڑھاں لبھن دیاں گلاں کردے
رہندے نیں۔ نکودر والے کوی امرجیت چندن نے بڑا کجھ اجیہا
لکھیا اے۔ ... اوہ میری ایس گل توں چڑھ جاندا اے کہ جیہڑیاں
جڑھاں گندیاں نیں، اوہناں نوں وڈھ دینا چاہیدا اے۔ بھارتی
سنسکرتی چ بہت کجھ اجیہا اے، جس تے مینوں شرم آؤندی
اے۔ اوہنوں تیاگ دینا چاہیدا اے۔ بھلا دینا چاہیدا اے۔ انج اتہاس
وچ درج رکھنا چاہیدا اے۔
دلتاں نال ہوندے انیاں دا بہتا احساس مینوں پنڈ بڈگجراں
کھیتی کردیاں ہویا سی۔ پنڈ چ شہر نالوں کِتے ودھ دھکہ
ویڑھے والیاں نال ہوندا سی۔ کیونکہ اوہناں ساہمنے ہور کوئی
راہ نہیں سی۔ اوہناں نوں اسرن جاں ابھاسرن دا موقع کجھ ووٹ
شکتی نے تے کجھ نیڑلے شہراں وچ ملدے کم نال ہویا۔ ... میں
سبھ توں پہلی کہانی ‘ اپت کھپت’ ایسے انیاں بارے لکھی سی۔
اوہدا پچھوکڑ 1951 وچ پنڈ دے جٹاں ولوں ویڑھے والیاں دی
ناکہ بندی سی۔ دہاڑی ودھ منگن تے غصہ کھا کے جٹاں نے
اوہناں نوں اپنے کھیتاں چ جنگل پانی جان تے ڈنگر کھوہل کے
شاملاٹ زمین تے لجان توں وی روک دتا سی۔ پر اسیں نہیں
سی روکیا۔ پنڈ چ ساڈا کھتریاں دا اکو گھر سی۔ ساڈی زمین جٹ
وی وٹائی تے واہندے سی۔ ساڈے کھوہ تے آ کے جیہڑی بالٹی
جاں ٹنڈ نال اسیں پانی کڈھدے سی، اسے نال ویڑھے والے
ساڈے سانجھی کڈھدے سی۔ اوہ ساڈے نال منجیاں تے بہہ
جاندے سی۔ ایس کر کے وی جٹ ساڈے مخالف ہو گئے سی۔
اوہ سانوں ‘بھٹے ہوئے لالے’ کہندے سی۔ اسیں چماراں دے
ہتھاں دا کھوہ ‘چوں کڈھیا پانی پی لیندے سی۔ میری اوہ کہانی
ہن گواچ گئی اے۔
ایس دے بعد میں 1974 چ کہانی ‘لچھمی’ لکھی۔ جیہڑا
بڑی مقبول ہوئی۔ اوہ چھوٹے بچیاں راہیں ایس وتکرے نوں
ابھاردی اے۔ ایس توں بعد میریاں بہت کہانیاں وچ ورن گرسے
سماجی ڈھانچے دا ذکر آیا۔ میرا ایہہ پکا یقین بن گیا سی کہ
مارکسوادی جس نوں سماجک یتھارتھ کہندے نیں، اوہ اوہناں
دے وچاراں دی اپج اے۔ اوہ میرا یتھارتھ نہیں۔ میں پنجابی
سماج نوں جات برادریاں وچ ونڈیاں دیکھدا ہاں۔ میں پنجابی
سماج نوں ورگاں توں اگانہہ اپ سبھیاچاراں وچ ونڈیا دیکھدا
ہاں۔ اوہناں دے وچار تے وہار سماج وچکار چل رہی آرتھک
تے سبھیاچارک کھچوتان نوں واچدا سمجھدا ہاں۔ پر میں
سماجک ایکٹیوسٹ بنن نوں ماڑا سمجھدا ہاں۔
ایہہ ورن ووستھا صدیاں توں چلی آ رہی اے۔ کوئی منے
نہ منے ، اوہ ایہدی پکڑ وچ جکڑیا ہویا اے۔ کہن نوں تاں ہر
اِک کہہ دیندا اے کہ میں جاتاں برادریاں نوں نہیں مندا۔ ہو سکدا
اے کہ کسے دا آدرش ہووے کہ جاتاں نہیں ہونیاں چاہیدیاں۔ پر
سچ ایہی اے کہ اسیں سارے دھرماں تے جاتاں دے چکر وچ
پھسے ہوئے ہاں۔ اچیاں جاتاں والے اپنے آپ نوں سریشٹ سدھ
کرن لئی اپنے ناواں دے نال اپنے گوت لکھدے نیں۔ تے نیویاں
جاتاں والے اپنی جات لکان لئی گوت نہیں لکھدے جاں
جھوٹھے جاں دوجیاں جاتاں توں منگویں لکھی جاندے نیں۔
نفیساتی گٹھاں دے ایس یدھ نوں نرکھن دے اپنے تنقید نگاراں
مطابق ‘اچھالن’ لئی میں اپنے پرچے ‘لکیر’ دا جات برادری
وشیش انک چھاپیا سی۔ اوہنوں ادب جگت وچ ہن تک اچھالیا جا
رہیا اے۔ میں اوہدے وچ جات برادری دے ہون بارے بحث
کیتی سی۔ نالے پنجابی ادیباں دیاں جاتاں لبھ کے سوچی چھاپ
دتی سی۔ جس تے میرے مارکسوادی ادیب بہت ٹپے تے
اوکھے بھارے ہو کے ایس جتن نوں میری شرارت کہن لگ
پئے سی۔ میرے دوست امرجیت چندن نے میرے اتے گورو
صاحبان دے کھتری ہون لئی کوڑے شبد لکھ بھیجے سی۔ میں
اوہدی جات گھمیار لکھ دتی سی۔ اوہنے غصے چ آئے نے
سارے گھمیار ادیباں تے کلاکاراں دی سوچی لکھ بھیجی سی۔
جیہڑی میں نویں انک چ چھاپ دتی سی۔ اوس انک نوں لبھن
ہن وی میرے کول پاٹھک آؤندے رہندے نیں۔
جات برادری جاں اپ سبھیاچاراں نوں بنیاد بنا کے میں
کئی کہانیاں لکھیاں نیں۔ پہلی ‘لچھمی’ لکھی۔ جیہدے وچ
راجستھانی بچیاں راہیں اچی نیویں جات دا ٹکراؤ دکھایا گیا اے۔
پھیر ‘گھر’ لکھی۔ جیہدے وچ براہمن تے جٹ اپ سبھیاچاراں دا
ٹکراؤ اے۔ جیہدے وچ کرم کانڈی براہمن سنسکاراں والے گھر
وچ پلی تے کالج پڑھی ہوئی اک لڑکی پڑھے لکھے جٹ
منڈے نال ویاہ ادھا کو عدالت چ تے ادھا کو سماج چ کروا
لیندی اے۔ ایہہ کجھ کر کے اوہ سمجھدے نے کہ اوہناں نے
کوئی بہت وڈا معرکہ مار لیا اے۔ پر کجھ سمیں بعد جد دوویں
اک دوجے توں تے اک جاندے نے تاں اوہناں نوں اپ
سبھائچارک وکھریویں دیاں گلاں یاد آؤن لگ پیندیاں نیں۔ تے
پھیر اوہ اپنیاں اپنیاں جڑھاں ول مڑ کے ویکھدے تے سوچدے
نے ۔ کڑی نوں مڑ کے آپنیاں ماپیاں تے ویر نال ملن دی کاہل
پین لگدی اے۔ . . . بس ایتھوں ای اوہ پچھے ول نوں جھاکن
لگدے نیں۔ ایتھوں اوہناں دے مناں چ نویں سچائی جاگدی اے
تے من دیاں گٹھاں پیندیاں تے کھلدیاں نیں۔ انت نوں اوہ
دکھدائی سمجھوتہ من کے جیون لگدے نیں۔
30 دوستیاں
میں ادب چ دوستیاں تے دشمنیاں کدے پالیاں سن۔ پر بہت
ورھے پہلاں چھڈ دتیاں۔ ادیب میرے دوست جاں دشمن ہو
سکدے نیں، پر جد میں اوہناں رچنا دی گل کردا ہاں تاں پھیر
نہ کوئی دوست ہوندا اے تے نہ ای دشمن۔ اپنے آپ نوں نرپکھ
رکھن لئی پوری واہ لاؤندا ہاں۔... ہن میں پچھلے سال 2003
چ سارے ادیباں دیاں دوستی تے دشمنی دیاں بھاوناواں والیاں
ساریاں چٹھیاں پھوک دتیاں نیں۔ جیہناں چ سرجیت ہانس،
سرجیت کور، امرتا پریتم، ڈاکٹر: ہربھجن سنگھ، اجیت کور،
گربچن سنگھ بھلر، رگھبیر ڈھنڈ، موہن بھنڈاری، بھوشن، دلیپ
کور ٹوانا تے ہور بہت سارے لکھاریاں دیاں چٹھیاں شامل نیں۔
صرف امرجیت چندن دیاں چٹھیاں سانبھیاں ہوئیاں نیں۔ مینوں
اوہ توں ڈر لگدا اے۔... نالے کجھ لکھتاں میرے پچھوں وی تاں
پھوکیاں جانیاں چاہیدیاں نیں۔ ایہدا مطلب ایہہ نہیں کہ میں اپنے
آپ نوں دوستیاں دشمنیاں دی بھاونا توں مکت کر لیا اے۔ اجیہا
نہ میں کرنا چاہندا ہاں تے نہ ہی ہو سکدا اے۔ پر میں اپنے ایس
آدرش نوں پالدا رہندا ہاں کہ گھٹو گھٹ ادب دے معاملے چ
میں کسے نال دوستی جاں دشمنی نہ رکھاں۔ میرے من چ بہت
سارے دوستاں دیاں لکھتاں بارے ماڑیاں راواں نیں۔ پر میں اوہ
ظاہر کرنیاں پسند نہیں کردا۔ ایہدا صرف ایہہ کارن نہیں کہ میں
دشمنیاں پین توں ڈردا ہاں۔ مینوں ایہہ دلیل یاد آؤندی رہندی اے
کہ میں اک ویکتی ہاں۔ میں کسے وی لکھت بارے فیصلہ دین
والا جج نہیں۔ میرا فیصلہ میریاں نجی پسنداں ناپسنداں تے
سوچاں توں متاثر ہووےگا۔ پھیر میں اوہ اپنا ماڑا فیصلہ کیوں
سناواں؟ میرے انج کرن نال اوس لکھاری دا کیہ سور سکدا
اے؟ ہو سکتا اے کہ اوہ رچنا، جیہنوں میں ماڑی سمجھدا
ہوواں، آؤن والے سمیں چ وڈی من لئی جاوے۔... ایسے لئی
میں ہمیشہ چنگیاں تے آپ نوں پسند آؤن والیاں لکھتاں دی ہی
گل کردا ہاں۔ تاں جو اوس لکھاری دی حوصلہ اپھزائی ہووے۔
جیہڑے لکھاری دوجیاں دی نندیا جاں بے رحم نقطہ چینی
کردے رہندے نیں، مینوں لگدا اے کہ اوہ نفیساتی گنڈھاں چ
الجھے ہوئے لوک نیں۔ اوہ ادب دا نقصان کر رہے نیں۔
اک دن میں تے جسونت دید چنڈی گڑھ چ موہن بھنڈاری
دے گھر بیٹھے چاہ پی رہے سی۔ موہن بھنڈاری دید نوں
مخاطب ہو کے کہندا، “لے ہن اسیں دوئے اک دوجے دے
خلاف کدورتاں رکھدے ہاں۔ پھیر وی اسیں دوست ہاں۔ دوستی
اپنی جگہ...۔”
میں موہن دی ایس گل نوں غلط دسدیاں کیہا،” میرے دل چ
تیرے بارے کوئی کدورت نہیں۔ کوئی دسے کہ میں کِتے وی،
کسے وی سٹیج تے تیرے خلاف کوئی وی گل کیتی ہووے؟”
تد دید نے کیہا کہ ایہہ گل نہ کرنا وی اوہی گل اے،
کدورت والیے۔.... دید دی گل دوجے پاسیوں شاید ٹھیک ہووے۔
کسے نوں نظر انداز کرنا وی اوہدی نندیا کرن سامان ای اے۔
کئی ہور لکھاریاں نوں وی میرے تے ایہی گلہ اے۔ ضرور
ہووےگا۔ پر اوہ جائز نہیں۔ ہر اِک لکھاری وکھرا ویکتی ہوندا
اے۔ جیہدی اپنی وکھری شخصیت ہوندی اے۔ بھانت بھانت دے
لکھاری بھانت بھانت دا ادب رچدے نیں۔ میں ایہنوں ‘سو پھل
کھڑن دین’ والی گل کہندا ہاں۔ میں نہیں چاہندا کہ جیہڑے
لکھاری میتھوں وکھری قسم دا لکھدے نیں، اوہناں دیاں لکھتاں
نوں ننددا ہویا میں ملوملی دی بحث کردا روھاں۔ جیہناں
لکھاریاں دا ادب مینوں چنگا نہیں لگدا، اوہ ہوراں لئی وڈا ادب
وی ہو سکدا اے۔
مینوں اپنے دوستاں دی دوستی تے مان وی اے۔ جد میں
جالندھر آیا تے ادبی میدان چ پیر رکھیا تاں میری دوستی
جسونت سنگھ وردی، گردرشن سنگھ عرف محرم یار، سرجن
زیروی تے ہور کھبے پکھی دوستاں نال ہوئی سی۔ اسیں بہت
تیزی نال لکھدے تے اپنیاں کہانیاں اک دوجے نوں سنا کے
بحثاں کردے ہوندے سی۔ ایہہ سلسلہ کئی ورھے چلدا رہیا سی۔
پھیر ساہتکاری دے سلسلے چ بہت سارے لکھاری ملدے تے
وچھڑدے رہے۔ جیہناں وچوں دلجیت سنگھ نال دوستی اوہدے
مرن تک نبھی۔ اوہ بہت ذہین تے پیارا دوست سی۔ ساڈی سنگت
ورھیاں تائیں چلدی رہی۔ اسیں گلاں کردے رات دے گیاراں
وجا دیندے سی، پر گلاں نہیں سن مکدیاں۔
اوسے سمیں چ جد کلونت سنگھ ورک جالندھر ہوندا سی۔
میرا بہنا اٹھنا اوہدے تے میشے نال ہو گیا سی۔ میشا جالندھر
دے کوفی ہاؤس چ آ کے ملدا رہندا سی۔ 1963-64 چ ورک
نے اک وار میری ملاقات سرجیت ہانس نال کروائی سی۔...
جالندھر چ رہندیاں میرے ادبی دوستاں جاں واقف کاراں دا
گھیرا بہت وڈا ہو گیا سی۔ ہن وی ہیگا۔ پر ایس گھیرے دے بہت
اندر میرا بہت پرانا دوست اوم پرکاش اے۔ جیہڑا بعد چ ریٹائر
ہو کے اپنی آتم کتھا ‘پناہ گیر’ لکھن کر کے مشہور ہو گیا۔ اوم
پرکاش تے سرجیت ہانس نال میرا رشتہ ‘رشتے دے بھائیاں’
ورگا اے۔ انج میں ہور کسے نال سماجی رشتے پیدا کرنوں
ڈردا ہاں۔... میرا دل کیتا اے کہ میں اوہناں دوستاں بارے ذرا
وستھار نال لکھاں۔ آخر اوہ وی میرے ادبی جیون دے اتہاسک
گواہ نیں۔
(1) کلونت سنگھ ورک
شاید 1958 دی گل اے۔ ورک مرکزی سرکار دے
انفارمیشن بیورو چ اسسٹنٹ انفارمیشن آفیسر سی۔ ایہہ کوئی
وڈی افسری نہیں سی، پر اودوں سانوں وڈی لگدی سی۔ میرے،
محرم یار تے جسونت سنگھ وردی توں علاوہ ورک دی بہنی
اٹھنی پیارا سنگھ بھوگل نال وی سی۔ اسیں اوس پترکار دا مذاق
اڈاندے ہوندے سی۔... ادب بارے گلاں کردیاں میں کدے ورک
نوں چھیڑدا، “ کہانی تاں تہاڈی چنگی اے۔ پر ایہدا انت بھوگل
ورگا اے۔ پاٹھک نوں سمجھاؤن لئی لکھیا ہویا۔"... ورک کدے
سنجیدہ ہو کے من لیندا سی کہ ایہہ گل اوہنوں بھوگل نے
سجھائی سی۔... پھیر ورک مینوں چھیڑن لئی تیر چھڈدا
سی،”تیری کہانی چنگی وی ہوووے ، پر اوہ دھیر دے نیڑے
تیڑے ای رہندی اے۔... تسیں سارے دھیر والے گروپ دے
ہوں۔”... ورک سنتوکھ سنگھ دھیر نوں ماڑی کہانی لکھن والے
ترقی پسنداں دی مثال مندا سی۔ میں اوہدے نال سہمت سی۔
اک وار وِرک نوں شوق کدیا کہ لکھاریاں نوں گھر سدے۔
پندراں کو جنے ماڈل ٹاؤن چ اوہدے گھر گئے تاں اوہنے
پکوڑیاں نال چاہ پیائی۔ پھیر اپنی نویں کہانی سنائی۔ کئیاں نے
نکتہ چینی کیتی۔ جیہڑی ورک نوں سہارنی اوکھی ہو گئی۔
تیجے دن ورک ملیا تاں بولن والیاں نوں گالھاں کڈھے۔ اکھے،
ایویں جیہڑے کِتے بلے دا دل کیتا، بکواس کرن لگ پیا۔ اوہنے
مڑ کدے ادیباں نوں نہ گھر سدیاں تے نہ کہانی سنائی۔
اِک واری اوہ لکھاری سبھا دی میٹنگ چ آ گیا۔ اتھے ہرنام
داس صحرائی اپنی بدکلامی دکھاؤندا ہوا نوں گالھاں کڈھی
جاندا سی۔ کِتے ورک وی لپیٹ چ آ گیا۔ ورک نے پیروں
گرگابی کڈھ کے ڈیسک تے رکھ کے اوہنوں کیہا،”لے ہُن کڈھ
گالھ۔”... صحرائی ڈور بھور ہو گیا۔ کجھ چر سوچدا رہیا۔ پھیر
اوہ اٹھ کے چلیا گیا۔
ورک بہت گلادھڑی سی۔ اسیں دو دو گھنٹے بیٹھے
لچگڑچیاں ماردے رہندے سی۔ مینوں جد وی فرصت ملدی میں
اوہدے دفتر چلیا جاندا سی۔ اسیں بہتیاں گلاں عام آدمی دے
وہار، خاص کر کے عورت تے مرد وچلے رشتے بارے
کردے سی۔ ورک دیاں تے میریاں بہتیاں کہانیاں دا وشا وی
ایہو رہیا اے۔ ورک اپنی اک گھاٹ ایہہ محسوس کردا ہوندا سی
کہ اوہنے کھیتی دا کوئی کم نہیں سی کیتا۔ بس مجھاں ای
چاریاں۔ تدے اوہ کہانی ‘دوانی دا گھا’ وچ مجھاں دے چگن دی
اینی بریک تصویر کھچ سکیا۔ اوہ چاہندا سی کہ کوئی اجیہی
کہانی لکھے، جیہدے وچ کھیتاں چ کم ہوندا ہووے۔... کدے
کدے ورک نوں ایہہ وگوچا ہوندا سی کہ اوہ پنڈاں نالوں ٹُٹ گیا
اے۔ شہر دی زنگدی اوہدی پکڑ چ نہیں آؤندی پئی۔
اوہنوں جاتاں گوتاں دا بڑا خیال سی۔ اوسے نے مینوں دسیا
سی کہ پروفیسر موہن سنگھ پوری کھتری اے۔ ورک کھتریاں
دا مان کردا سی۔ شاید میرے ساہمنے بیٹھن کر کے۔ اوہ کہندا
ہوندا سی، “پت جمن کھترانیاں، کوئی ورلی جٹی۔... میں ورلی
جٹی دا جمیا پُتر ہاں۔” اوہ اپنی تعریف دا پہلو لبھ لیندا سی۔
کدے چھٹی ہوندی ، میں ورک دے گھر ماڈل ٹاؤن چلیا
جاندا۔ اوہنیں دنیں میں سرگٹ بہت پیندا ہوندا سی۔ ڈرائنگ روم
چ بہندیاں ای میں سگرٹ لاؤن لگدا تاں ورک اپنی بیوی نوں
کہندا، “آہ لیاوویں جتی۔ اوہنے سگرٹ پینی اے۔”... اوہدے گھر
اک ایش ٹرے سی۔ جیہدی شکل دیسی جتی ورگی سی۔ ورک دا
منڈا بڑے دھیان نال میرے مونہہ ‘چوں دھوآں نکلدا دیکھدا
رہندا سی۔ اوہ حیرانی نال کہندا،”دھوں... دھوں۔”
اَک وار اسیں اوویں گلاں کردے کردے زور ازمائی کرن
لگ پئے۔ اک دوجے نوں دھکدے گھلن لگ پئے۔ ورک نے پیر
نال میز دی اڑیس لا کے مینوں ڈھاء لیا۔ میں رولا پایا کہ
میرے نال رونڈ ماری۔ مڑ کے آ۔ ورک کہندا، “رہن دے، ڈھہن
والے سارے اوویں کردے ہوندے نیں۔ “
ورک سبھا جٹ سی۔ پر اک وار جد اوہ وزیر اعلیٰ دا
سیکٹری سی، میں چنڈی گڑھ لکھاریاں دی میٹنگ توں ویلھا ہو
کے اوہدے گھر ول نوں تریا تاں پاش میرے نال ہو لیا۔ اوہ
کہندا، “ میں تہاڈے نال جانے۔” میں کیہا، میں تاں کسے اوپرے
بندے دے چلیاں۔ اوہ ملوملی میرے پچھے پچھے تری گیا۔
ورک دا گھر نیڑے ای سی۔ بیل کرن تے ورک نے مینوں
دیکھیا۔ کہندا، آ جا۔ پھیر جد اوہنے پاش نوں دیکھیا تاں کھجھ
گیا۔ اوہنے دو گالھاں مینوں تے پنج پاش نوں تے ویہہ کامریڈاں
نوں کڈھیاں۔ پر اسیں پرے کھڑے پاش نوں جان لئی نہ کہہ
سکے۔ اوہنوں پانی پیا کے ٹور دتا۔ اوہدے جان بعد ورک نے
ڈرائنگ روم دے قالین دا لڑ چک کے ہیٹھوں اک پرچہ کڈھ
کے وکھایا۔ جیہدے وچ اوہدی نویں کہانی چھپی سی۔ اوہ اوہنے
اپنی بیوی بنسی توں لکا کے رکھیا ہویا سی۔ اوہ کہانی اوہدی
سہیلی بارے سی۔ جیہدیاں گلاں میں اوہدی بیوی نال کردا ہوندا
سی۔ اک واری میں پچھیا کہ اوہ دِلی والی اے کہ پٹیالے
والی؟..... اوہ کہندی،” ہن تاں چنڈی گڑھ والی اے، مرجانی۔”
وِرک نوں کویتا تے سنگیت وچ کوئی دلچسپی نہیں سی۔
غزل اوہ پڑھدا ای نہیں سی۔ کویتا دا سرا اوہنوں لوک گیت
لگدے۔ اوہ بولیاں دہراؤندا رہندا۔ جویں ...’ ادھی تیری وے
ملاحظیدارا، ادھی آں غریب جٹ دی۔’... پر لوک گائکی لئی
اوہدے کن نہیں سن اٹھدے۔
ورک بلونت گارگی نوں سخت نفرت کردا سی۔ گارگی نے
امریکہ دی اپنی پھیری بارے آرسی چ لکھیا کہ اوہ اوس
فیسٹیول چ شوخ رنگاں دی چیک بشرٹ پائی پھردا فلمی ہیرو
لگدا سی۔ آرسی دے اگلے شمارے وچ ورک دی مختصر جہی
چٹھی چھپی۔ اوہنے پچھیا سی کہ کیہ ‘گینڈھے تے گنجے’ وی
فلمی ہیرو ہو سکدے نیں؟
اک شام ورک دا فون آیا، “چھٹی کدوں کرنی اے؟... ایش
صاحب نوں کہہ کے چھٹی کر کے ہُنے آ جا۔ ... تینوں کسے
نال ملاؤنا اے۔”.... میں سائیکل چک کے گیا تاں اوہدے دفتر چ
گارگی بیٹھا سی۔ رسمی تعارف توں بعد ورک نے کیہا کہ آپاں
‘موتی محل’ جانا اے۔ گارگی پیشاب کرن گیا تاں ورک نے
اوہنوں گالھاں کڈھدیاں کیہا کہ ایہہ سالا میرے گھر جانا چاہندا
اے۔ آپاں ایہنوں بیئر پیا کے بھجا دینا اے۔ ایہہ میرے گھر
جاوےگا۔ میرا بیڈ، بسترا، غسل خانا، تولیا، بھانڈے، کھانا
ویکھےگا۔... پھیر میرے ریکھا چتر وچ اپنی بھین...........۔”
پھیر اوہنے اپنے میز دی ہیٹھلی دراز وچ پئے کاغذاں دے
وچکاروں کتیوں دو تن نوٹ کڈھے۔ جیب چ پا کے تیار ہو گیا۔
اسیں اک بیئر بار چ جا بیٹھے۔ ورک نے گارگی نوں ذلیل
کردیاں ایہہ ظاہر کر دتا کہ اوہ اوہنوں اپنے گھر نہیں لجا
سکدا۔ کسے گل تے بحث ہوندی تاں میں ورک دی ہر اِک گل
دی حامی بھر دیندا۔ گارگی دی چنگی گل وی گھٹے پے جاندی
سی۔ اوہ بہت دکھی ہو گیا۔
انت نوں ورک نے پچھیا... “چلیے؟”... اوہنے بیرے نوں
بل لیاؤن نوں کیہا۔ بل دے کے باہر نکلے تاں ورک نے پچھیا،”
ہن تہاڈا کیہ پروگرام اے؟”
گارگی نے اک پل اوہدے مونہہ ول دیکھیا تے پھیر کہندا،”
میں موہن سنگھ دے جاواں گا۔”
ورک نے کول چیں لنگھدا رکشا روک کے اوہنوں کیہا،”
ایہناں نوں ہشیار پور چوک دے نال دی گلی تک لے جا۔”
جد رکشا تھوڑی دور شہید بھگت سنگھ دے بت کول پہنچیا
تاں اسیں دوہاں نے اک دوجے ول دیکھیا۔ فتح دے جوش چ
چیکاں ماریاں تے ویلھی سڑک تے ٹپے۔ پھیر پیدل دفتر ول ٹر
پئے۔
پھیر ورک کھیتی باڑی یونیورسٹی، لدھیانہ وچ جائنٹ
ڈائریکٹر انفارمیشن اینڈ کمیونیکشن بن کے دِلی توں آ گیا۔ ساڈا
رابطہ پھیر جڑ گیا۔ اوہ زمانہ نکسلی لہر دے ابھار دا سی۔
لدھیانہ دی یونیورسٹی چ سرگرمیاں زوراں تے سن۔ میں ‘لکیر’
کڈھنا شرو کیتا سی۔ ورک پتہ نہیں کیوں میرے ایس کم نوں
پسند کردا سی۔ میں ورک نوں چٹھی لکھی کہ ‘لکیر’ لئی
یونیورسٹی دا اشتہار بھجوا۔ اوہدا جواب آیا کہ اک تاں توں
یونیورسٹی دے وی. سی. ایم. ایس. رندھاوا دے خلاف لکھدا
ایں۔ دوجے اوسے توں پیسے چاہندا ایں۔... ایہہ نہیں ہونا۔ میں
اپنی جیب وچوں تینوں دے دیاں گا۔
میں جد وی لدھیانے جانا، ورک نوں ملن توں گریز کرنا۔
اوہ جد وی کدے ملدا تاں کہندا،” توں آپ تے اپنیاں کہانیاں لے
کے مل۔ اپنے کامریڈاں تے سیاسی وچاراں نوں میتھوں پرے
رکھ۔ اوہ سارے کامریڈاں نوں گالھاں کڈھدا ہوندا سی۔ میرے
جان تے اوہنوں گلاں دے ہتھوُ آ جاندے۔ شام تک بٹھائیں رکھدا۔
چھٹی کر کے جان لگدا تاں باہر سرکاری ڈرائیور کار لئی کھڑا
ہوندا۔ورک اوہنوں ہتھ دے اشارے نال ٹور دیندا۔ آپ پیدل ٹردا
تے مینوں توردا دور تک لے جاندا۔
اِک وار ورک نوں ٹی وی تے انٹرویو لئی بلایا گیا۔ مینوں
کمپیئرنگ لئی۔ جد اسیں میک اپ روم چوں ویلھے ہو کے
سٹڈیو ول نوں جان لگے تاں ورک مینوں کوہنی مار کے
کہندا،” آ شرلا مار لئیے۔”... اندر جا کے ورک نے اپنی پینٹ
دی ہپ پاکٹ ‘چوں سٹیل دا پؤآ کڈھ کے دو تن گھٹ بھر لئے۔
تے میں لارپوز دی گولی لے لئی۔ مینوں پتہ سی کہ سٹیج جاں
مائیک تے بولدے ورک دیاں لتاں کمبن لگ پیندیاں سی۔
جسونت دِید ریڈیو سٹیشن، جالندھر چ پیکس سی۔ ورک
ریٹائر ہو چکا سی۔ موہالی دے فیز دس چ رہِ رہیا سی۔ دید ہر
مہینے ادیباں بارے اک پروگرام ‘تاریا وے تیری لوء’
براڈکاسٹ کردا سی۔ اوہ مینوں نال لے کے ورک دے چلیا
گیا۔... ورک کڑتے پجامے چ گمبھیر بیٹھا سی۔ نہ اوہنوں گلاں
پُھر رہیاں سن، نہ ہاسے۔ اصل چ اوہ لدھیانے توں ای دل دی
بیماری لائی پھردا سی۔ اوہ ڈریا ہویا سی۔ مینوں پتہ لگا سی کہ
لدھیانے اوہ بہت نفیساتی تناؤ وچیں لنگھ کے آیا سی۔ اسیں اک
وکھرے کمرے چ ورک نال گلاں کرن لگے۔ اسیں دوویں سوال
کردے سی تے ورک ہر سوال دا مختصر جواب بڑا سوچ سوچ
کے تے بوچ بوچ کے دیندا رہیا۔ اوہنے شوخی والی کوئی گل
نہیں کیتی، جویں اوہ اکثر میرے نال گلاں کردا ہوندا سی۔ ادب
توں ہٹ کے جدوں اسیں نجی زندگی دی گل پچھدے سی تاں
اوہ کدے چپ ای کر جاندا سی۔ اک واری اوہنے کہہ ای دتا سی
کہ ساریاں گلاں دے جواب نہیں ہوندے۔
پھیر اسیں مسز ورک نال گلاں کرن لگے تاں ورک اٹھ
کے دوجے کمرے چ چلیا گیا۔ مسز ورک پہلاں تاں خوشی چ
ٹہکے ۔ جد ورک دے نجی جیون بارے گل چھڑی تاں دل دی
بھڑاس کڈھدی نے ورک دے لکھن والیاں نال سبندھاں نوں لے
کے بڑیاں سخت گلاں کیتیاں۔ بولدیاں اوہدیاں اکھاں چ اتھرو آ
گئے۔
کجھ چر بعد ورک نوں ادھ رنگ دا اٹیک ہو گیا۔ اوہ پی.
جی. آئی. ‘چوں مڑیا سی۔ جد اوہ گھر آ گیا تاں میں خبر لین
موہالی گیا۔ اوہ ڈرائنگ روم چ بیڈ تے بیٹھا سی۔ مینوں دیکھ
کے مسکرایا۔ بیٹھن دا اشارہ کیتا۔ اوہدے کولوں بول نہیں سی
ہوندا۔میں بیماری دی کوئی گل نہیں کیتی۔ اپنے پرانے سٹائیل چ
یبھلیاں مارن دی کوشش کردا رہیا۔ مسز ورک چاہ لیائی۔ اوہ
کدے ہسدی تے کدے اداس بیماری دی گل کر جاندی۔ ورک
کدے کوئی شبد بول کے تے کدے اشاریاں نال گلاں کردا رہیا
سی۔
ورک پھیر سخت بیمار سی۔ اوہ جالندھر چ گورو تیغ بہادر
نگر وچ اپنی بیٹی سدیپ دے گھر سی۔ میں تے سرجیت ہانس
اوہدی خبر لین گئے۔ بوہے توں مسز ورک سانوں اندر لے
گئے۔ ورک کڑتے پجامے چ بے بس جیہا پیا سی۔ اوہ بہت
کمزور دسدا سی۔ اوہدی چٹی کھلی داڑھی چھاتی تے پئی سی۔
سر تے کوئی کپڑا لوھیٹیا ہویا سی۔ مینوں پتہ سی کہ اوہدے
سر تے ہن کوئی وال نہیں رہیا۔ ورک سانوں دیکھ کے خوش
ہویا۔ مسکرایا۔ اوہ بول نہیں سی سکدا۔ سینتاں نال گلاں
سمجھاؤندا سی۔ جے کوئی شبد بولدا سی تاں مسز ورک اپنا کن
اوہدے مونہہ دے نیڑے کر کے سندی۔ سانوں اندازے نال دس
دیندی۔
پھیر اک واری میں تے میشا ملن گئے۔ ورک بہت خوش
ہویا۔ اوہ اگے نالوں ٹھیک جاپدا سی۔ اسیں تنے سینتاں نال ای
بہت گلاں کردے رہے۔ اٹھ کے جان لگے تاں ورک نے میرا
ہتھ پھڑ کے نیڑے بہن دی سینت کیتی۔ میں بہہ گیا۔ اوہنے میرا
ہتھ پھڑیں رکھیا۔ اوہدے بلھ کوئی گل کرن نوں زور ماردے
رہے۔ جد کجھ کہہ نہ سکدے تاں ورک اپنی بے بسی تے آپ
ای ہس پیندا۔
تھوڑے سمیں بعد ورک دی موت دسمبر 1987 نوں
ودیش چ اپنی لڑکی دے گھر ہو گئی۔ مینوں اوہدے گزرن دی
خبر چنڈی گڑھ چ ہوئی ماتمی میٹنگ دی خبر توں لگی۔ میڈیا
والیاں نوں اوہدے چ کوئی دلچسپی نہیں سی۔ ورک آپ میڈیا دا
بندہ ہو کے وی میڈیا کولوں دور رہنا پسند کردا سی۔
1990 چ جسونت دید نے دوردرشن، جالندھر ولوں ورک
بارے فلم بناؤنی سی۔... ورک نوں گزریاں چوکھا چر ہو گیا
سی۔ ایس توں پہلاں پنجاب سرکار دے سانسکرت معاملیاں دے
وبھاگ دے مکھی ج. س. آہلووالیا نے وی گلزار سنگھ سندھو
دی سہائتا نال ورک بارے اک فلم بنائی سی۔ میں اوہنوں دیکھن
چنڈی گڑھ گیا۔ پر لبھیا کجھ وی نہ۔... جد ورک نوں ادھ رنگ
دا پہلا دورہ پیا سی تاں گلزار اوہدیاں گلاں بڑے دردناک انداز
چ سناؤندا۔ کہندا، “ فلم دا تینوں کیہ دساں؟ ورک نوں تاں اپنے
آپ دی خبر نہیں سی۔ نہ اوہ کسے سوال دا جواب دین جوگا
سی۔... اسیں اوہنوں نواں چمکدا سوٹ پوا دتا۔ فوٹواں لئی گئے۔
بس۔”
میں اک مہینہ لا کے سکرپٹ تیار کیتا۔ فلم دی شوٹنگ
ویلے وی میں نال نال رہیا۔ جالندھر چ ورک دی لڑکی سدیپ
‘دیپی’ تے اوہدا پتی ڈاکٹر. بھنگو ماڈل ٹاؤن دے باہرلے حصے
چ رہندے نیں۔ دید نے اوہناں نال وقت مقرر کر کے مینوں وی
بلا لیا۔ اوتھے ورک دی پتنی ہربنس کور تے ورک دا لاہور
ویلے دا سبھ توں پرانا دوست کندن بھاء جی (کندن سنگھ ) وی
سی۔ اوہ لدھیانے توں آئے سی۔ اوہ ورک بارے بڑیاں گلاں
جاندے سی۔ اوہ مینوں دسدے رہے کہ کویں ورک کتاباں دی
دُکان توں کتاب چرا لیندا سی تے کویں اوہ اک کلے تے بند
مکان دے روشن دان وچیں اندروں اک پوٹلی کڈھ لیایا سی۔
جیہدے وچوں عورتاں دی کنگھی، کلپ، رومال تے ہور نکا
موٹا سامان نکلیا۔ ایہو جہیاں چوریاں نال اوہ بڑا خوش ہوندا
سی۔
پر دُوردرشن تے ایہو جہیاں گلاں نہیں سی دسیاں جا
سکدیاں۔ ورک دی ایہہ پھکڑبازی وی نہیں سی دسی جا سکدی
کہ اک وار اوہ ماڈل ٹاؤن توں دفتر ول جاندا راہ جاندی اک
زنانی نوں چھیڑ آیا۔ دفتر چ اوہ ہونکدا تے گھبرایا ہویا آیا۔
اوہنے دفتر والیاں نوں کیہا پئی جے کوئی پچھے تاں کہہ دینا
کہ اوہ چھٹی تے اے۔ ... ہن اجہیاں گلاں سرکاری چینل تے
تھوڑی دسیاں جا سکدیاں نیں؟... پھیر لدھیانے رہندے دی
ورک دی زندگی چ کئی بھچال آئے سی۔ میں اودوں اوہدے کول
نہیں سی۔ پر دوستاں راہیں گلاں میرے تک پہنچیاں رہیاں سن۔
لدھیانے دے اوہناں آخری سالاں نے ورک نوں دب لیا سی۔
(2) ایس. ایس. میشا
میشا میرا دوست وی سی تے رقیب وی۔ اوہدے نال میری
دوستی1955-56 دی سی۔ جد اوہ ہشیارپور پڑھدا سی۔ اوہ اپنی
کویتا سنان لئی پاگل ہوئی پھردا ہوندا سی۔ اوہدی کویتا ‘چرستا’
کافی ہاؤس جاں کسے چاہکھانے چ عام چلدی سی۔ اسیں
بہندیاں ای کہنا ‘... بیرا ، اوہ بیرا، اک ہور لیا کپ کافی دا۔’....
‘ بڑا اوکھا ہے چرستا چھڈنا.....’ اوہدی سوچ تے اوہدا انداز
ہور سبھ کویاں نالوں وکھرا سی۔
ورک ساڈا سانجھا دوست سی۔ میشا تے سرجیت ہانس
دوویں سٹھیالے کالج چ پڑہاؤندے سی ۔ میں دوہاں نوں ملن
جاندا ہوندا سی۔ میشا اکثر جالندھر آ جاندا۔ اوہ کڑیاں نوں ٹیوشن
پڑھانؤندا ہوندا سی۔ کماؤندا اوہ پیسے ای سی پر مینوں کہندا
ہوندا سی کہ ایہہ کڑیاں پھساؤنن دا بہانہ اے۔... سٹھیالے دی
کچی نوکری چھڈ کے اوہ ریڈیو سٹیشن، جالندھر چ پروڈیوسر
دی کچی نوکری تے لگ گیا سی۔ ادیباں، صحافیاں تے
سیاستداناں چ اوہدا رتبہ ودھ گیا سی۔ ادب دے دلی دربار تک
اوہدی پہنچ ہو گئی سی۔ جس نوں اوہ بڑے سلیقے تے نفاست
نال اپنے ہتاں لئی ورت رہیا سی۔ ایس کر کے سڑے ہوئے
ادیب اوہدے دشمن وی ہو گئے سن۔ جیہناں نوں اوہدی کرسی دا
کوئی فائدہ نہیں سی ہندا، اوہ گالھاں کڈھن لگ پئے سن۔ ایس
سمیں چ اوہنے بہت ودھیاں شاعری کیتی سی۔
میشا جات دا درزی سی۔ اوہدا باپ پنڈ چ کپڑے سیونودا
سی۔ تاں وی میشے نوں اپنی جات دی کوئی نموشی نہیں سی۔
اپنی جات دی اک تیویں نال پھردیاں اک واری اوہنے کیہا
سی،” اپنی جات دی دھی بھین نال کم سکھاواں ہوندا اے۔”
جد اوہنوں ساہتی اکادمی دا ایوارڈ مل گیا تاں اوہدی کویتا
دے سوتے سکن لگ پئے سن۔ اک دور اجیہا آیا سی کہ اوہدی
بہتی سنگت میڈیا دے گھٹیا تے اخباری گزلگوآں نال ہون لگ
پئی سی۔ اوہنے دارو پینی تے اپنی فضول جہی غزل سناؤنی
ہوندی سی۔ اوہ لوڑوں ودھ جھوٹھ سچ بولن لگ پیا سی۔ اوہنوں
شو کمار دی شہرت اندروں اندری کھا رہی سی۔ جگتار سٹیج
تے آ کے اوہنوں گالھاں کڈھ گیا سی۔ میشا جگتار نوں چنگا
شاعر نہیں سی مندا۔ اوہ شو نوں ‘تھوڑے چر دا ڈھمڈھما’ کہندا
ہوندا سی۔ جد میشے دے مرن بعد جسونت دید نے ریڈیو سٹیشن
دا آرکائیو دیکھیا تاں حیرانی ہوئی کہ اوہدے وچ شو کمار دی
آواز والی کوئی ٹیپ نہیں سی۔ پھیر میشے دی آواز والی وی
کوئی ٹیپ نہیں سی لبھی۔... اوہدی سرکاری الماری وچوں کجھ
فوٹواں انگلینڈ چ کھچیاں ہوئیاں ملیاں سن۔ جیہناں چ میشا پگ
توں بناں پٹیاں والا دسدا سی۔ اوہ دو دوستاں دے گروپ چ بیٹھا
سی۔ نال بیٹھی سی اوس گھر دی سندر مالکن۔ دو تصویراں چ
اوہ سگرٹ پیندا ہس رہیا سی۔ سنیٔے کہ اوس عورت کول شو
کمار وی گیا سی۔ جاں اوہ اوہنوں گھر لے گئی سی۔ اوہنے
اوہدی وی ویڈیو ٹیپ بنوائی سی۔
میشا میرا دوست بہت پرانا سی، پر ساڈے سبھاء بہتے
رلدے نہیں سی۔ پچھلے دو کو سالاں توں پنجاب وانگوں ای
ساڈے دلاں دی حالت وی چنگی نہیں سی۔ بہت کجھ ونگ تڑنگا
ہویا پیا سی۔... پر اوہدی موت دی خبر پڑھ کے میرا دل اینا
خراب ہو گیا سی کہ میں کم نہیں سی کر سکیا۔ دفتروں چھٹی
کر کے گھر آ گیا سی۔... کنمنکانی چ میں چترکار سرجیت کور
دے گھر چلیا گیا۔ اوہ اپنی نویں کوٹھی دے ورانڈے چ کھڑی
بے موسمی بارش دیاں پیندیاں کنیاں دیکھ رہی سی۔ مینوں
بھجدے نوں دیکھ کے اوہنے کاہل نال گیٹ کھوہلیا۔ اوہ حیران
وی سی، میرے بے وقت آن ‘تے۔ میں کیہا،” میں اک ماڑی
خبر لیائییں..... میشا کانجھلی ڈب کے مر گیا۔”
سُندیاں ای اوہ دہل گئی۔ میشے نال اوہدی دوستی میتھوں
وی پرانی سی۔ کدوں تے کویں دے جواب سندیاں اوہدیاں
اکھاں بھجدیاں رہیاں۔ پھیر اسیں میشے دے گھر گئے۔ جد
میشے دی ماں پوری ہوئی سی تد وی ‘بھوگ’ تے اسیں کٹھے
گئے سی۔ میشے نے گیٹ وڑدیاں ای سرجیت کور نوں ‘ہیل’و
کر کے تے مینوں جپھی پا کے کیہا سی،” توں اج وی میرا دل
جلاؤن توں باز نہیں آیا؟”
میں کیہا سی،” میں سوچیا بئی ہُن توں بھل بھلا گیا ہوئیں
گا۔”.... کہندا،” اپنی ایہہ لت تڑوائی ہوئی آ۔ بھل ہوندا آ کتے؟”
... اسیں اربن سٹیٹ چ اوہدی کوٹھی گئے تاں سرجیت کور
اندر میشے دی پتنی سریندر کور کول عورتاں وچ چلی گئی
تے میں ڈرائنگ روم چ مرداں کول جا بیٹھیا۔ اوتھے میشے دا
بھانجا بیٹھا سی۔ میشے دا باپو اک پاسے لما پیا سی۔ اوہدے
کول میشے دی بیٹی بیٹھی سی۔ میں اوہناں کول جا بیٹھیا۔ اوہناں
دسیا کہ لاش حالے تک لبھی نہیں۔ میں بیٹی دیاں گلاں سندا
رہیا۔ جیہناں توں پتہ لگیا کہ میشا من موہن دے نال گیا سی،
کانجھلی ‘تے۔ من موہن پہلاں اک دو واری گھر آیا سی۔ اوہناں
نال اک عورت وی سی۔ اوہ پتہ نہیں کون سی۔ میشا نھاؤن لگیا
سی۔ جیہڑی کشتی چ اوہ سوار سی، اوہنوں پرے بھیج دتا گیا
سی جاں پرے لے جائی گئی سی۔ اوہدے ڈبن تے کسے رولا
نہیں پایا۔ جیہڑی ماروتی وین چ گئے سی، اوہ نویں خریدی
گئی سی۔ اوہ باہر کھڑی سی۔ من موہن میشے دے کپڑے لے
کے باہر جان لگیا سی۔ کسے کرمچاری نے پچھ لیا۔ ...” تہاڈے
نال دا بندہ کتھے اے؟” ... “اوہ تاں ڈب گیا۔”
گلاں دسدی بیٹی رو نہیں سی رہی۔ اوہ بہادر کڑیاں وانگ
دسدی رہی سی۔... “پاپا سویرے دس ساڈھے دس وجے گھروں
گئے سی۔ کہندے، روٹی میں گھر آ کے کھاواں گا۔... دوپہر
نوں نہ آئے۔ تن کو وجے ریڈیو سٹیشن توں فون آیا۔ میری
اڈیک نہ کریو روٹی لئی۔ میں ٹھہر کے آواں گا۔ ..... ساڈھے
چار تے پنج دے وچکار حادثہ ہویا۔ سانوں خبر پونے کو ست
وجے ملی۔ .... منڈیر انکل (ڈی. آئی. جی.، بی. ایس. ایف.)
دلیوں بائی ایئر آئے ۔ لاش لبھن لئی ملٹری دی مدد لئی گئی۔
“لاش دو دناں بعد ملی۔ میں تے سرجیت ہانس موپڈ تے گئے۔
سرجیت کہندا،" اینویں سوہرا لچ پنے کردا ماریا گیا۔... لچ پنے
دی تاں خیر... ایویں بدنامی جہی جڑ گئی۔"... میں کیہا،” اوہ
مرنا چاہندا سی۔ ہُن نہ مردا، تھوڑے چر نوں مر جاندا۔ اوہدے
لچھن اے مرن والے دے ہو گئے سی۔”
مینوں راہ چ مرتکاں نوں ڈھون والی وین ملی۔ میں وین
دے پچھے ہو لیا۔ اوہدے وچوں تیز بدبو آ رہی سی۔ شمشان
گھاٹ بہت سارے اوپرے بندے کھڑے سی۔ بہتیاں نے نکاں تے
رومال دھرے ہوئے سی۔ جدے اک گڈی چ میشے دی پتنی
سریندر کور تے بچے آ گئے۔ باپو تے بھیناں آ گئیاں۔ پھیر ہور
بہت سارے لوک ‘کٹھے ہو گئے۔ تھڑہی تے دھری لاش چوں
بدبو آ رہی سی۔ لاش اٹھتی گھنٹیاں بعد ملی سی۔ اُپرلا ماس پانی
دے جانوراں نے کھا لیا سی جاں پانی نال گل کے آپ ای لہہ
گیا سی۔ چھلیا آلو دس رہیا سی جسم۔ اک وی وال نہیں سی۔ نہ
سر تے نہ مونہہ تے۔ پچھان کڑے توں ہوئی سی،جیہڑا پھلے
ماس دے وچ وڑیا پیا دسدا سی۔
تدے ریڈیو ٹی وی والے ساتھی وی آ گئے۔ جیہناں چ
اوہدی پرانی خوبصورت تے سیانی دوست تے کلیگ سکھجندر
چوڑامنی وی سی۔ اوہناں کئی سال بڑے پروگرام رل کے کیتے
سن۔ پر پچھلے کجھ چر توں دوہاں وچکار فاصلہ پیدا ہو گیا
سی۔ چہرے توں پکروڑ لگدی اوہ چست تے شوخ رنگ دے
کپڑے پا کے آئی سی۔ لمے کرتے نال تنگ پجامہ۔ لپ سٹک
تے نہوں پالش لگی ہوئی سی۔ پراندا لما تے ہرڑاں والا شوخ
رنگ دا سی۔ پر اداس کھڑی سی۔ میری نظر میشے دی پتنی
تے گھردیاں توں ہوندی اوہدے تے آ کے ٹک جاندی رہی۔
جد بو ماردی ارتھی نوں چک کے لے گئے تاں سبھ
عورتاں رو پئیاں ۔ چوڑامنی نے وی مونہہ تے چنی لے لئی۔
... لکڑیاں چنن تے لانبو لاؤن دا کم بڑی کاہل نال کر دتا گیا
سی۔ تیز ہوا نے کم سوکھا کر دتا سی۔ منڈیر سرجیت نال کھڑا
دسدا رہیا کہ کویں سارا معاملہ رفع دفع کرایا۔ سارے ای ہوئیاں
بیتیاں تے مٹی پاؤن نوں کہہ رہے سی۔
میشے دے جیوندیاں میں اوہنوں کمینہ، گھٹیا، بزدل، کم
ظرف تے ہپوکریٹ کہندا رہیا سی، پر اوہدے مرن پچھوں
مینوں لگن لگ پیا کہ اوہ میرے اندر کِتے میرے نال جڑیا ہویا
سی۔ .... اصل چ مینوں اوہدے مرن دا اینا صدمہ نہیں سی۔
مینوں اوہدے مرن نال ہوئی بدنامی تے اوہدی مرن دی تیاری
دسن والیاں کیتیاں حرکتاں تے افسوس ہوندا سی۔ سوچدا سی کہ
بندہ کیہ ہوندا اے تے پھیر کیہ تے کیہ بن جاندا اے۔ میرے لئی
اوہ وڈا شاعر سی۔ اوہدی سوچ تے اوہدی شیلی سارے کویاں
نالوں وکھری تے شریشٹھ لگدی سی۔ ... پر اوہدی موت نے
اوہدی شاعری دا بہت نقصان کر دینا اے تے پتنی تے بچیاں
نوں وی کلنکت کر دینا اے۔
مینوں یاد اے کہ کجھ مہینے پہلاں جدوں میشا دی وین
بٹالے دے کرسچئن کالج چ پہنچی سی تاں کہانی سماگم ختم ہو
چکیا سی۔ اوہنے مینوں تے موہن بھنڈاری نوں اک پاسے
کھڑیاں دیکھ کے کیہا سی،” دیکھو ہندو اک پاسے ہو
گئے۔....”میں غصے نال کیہا سی،”بکواس نہ کر۔”.... مینوں
دوپہرے ای شرابی ہوئے نوں دیکھ کے کھجھ آ گئی سی۔ ....
جے سماں کجھ سال پہلاں دا ہوندا، میشے دی مانسکتا اینی
وگڑی تے کھنڈت نہ ہوندی تاں اوہدا بات کرن دا سلیقہ، نمرتا
تے تمیزداری دیکھن سنن والی ہوندی۔ ایہہ کیہ ہو گیا سی
اوہنوں۔ جد دیکھو پیئی پھردا۔ عورتاں لئی ہابڑیا رہندا۔
میں جد وی امرتسر جاندا سرجیت ہانس پچھدا،” میشے
بدذات دا کیہ حال اے؟”.... میں اوہنوں میشے بارے سنیاں
دیکھیاں گلاں دسدا رہندا۔ سرجیت کسے دی نندیا سن کے خوش
نہیں ہوندا۔چغلی سن کے کھجھ جاندا اے۔ پر میشے بارے اوہ
سبھ کجھ دلچسپی نال سُندا رہندا۔
ایہہ اوہدے مرن توں کافی چر پہلاں دی گل اے۔ بلیو سٹار
ہو چکآ سی۔ دربار صاحب دی صفائی کر کے بانی دا پرسارن
شروع ہو گیا سی۔ میشے نوں سٹیشن ڈائریکٹر دربار صاحب
بھیج رہیا سی۔ اوہ جانا نہیں سی چاہندا۔ اوہنے ایسے جھگڑے
چ اک مہینے دی چھٹی لے لئی سی۔ پھیر ماتا گزر گئی۔ چھٹی
لمکدی گئی ۔ .... میں سرجیت ہانس نوں دسیا کہ میشا اداس
رہندے۔ جویں ڈیپریشن دا دورہ پیا ہووے۔ جد ملدے، تنگدستی
دی گل کردے۔ جد میں کہندی کہ توں مینوں دیکھ،اینی ماڑی
نوکری تے تھوڑی تنخواہ نال گزارا کرداں، تاں کہندی... توں
اپنے مکان چ رہندے۔ تینوں گھروں دانہ پھکا آ جاندے۔ توں
ڈنگر رکھدیں۔ گھر دا دودھ اے۔
میشا اک دن میرے گھر آیا۔ بتی پیندا رہیا۔ گلاں چ آپ ای
دس گیا کہ اوہنے کرائے دا مکان خالی کرن لئی پچی ہزار
روپئے لئے نیں۔ ہن اوہ خوش سی۔ تنگدستی دی شکایت نہیں
کردا سی۔ پر اوہدے اندر ایس توں وی وڈا دکھ پنجاب چ ہو
رہے قتل عام، جھوٹھے پولیس مقابلِیاں چ نوجواناں دے قتل تے
دربار صاحب نوں ڈھاؤن کر کے وسیا ہویا سی۔ اوہ ریڈیو
سٹیشن نوں جاندا آؤندا میرے گھر آ جاندا۔ پچھدا،” پریم ہن کیہ
بنو؟..... دھرماں دی سیاست، انسان دوستی پالن دے وعدے،
کیہ بچیا اے؟ اسیں 47 دی وڈھ ٹک توں کجھ نہیں سکھیا۔ کیہ
خالصتان بن جو؟ اسیں کتھے جاواں گے ؟ میں نہیں رہنا
خالسدان چ ...”
اوہدی سوچ اتے چنتا ڈونگھی سی۔ پر اوہنوں ایس گل دا
احساس نہیں سی کہ اسیں ہندو کویں جیونودے ہاں؟ روز کنی
واری موت نوں ساہمنے دیکھدے ہاں۔... کدے کدے اوہ آپ
خالصتانی بنیا دسدا سی۔ اک سویر نوں میں اوہدے گھر گیا۔ اوہ
دھپے کرسی تے بیٹھا سی۔ نال بیٹھا سی کوئی رٹائرڈ فوجی
جاں پولیس افسر۔ اوہناں دوہاں دے پیلے پٹکے بنھے ہوئے
سی۔ مینوں دیکھ کے اوہ بڈھا اٹھ کے چلیا گیا ۔ میشا اداس سی۔
رات دی زیادہ پیتی دا اثر اوہدیاں اکھاں چ سی۔ میری کسے
رکھی گل دے جواب چ میشا کہن لگیا،” حالات بہت خراب ہو
گئے نیں۔ حالے ہور خراب ہونے نیں۔ آؤن والے اک ہفتے دے
اندر بڑیاں بھیانک وارداتاں ہونیاں نیں۔ کئی سو ہندو مارے
جانے نیں۔ اوہناں نوں سوچنا چاہیدے بئی ایتھے رہنے تاں
کویں رہنے۔”.... مینوں سمجھ نہ آوے کہ میشا مینوں دھمکیاں
دے رہیا اے جاں ہندواں نال ہمدردی جتا رہیا اے۔ ..... موت
نوں تاں میں اپنے اگے پچھے کئی سالاں توں محسوس کر رہیا
سی۔ مینوں ایہہ وی لگے کہ اوہ بڈھا انٹیلیجینس دا بندہ
ہووےگا۔ اوہی میشے نوں ایہہ گل دس کے گیا ہووےگا۔... اوہ
سماں ای اجیہا سی کہ مارکسوادی دوست اچانک خالصتانی بن
کے بولن لگ پیندے سی۔
پھیر اک سماں آیا کہ میشا بہت پریشان ہو گیا۔ اوہنوں رات
نوں نیند نہ آؤندی۔ اوہدی نفیساتی صحت وگڑی لگدی۔ کدے
سویرے سویرے تے کدے تڑکے ای سیر کردا میرے گھر آ
جاندا۔ کہندا، چل اندر بیٹھیئے۔ میں سمجھ جاندا۔ اوہنے سگرٹ
پینی ہوندی سی۔ کہندا، تیرے نال دو گلاں کر کے سوکھا ہو
جاندا ہاں۔ اوہ کدے دہشت گرداں دے پیدا کیتے حالات بارے
بہت چنتا گرست ہوندا۔وار وار پچھدا، کیہ بنو ساڈا؟ تے کدے
لچ گڑچیاں کرن لگ پیندا۔ اوہنوں ایس گل تے وی حیرانی
ہوندی تے غصہ وی آؤندا کہ میں حالات توں اینا پریشان کیوں
نہیں۔
اک دن بہت تڑکے ساڈھے تن کو وجے آ کے مینوں جگا
لیا۔ میں کلے کچھے نال باہر نکلیا تاں کہندا، “ قمیض پا لے۔
آپاں سیر کرنی آ۔” اوہنے تمبا لایا ہویا سی۔ ہتھ چ کھونڈی سی۔
پچھے کالے رنگ دا لنگڑا لنڈا جیہا کُتا سی۔ میں گیٹ دا جندرا
کھوہل کے قمیض موڈھے تے سٹ کے اوہدے نال تر پیا۔
کہندا، “ سویر دی سیر چنگی ہوندی اے، صحت لئی۔” میں
حیران سی کہ اوہنوں ایہہ کیہ ہوئی جا رہیا سی؟
اسیں گلی دے موڑ تے گئے تا میریاں گوآں رنبھن لگ
پئیاں۔ اوہ میرے ایس کویلے جان توں پریشان سن۔ اوہناں نوں
پٹھے پا کے ہی میں چاہ پیندا سی۔ میں میشے نوں کیہا کہ آپاں
موڑ نہیں مڑنا۔ گوآں دی نظر توں اولھے نہیں ہونا۔ اسیں پارک
دوآلے گھمدے گلاں کردے رہے۔ میشے نے دسیا کہ اج ساری
رات اوہنوں نیند نہیں آئی۔ گھر چ بتی نہیں سی۔ کٹی گئی اے۔
پہلے کرائےدار بل نہیں دے کے گئے۔ سو پڑھ نہ سکیا۔
گھبراہٹ چ تن وجے ای گھروں نکل پیا۔... ایہہ درویش گیٹ
اگے بیٹھا سی۔ اُٹھ کے نال تر پیا۔ کدے میرے روٹی اندر نہیں
لنگھدی۔ میں ایہنوں پا دیندا ہاں۔ کوئی پاوے، نہ پاوے، ایہہ
گیٹ اگے ای بیٹھا رہندا اے۔ ایہدا صدق دیکھ تے بندیاں دا!...
میں کیہا ، شکر کر، میرا ٹائیگر پچھلے مہینے مر گیا۔
نہیں تاں ایہدا پتہ نہیں کیہ حال کردا۔ میشا کہندا، “ میں چاہندیں،
اوہ حال کوئی میرا کر دیوے۔ میں اج رات کسے وی ماڑی
حالت نوں اڈیکدا رہیا۔ ... موت نوں وی...۔”... مینوں میشے دی
آواز توں لگیا کہ اوہ موت توں میرے نالوں وی ودھ ڈریا ہویا
اے۔ اوہدے جیون دی اچھیا ای گھٹ گئی اے۔ میں اوہدیاں گلاں
ودھ سمجھ رہیا سی۔ اسیں تاں روز ای موت دی چھاں چ
جؤندے سی۔
اگلی سویر میں آپ اوہدے گھر گیا ۔ اوہ ٹھیک ای سی۔
اوہنے مینوں کِتے دی لت وکھا کے پچھیا،” ایہہ ٹھیک تاں
ہوجو؟” اوہنوں کِتے دی لت دی چنتا بہتی سی۔
مہینے کو بعد اوہ بہت وڈی کوٹھی چ چلیا گیا۔ جیہنوں
بھری بھری دکھاؤن لئی اوہناں نوں فرنیچر خریدنا پیا۔.... پھیر
پتہ نہیں کیہ واپرئا، اوہ اچانک خوش دسن لگ پیا۔ اوہنے اپنی
کوٹھی دے اک کمرے وچ بار بنائی۔ بھانت بھانت دیاں شراباں
رکھیاں۔ عطر پھلیلاں چ وسیا اوہ نک توں پھڑکا مار کے ہسدا
تے مینوں حال پچھدا۔ نصیحتاں کردا،” پیا کر۔ عیاشی کر۔ دنیا
چ بہت کجھ اے۔ اسیں تاں کنڈھے وی نہیں دیکھدے۔ کدے
پیسے دھیلے دی لوڑ ہووے، دس کیئیں۔ انج ایہہ بندہ کی، بندے
دی اوقات کیہ! “
دو ڈھائی مہینیاں بعد میں چنڈی گڑھ گیا۔جالندھر دے اک
پرانے ساتھی نے دسیا،"تہاڈا دوست میشا اجکل بڑے رنگاں چ
اے۔ دو راتاں ایتھے کٹ کے گیئے، اک ہوٹل ‘چ۔ اوہ دوستاں
نوں پھڑ پھڑ کے شراب پلاؤندا رہیا۔ کھانے کھواؤندا رہیا۔
عیاشی کردا رہیا۔... اک شام میں دیکھیا، اوہ رکشے تے بیٹھیا
کسے دے نال جا رہیا سی۔ اوہدے کٹے ہوئے وال پچھانہہ نوں
واہے ہوئے سی۔ دو انگلاں چ پھڑ کے سگرٹ پی رہیا سی،
سرعام۔ کہندے نیں کہ دِلی وی اوہ بڑے کھڑکدے نوٹ اُڈاندا
رہیا۔ بیریاں نوں سو سو دے ٹپ دیندا رہیا۔ جد اک دوست نے
پچھیا بئی میشا تیرے کول اینے پیسے کتھوں آ گئے نے تاں
اوہنے اپنا اٹیچی کیس کھوہل کے وکھایا ۔ اوہ نویں نوٹاں نال
بھریا پیا سی۔ اوہنوں بند کردیاں اوہنے کیہا،" سبھ گیانی ذیل
سنگھ دا پرتاپ اے۔”
مینوں اوس بندے دی دسی گل دا اتوار نہ آیا۔... اک شام
سرجیت ہانس آیا۔ کہندا، مھیشے ول چلیے؟... اسیں اوہدے
گھر پہنچے تاں اوہدی پتنی سریندر کہندی، سانوں کہہ کے
گئے نے کہ پریم پرکاش دے گھر چلیاں۔ میں کیہا، شام ویلے
میرے گھر جان دا کیہ کم؟ اوہ جاندا کِتے اے تے دسدا کِتے
اے۔ اسیں بیٹھے اڈیکدے رہے۔ پونے گھنٹے بعد اوہ آیا ۔ اوہنے
چوکھی پیتی ہوئی سی۔ سرجیت نوں دیکھ کے اوہ بہت خوش
ہویا۔ نال اک بندہ ہور سی۔ میشا اپنی بار کول جا کے چہکدا ہویا
پچھ رہیا سی،” کہڑی پینی اے؟ اپنے اپنے ٹیسٹ دے
مطابق۔”... اوہ بوتلاں چک چک اوہناں دے ناؤں بول رہیا سی۔
اک دن جالندھر دے انٹرنیشنل ہوٹل چ ادبی میٹنگ سی۔
پربندھکاں نے نرپندر رتن دے نال مینوں وی کھچ کے پردھان
بنا لیا۔ پنجاب دے حالات تے پنجابیت دے سنکلپ تے گمبھیر
بحث ہو رہی سی۔ میشا اک اخباری تے فلمی جہے بندے نال آ
گیا۔ اوہنے کڑتا پجامہ پا کے اتے چٹی شال لئی ہوئی سی۔
پیریں پٹیالے شاہی جتی سی۔ اوہ آ کے پچھے بہہ گیا۔ جد کوئی
بولے، وچ بول پیا کرے۔ کدے ٹوک دیوے۔ کدے سوال کر
دیوے۔ میں کھجھ کے کیہا، اسیں ایس طرحاں بولن نہیں دینا۔
جے بولنے تاں سٹیج تے آ کے بول۔ میرے گھورن تے ہور
کہن لگ پئے، میشا جی ایدھر آؤ۔ آ کے بولو جی سٹیج توں۔...
اوہ آیا۔ بولن لگ پیا۔ کدے شوخی چ تے کدے سنجیدگی ‘چ۔
اوہنے اینی پیتی ہوئی سی کہ چنگی طرحاں کھلو نہیں سی
سکدا۔ میز تے بہہ گیا۔ مرکزی سرکار دے خلاف بولیا۔ جد میں
کیہا بئی اسیں ٹیپ ریکارڈر لایا ہوئٔے تاں یرک گیا۔ پھیر کہندا،
میں سچی گل کہنی اے۔ کہانگا وی۔ پھیر جدے یبھلیاں مارن پیا۔
ہُن میشے نوں تن چیزا چکی پھردیاں سن، نویں ماروتی،
وچ رکھی دارو تے تردیاں پھردیاں زنانیاں۔ اوہی اوہنوں بٹالے
لے کے گئیاں سن تے اوہی کپورتھلے دی کانجھلی لے گئیاں۔
میشا گزر گیا، رسماں مک گئیاں۔ میں، جسونت دید، دلجیت
موکھا تے کدے سرجیت ہانس سرجیت کور چترکار دے سٹڈیو
چ بیٹھے گلاں کردے ۔ میشے دی موت دے کارن لبھدے۔ کدے
کدے ایس سٹے تے پہنچدے کہ ادب اکادمی ایوارڈ ملن توں بعد
اوہدے چ سرجن شکتی گھٹ گئی سی۔ ہولی ہولی ایہدا احساس
اوہنوں پریشان کرن لگ پیا سی۔ اوہنوں سنمان پراپت کرن دی
بھکھ نے وی خراب کیتا سی۔
میشے دی موت دا اک ہور وڈی وجہ ریڈیو چ اوہدی
نوکری دا کچیاں ہونا، کوئی ترقی نہ ملنا تے ترت کارن اوہدے
سٹیشن ڈائریکٹر ولوں اوہنوں دربار صاحب امرتسر چ جا کے
پرسارن کرن دی ڈیوٹی تے بھیجن دی ضد شامل سن۔ ایسے
دکھ کر کے اوہ بڑے چر توں چھٹی تے رہیا سی۔ ایس نفیساتی
سنکٹ توں اوہدی خلاصی مر کے ای ہوئی سی۔
مینوں ایس گل دا افسوس اے کہ ساڈے سمکالیاں نے
اوہدی شاعری دی اہمیت نوں بھلا دتا اے۔
(3) سرجیت کور
چترکار سرجیت کور نال میری دوستی دا درجہ عورتاں
وچوں سبھ توں بلند رہیا اے۔ میری زندگی چ اوہدا عمل دخل
اینا رہیا اے کہ میریاں بہہتیاں کہانیاں تے اوہدی چھاپ اے۔
ایتھے تک کہ جیہناں کہانیاں چ عورت بالکل وکھرے روپ چ
آؤندی اے، اوہدے وچ وی اوہدا کوئی نہ کوئی روپ وسیا ہوندا
اے۔ میں اک کہانی ‘ستونتی’ دلی دے سکھ مخالف دنگیاں بارے
لکھی۔ جیہدے وچ دنگیاں چ اپنا پتی تے پت گوا کے اپنے
پیوکیاں دے پنڈاں کول پاگل ہوئی پھردی اک عورت پنجاب دے
اک پنڈ وچ آ وڑدی اے تے ہندو کسان دے گھر دھکوزوری
‘ویر’ کہہ کے رہن لگ پنیندی اے۔ میرے نیڑے دے پاٹھکاں
نوں اوہدے اتے وی سرجیت کور دی شخصیت دا اثر لبھدا
محسوس ہوندا اے۔
میرا دوست اوم پرکاش پناہ گیر کہندا ہوندا اے کہ سرجیت
کور تاں تیریاں کہانیاں دا آلو اے۔ توں کوئی وی کہانی لکھیں،
اوہدے وچ سرجیت کور کسے نہ کسے رپ چ موجود ہوندی
اے۔ .... پر میں کہندا ہاں کہ اوہ آلو نہیں، پنج رتنی اے۔
جیہدے وچ ساگر منتھن ‘چوں نکلے پنج رتن ودمان نیں۔ اوہدے
چ پنج تت جاں پنج بھوت موجود نیں، جیہڑے ایہہ سرشٹی
رچن والے برہما تے اوہدی رچی ثقل پرکرتی چ ودمان نیں۔
اک واری سرجیت کور نے بحث کردیاں مینوں کیہا سی،”
میں تہانوں سبھ سمجھدی ہاں۔ میں تہانوں تیہاں سالاں توں
جاندی ہاں۔”.... جواب چ میں کیہا سی،” میڈم، ایہو بھلیکھا سبھ
نوں پیندا اے۔ .... پر میں تاں اینے ورھیاں چ تہانوں ادھ
چوتھائی وی نہیں جان سکیا۔ اینے رنگ بدلدی رہی اے، ایہہ
تیری شخصیت!”
ایہہ گل کلی سرجیت کور دی نہیں، کوئی وی بندہ کسے
دوجے نوں ادھ چوتھائی وی نہیں سمجھ سکدا۔ کیونکہ جو کجھ
اوہ سمجھدا ہوندا اے، اوہ اوہدے ہور کئی پہلوآں دا اک پاسہ
ہوندا اے۔ نالے اوہ پل لنگھن بعد تاں بندہ بدل کے ہور دا کجھ
ہور ای ہو گیا ہوندا اے۔ پل پل چ روپ بدلدے بندے نوں کوئی
کویں سمجھے۔... ایس طرحاں سرجیت کور میرے لئی ہمیشہ
چھلیڈا ای بنی رہی اے۔ دو بندے کٹھے رہندے ہوئے کِنا اک
دوجے نال ٹکراؤندے، اک دوجے دا کجھ بھوردے ، کھوردے
تے بھردے رہندے نیں۔ کجھ سمیں بعد تاں ہر اِک بندہ ہور دا
ہور ہوئی جاندا اے۔ تسیں اوس پرانے بندے نوں کتھوں
لبھونگے؟
ایہہ سوچدیاں مینوں محسوس ہویا کہ میری ایس لمی
زندگی چ کنیاں ای تیویناں نال دوستیاں ہوئیاں۔ ہر اِک دوستی
اپنی اپنی سیما چ رہِ کے اپنی اپنی اؤدھ بھگت کے مک گئی
جاں مدھم پے گئی۔ جیہنوں اردو شاعر اقبال نے انج کیہا اے...
‘نہ وہ حسن میں رہیں شوخیاں، نہ وہ عشق میں رہیں
گرمیاں
نہ وہ غزنوی میں تڑپ رہی، نہ وہ خم ہے زلفے عیاض
میں۔
(محبوب دے روپ چ ہن پہلاں والی شوخی نہیں رہی تے
نہ ہی بندے وچ ہن پریم کرن والی اوہ اگ اے۔.... بادشاہ
محمود غزنوی دے دل چ ہن اوہ تڑپ نہیں رہی۔ تے نہ ہی
اوہدے لونڈے ایاز دی لٹ چ ہن اوہ ول رہے نیں۔ ... (ایاز
محمود غزنوی دا غلام سی، جس تے اوہ عاشق وی سی)
کوئی میرے نال رس گئی اے تے کسے نال میں رس
گیاں۔ کوئی وچھڑ کے دور چلی گئی۔ کوئی میرے لئی مر گئی،
کسے لئی میں مر گیا۔ کسے نے مینوں رد کر دتا۔ کسے نوں
میں اپنی شان دے قابل نہ سمجھیا۔ .... پر سبھ توں لمی دوستی
چترکار سرجیت کور نال نبھی۔ جس تے اسیں دوویں فخر
کردے ہاں۔ ایہہ 1973 توں شروع ہو کے 1998 تک کوئی
پچی کو سال چلی۔ مکی تد، جد اسیں دوویں عمر کھادے تے
روگی جہے ہو گئے۔ سرجیت کور نال قدرت نے اوہ زیادتی
کیتی، جیہڑی کسے کسے عورت نال ہو جاندی اے۔ جد اک
عمر چ آ کے زنانی لئی اپنا آپ سانبھنا اوکھا ہو جاندا اے۔ پھیر
ساری دنیا اوہنوں اپنی دشمن سازشاں کردی نظر آؤندی اے تے
اپنا آپ پہنچیا ہویا اولیا لگدا اے۔
سرجیت کور اے.پی.جے. کالج آف فائین آرٹس، جالندھر
چ فائین آرٹ دی ٹیچر رہی۔ اوہدا ہتھ وی بڑا صاف اے۔ اوہنے
کئی انعام لے کے کلا جگت چ اپنی عزت بنائی ہوئی اے۔
ایہدے نال ای اوہنوں دوجیاں کومل قلعواں، خاص طور تے
ادب چ وی بڑی رچی اے۔ میں آپیاں ادھیاں کہانیاں اوہنوں
اوہدی صلاح نال لکھیاں نیں۔ عام چترکاراں وانگ اوہ ودھاکڑ
کلا دے طور تے کویتا وی لکھ لیندی اے۔ ریٹائرمینٹ توں بعد
اوہنے اپنے گھر دے متھے تے انگریزی دے اکھر بیڑ کے
‘کلامنڈپم’ لکھوا لیا اے۔ جتھے اوہ چتر کلا سکھاؤندی اے۔
کسے زمانے چ شاید 1980 توں 1997 تک سرجیت کور
دا گھر ‘کلاکاراں دا کبوترخانا’ لگدا ہوندا سی۔ چھت اتے بنے
اوہدے آرٹ سٹڈیو چ میں، کانا سنگھ، پال کور، جسونت دید،
وینا دادا، کیرتی کیسر، دلجیت موکھا، امبریش، پریم سنگھ چٹھا
آدی کٹھے ہوندے تے کویتا، کہانی، چترکاری، سنگیت، فلماں
تے عورت مرد دے تعلقات بارے اینیاں بحثاں کردے ہوندے
سی کہ کدے لڑ ای پیندے سی۔ ملنا چھڈ دیندے۔ پھیر کدے
کٹھے ہو کے آڑیاں پا لیندے سی۔ اوہناں دناں چ میریاں کہانیا،
جسونت دید دی شاعری تے سرجیت کور دے چتراں چ کجھ
تت سانجھے دسن لگ پئے سن۔ میں سرجیت کور دے چتراں
نوں اپنیاں کتاباں دے ٹائیٹلاں تے لاؤندا سی۔ سرجیت کور دے
چتراں وچ مینوں اپنے پاتراں دے چہرے دسدے سن۔ جسونت
دید دی کویتا چ وی ایہہ گلاں رلگڈ ہوئیاں لگدیاں سن۔ ساڈی
ایس محفل چ کدے سرجیت ہانس وی آ جاندا ہوندا سی۔ پر اوہ
بحث چ حصہ نہیں سی لیندا۔ انج تاں جالندھر دے بہتے کلاکار
ایس گھر دا پتہ جاندے سن۔ جیہناں چ کئی فلمساز، ناٹک
نردیشک، رنگ کرمی، نائکاواں تے نائک، میڈا چ کم کرن
والے کرمچاری تے ادھیکاری، پروفیسر تے وائس چانسلر
وغیرہ شامل ہوندے سن۔
میں آپ ایس گلوں بڑا برا ہاں کہ مینوں اپنے نیڑے دے
دوستاں چ گناں دے نال اوہناں دے اؤگن وی دسدے رہندے نیں۔
اوویں سرجیت کور چ سبھ توں وپھا اؤگن اوہدا ‘جھوٹھ بولنا’
اے۔ اوہ کدے کدے ایہہ آکھ کے رون لگ پیندی اے کہ لوک
کِنا جھوٹھ بولدے نے! پر آپ بہت ماسومی نال جھوٹھ دی پنڈ
تولدی رہندی اے۔ کدے مینوں بھلیکھا لگدا اے کہ اوہنوں اپنے
جھوٹھ دا شاید پتہ ای نہیں لگدا۔ اوہ وعدے کر کے بھل جاندی
اے۔ ... اک شام اسیں دوویں کِتے جا رہے سی تاں اک پترکار
ساہمنے آ کے رک گیا۔ کہندا،”تسیں میڈم مینوں انٹرویو لئی ٹائم
دتا سی۔”... “اوہ سوری، میں بھل گئی۔ پھیر کدے سہی۔”...
اصل چ اوس پترکار نوں کیہ پتہ کہ سرجیت کور اکو ٹائم کئیاں
نوں دے کے بھل جاندی اے۔
اسیں تیہہ ورھیاں توں ملدے رہے ہاں، پر سرجیت کور
وچ بہت گلاں میتھوں الٹ نیں۔ جویں اوہ روز نھاؤندی اے۔ بہت
صفائی پسند اے۔ مکان، سامان تے لباس صاف رکھن لئی کملی
ہوئی رہندی اے۔ بہت نفاست نال گھر سجا کے ‘اجائب گھر’ بنا
کے رکھدی اے۔ سارے ٹبر دے کپڑے اپنی پسند دے لیاندی
اے۔ بے حد مہمانداری کردی اے۔ اوہنوں چترکاری لئی ہمیشہ
سمیں دی تھڑ محسوس ہوندی رہندی اے۔ اوہنوں ساری عمر
چترکاری لئی سماں نہ ملن دی شکایت رہی اے تے مینوں
ساری عمر وہل ہی وہل رہی اے۔ سرجیت کور کل خوری وی
اے۔ اوہنوں جیہڑے بندے دی لوڑ نہ ہووے، اوہنوں اوہ جھل
نہیں سکدی۔ نہ ملن جاں ملن دے سو بہانے گھڑ سکدی اے۔
ماڑے توں ماڑے تے کروپ بندے نوں وی دوست بنا لیندی
اے۔ جیہنوں نہ چاہے، اوہدا جیونا حرام کر دیندی اے۔
کئی وار مینوں حیرانی ہوندی اے کہ زندگی نوں اینی اگ
نال جیون والی دے چتراں دیاں تیویاں دے چہرے ٹھنڈے، اداس
تے ماتمی جہے کیوں نے؟ جیہناں نوں لگاتار دیکھدیاں ڈر آؤن
لگ پیندا اے۔... پھیر اوہنوں جوانی چ اینے سنمان ملے نیں۔ پر
اوہدے چتر وکدے کیوں نہیں؟
میں ہُن سوچدا ہاں کہ جے میرا ویاہ سرجیت کور ورگی
زنانی نال ہو گیا ہوندا تاں اسیں اک سال وی کٹھے نہ رہِ
سکدے۔
(4) جسونت سنگھ وردی
1954 توں 1961 تک دے سمیں چ جد میں، محرم یار
تے جسونت سنگھ وردی جالندھر دے ادبی ہلکے چ ‘ینگ
ٹرکس’ بنے کہانیاں لکھدے تے بحثاں چ الجھے رہندے سی تاں
اسیں اک دوجے دے شبد چتر لکھن دا پھیلا کیتا سی۔ وردی نے
میرا لکھیا تے میں وردی دا۔ محرم یار نے وردی دا لکھنا سی،
پر اوہ لکھ نہ سکیا۔ اوہ جد کہانی وی لکھدا سی تاں اوہنوں
کوئی ‘اٹک’ پے جاندی سی۔ وردی نے جیہڑا اوہدا لکھیا سی،
کھجھ کے اوہدی کہانی بنا دتی سی۔ لکھن چ وردی بہت تیز
سی۔ ایسے لئی اوہنے لکھ لکھ کے ڈھیر لا دتے۔ جیہدے وچ
اوہدیاں چنگیاں رچناواں وی رل گئیاں۔
وردی نے دِلی جا کے بہت سوہنیاں کہانیاں لکھیاں۔ اسیں
ہسدے ہوندے سی کہ اوہ جالندھر چ ساڈی نقطہ چینی توں ڈردا
چنگی کہانی نہیں سی لکھ سکیا۔ پھیر جد اوہ دفتری بابو بن کے
چنڈی گڑھ آیا تے پھیر کالج ادھیاپک بنیا تاں اوہدی کلا دی
چمک مٹھی پن لگے پئی۔ جس نال اوہدے اندر عجیب قسم دی
کھجھ جہی پیدا ہون لگ پئی سی۔ پھیر ریٹائر ہو کے اوہدے
سبھاء دے بہتے چڑچڑے ہون دا وڈی وجہ اوہنوں ادب اکادمی
دا ایوارڈ نہ ملنا بن گیا۔ جس دا الزام اوہ جالندھر دے ‘ساہتک
ماپھیئے’ تے سٹدا اے۔ مافیہ پتہ نہیں اوہ کیہنوں کہندا اے!
جد اوہ کپورتھلے کالج ٹیچر سی تے ریٹائر ہون والا سی
تاں میں جالندھر چ چٹھیاں کولوں اوہنوں پلاٹ دوایا۔ میرے من
چ سی کہ اوہ میرے نیڑے رہوے گا تے ملدے رہواں گے۔ پر
بیتدے سمیں نال اوہدے گھریلو حالات کر کے جاں کسے ہور
گل کر کے اوہدا سبھاء وگڑدا ای گیا۔ اوہ گھر چ ہوندا ہویا وی
اکھوا دیندا سی کہ اوہ گھر نہیں۔ ایہہ عادت اوہدی بڑی پرانی
سی۔ اوہ آپ فون نہیں چکدا۔ “کون آ؟” پتہ کر کے ای دسدا اے
کہ اوہ گھر ہے جاں نہیں۔ اوہ کسے نال لڑدا تاں نہیں، بس گھر
اندر بیٹھا سبھ نوں گالھاں کڈھ کے دل دا بھار ہولا کر لیندا سی۔
اوہنے ہوراں دیاں کہانیاں تاں کیہ عام پرچے وی پڑھنے چھڈ
دتے سن۔... ایہہ اوہدا ضدی سبھاء اوہدے پتا جی تے گیا سی۔
مینوں یاد اے کہ اک واری اوہدے پتا جی کسے گلوں رس
گئے۔ اوہناں روٹی کھانی چھڈ دتی۔ رشتے داراں نے اک دن آ
کے زور پا کے اوہناں نوں روٹی کھوا دتی۔ جد اوہ رشتے دار
چلے گئے تاں بزرگاں نے حلق چ انگلی پھیر کے کھادا پیتا
کڈھ دتا سی۔
وردی کہانی لکھن دا ایڈا استاد اے کہ اخبار چ چھپی کسے
وی خبر دی کہانی بنا سکدا اے۔ دھرم نرپکھ تے سماج وادی
ایس لکھاری نے سماج دی شاید ای کوئی اجیہی گل ہووے،
جیہدے تے اوہنے کہانی نہ لکھی ہووے۔
وریام سنگھ سندھو پچھلے اٹھاراں کو ورھیاں توں وردی
دے نیڑے رہندا اے۔ وردی اوہنوں وی نہیں ملدا۔ اسیں اوہنوں
میٹنگاں چ بلاؤن تے اوہدا سنمان کرن دیاں بیونتاں وی بنائیاں۔
اوہدا جواب سڑیا ہویا ملدا۔... ایس کر کے میں وردی بارے
کجھ لکھنا نہیں سی چاہندا۔ ڈردا سی کہ پتہ نہیں اوہ کہڑی گلوں
دکھی ہو جاوے۔ میں اوہنوں دکھی کرنا نہیں سی چاہندا۔... پھیر
مینوں دوستی دیاں پرانیاں یاداں نے منا لیا۔
1954/55 چ پروفیسر موہن سنگھ دے گھر ہوئی ادبی
میٹنگ چ ملن توں بعد اسیں اینے نیڑے ہو گئے سی کہ میں
محلہ گوبند گڑھ چ اوہدے گھر دے نیڑے کمرہ لے کے رہن
لگ پیا سی۔ جتھے اسیں تنے دارو سگٹاں پیندے تے کہانیاں
تے بحثاں کردے رہندے سی۔ وردی اپنی کہانی دی آلوچنا دا
جواب نہیں سی دیندا۔ کدے کدے محرم یار مینوں کوئی اردو
دی کہانی خچری اکھ دب کے دے جاندا۔ پھیر شام نوں سینتاں
نال دسدا کہ وردی نے اوہدے وچوں کیہ کجھ لیا اے۔ اوہ
چوری دا الزام سدھا نہیں سی لاؤندا۔ میں ایہنوں عام جہی بھل
مندا سی۔
اوہناں دناں چ زندگی چ پھکڑبازی بہت سی۔ میں محرم یار
دی بیٹھک چ گلاں کردا رات پا دیندا سی۔ پھیر اتھے ای روٹی
کھا کے اتھے ای سوں جاندا سی۔ وردی ویاہیا ہویا سی۔ پر
بچہ کوئی نہیں سی۔ چھٹی والے دن اسیں اوہدے گھر جا بہندے۔
اندروں مکی دیاں میتھیاں تے جوین والیاں روٹیاں دی مہک
آؤندی تاں اسیں رل کے گاؤندے... “گرما گرم روٹیاں، کتنا
حسیں خواب ہے۔”
اسیں تنے ہوندے تاں ہوراں دا مذاق اڈاندے۔ کدے دو
ہوندے تے تاں تیجے دا۔ میں تے محرم یار وردی دیاں کہانیاں
دا ناٹک کھیڈدے اوہدا مذاق اڈاندے ہوندے سی۔ ایہہ گل میں
وردی نوں دس وی دیندا سی۔ اوہ کہندا کجھ نہیں سی۔ دل چ
پھسا کے بہہ جاندا سی۔ ... اوہ فخر نال کہندا ہوندا سی،” اسیں
ترکھان ہاں۔ کلا گھڑنا وی جاندے ہاں تے ٹھوکنا ویے۔” ...
اوہدے پتا جی نے تے اوہنے آپ زندگی چ مستری دے کم چ
بہت محنتاں کر کے اپنی حیثیت بنائی اے۔ وردی دے پتا جی
پلاں تے مستری دا کم کردے سی۔ وردی وی نال کردا رہیا۔
پھیر وایا بٹھنڈہ دسویں، دو ایم ایاں تے بی ایڈ کر گیا۔ ... اوسے
نے ای مینوں محرم یار دی جات لبھ کے دسی سی۔
مینوں لگدا اے کہ وردی قلم دا سپاہی اے۔ اوہدا قلم روز
چلدا اے۔ جے کوئی ادبی کرت نہیں تاں اخبار لئی لیکھ لکھی
جاندا اے۔ اوہدیاں کتاباں چاہے وکن نہ وکن، پر اوہنے اخباراں
لئی لکھ لکھ کے بڑا دھن کمایا اے۔ ایہہ اوہدی محنت دی سچی
کمائی اے۔
(5) دلجیت سنگھ
جد میں دلجیت سنگھ دی گل کردا ہاں تے دوجا پچھدا اے
کہ دلجیت کون؟ میں کہندا ہاں،"دکی تکی والا۔”... ایہہ اہیدیاں
کہانیاں دا پراگہ سی۔ جس توں بعد اوہنے کہانیاں تاں لکھیاں،
پر چھپوائیاں نہیں۔ اوہ اپنے گھریلو حالات چ اینا الجھ گیا سی
کہ آلوچنا ہی لکھدا رہیا۔ اوہ وی نہ چھپوائی۔
جالندھر چ جد وردی تے محرم یار میتھوں پرے ہوئے تاں
مینوں بہت ودھیا دوست دے روپ چ دلجیت سنگھ مل گیا سی۔
اوہ کافی ہاؤس چ تاں گھٹ ودھ، پر اوہدے ہیٹھاں بنے
ایوریسٹ ریسٹورینٹ چ اپنے دوست کلدیپ سنگھ نال بیٹھدا
سی۔ کدے کدے کے. پی. دے نیویں چھت والے دچھتے تے
بیٹھا وی مل جاندا سی۔ اوہ شہر دے پرائمری سکول چ پڑھاؤندا
سی تے کہانیاں لکھدا سی۔ میں اوہدیاں دو کہانیاں پڑھیاں سن۔
اوہنیں دنیں میں بکرم پرے رہندا سی۔ دلجیت چھٹی کر کے
سدھا میرے گھر آ جاندا۔ میں نہ آیا ہوندا تاں میری دو ڈھائی
سال دی بیٹی سربھی نال کھیڈدا رہندا۔ اسیں گھروں ہشیار پور
چوک والے کھیڑا ریسٹورینٹ چ جا بہندے۔ ادب تے بحثاں
کردے۔ نجی گلاں دے ڈھیر لا دیندے۔
دلجیت بہت ذہین تے ودوان بندہ سی۔ اوہدی صحت ماڑی
سی۔ اوہناں دا ٹبر سری نگر (کشمیر) توں اجڑ کے آیا سی۔
کھاندے پیندے گھر دی حالت ماڑی ہو گئی سی۔ سارے جی
کھجھے رہندے سی۔ دلجیت کاہلا پیا رہندا سی۔ پر کہانی بڑی
ٹھرھمے والی لکھدا سی۔... پریت لڑی چ اوہدی کہانی چھپی۔
مینوں بہت ای چنگی لگی۔ اوہ شام نوں میرے گھر آیا تاں میں
کہانی پڑھ کے ہٹیا ای سی۔ اوہ نیجھ نال مینوں دیکھدا پچھن
لگا،”کیہو جہی لگی؟” میں پرچہ وگاہ کے ماردیاں کیہا،”فضول
اے۔” ... اوہ گھبرا ای گیا۔ پھیر میں تعریفاں دے پل بنھ دتے۔
پھیر اسیں کھیڑا ریسٹورینٹ جا بیٹھے۔ جتھے اوہ مینوں اپنے
مکان چ کلی رہندی کرائےدار کڑی دی مچھردانی چ رات نوں
وڑن، نال چمبڑ کے فلمی ڈائلاگ بولن تے بے عزت ہو کے
باہر نکلن دی کہانی سناندا رہیا۔ تے دکھاں چ ہسدا رہیا۔... پھیر
گمبھیر ہو کے اپنی پریمکا دے نہ ملن تے جھردا رہیا۔
دلجیت ایم اے پنجابی کر کے کٹھوئے کالج چ تے پھیر
جموں یونیورسٹی تے پھیر گورو نانک دیو یونیورسٹی، امرتسر
پڑھاؤندا رہیا۔ اوہدے گھر چ پتنی نال کلیش رہندا سی۔ جیہدے
کر کے اوہنے چڑ کے کہانی لکھنی چھڈ دتی سی۔ آلوچنا دے
کھہڑے بہتا پے گیا سی۔ اوہنے آلوچنا وی دوجیاں نالوں
وکھری کیتی۔ اوہدی گل ودواناں دے ای سمجھ چ آؤن والی
ہوندی سی۔ میں جد وی سرجیت ہانس نوں ملن امرتسر جاندا
سی تاں پہلاں دلجیت نوں ملدا سی۔ رات نوں دیر تک اپنے نال
رکھدا سی۔ ساڈیاں سانجھاں اینیاں ڈونگھیاں سن کہ میں اپنے
بہتے بھیت اوہنوں دس دیندا سی۔ پر اوہنوں میری گلاں تے
اطوار نہیں سی آؤندا۔ کہندا،” زنانیاں دیاں ایہہ گلاں تے
گھٹناواں عورت دے تیرے بھوکھڑے کر کے تیری کلپنا پیدا
کردی رہندی اے۔”... اوہ پھیر وی دلچسپی نال سندا سی۔ میں
پھیر وی اوہنوں دسدا رہندا سی۔ میرا وادھا ایہہ سی کہ اوہ
اگانہہ کسے نوں دسدا نہیں سی تے آپ وی بھل جاندا سی۔....
میرے کول وی اوہدے پریم پرسنگاں دے سارے بھیت لکائے
ہوئے سن۔ میں اوہدیاں کئی گھٹناواں وی اپنیاں کہانیاں چ
ورتیاں نیں۔
دلجیت دا ویاہ اک سکول ٹیچر نال اودوں ہویا، جد اوہ
دوویں تیہہ توں ٹپ چکے سن۔ اوہ جات دی آہووالیا تے دلجیت
ڈنگ گوت دا اروڑا سی۔ دوویں اپنی جات نوں دوجے دی جات
توں اچی سمجھدے سی۔ ایہہ لڑائی تکھی کرن دا سوہنا ہتھیار
سی۔ دوویں ساری عمر اک دوجے نوں دھوندے تے دھکدے
رہے۔... افسوس کہ اوہ رٹائر ہو کے بہتا چر جیوندا نہ رہیا۔
اوہدی پتنی نے اوہنوں جالندھر نہ وسن دتا۔ کپورتھلے لے گئی۔
جتھے اوہ بہت ای نراشاوادی ہو کے کینسر دی نامراد بیماری
نال گزر گیا۔ ریٹائر ہون توں بہت سال پہلاں اوہ کہندا ہوندا
سی،”پریم، دساں کو سالاں بعد ریٹائر ہو کے شام نوں میں
کھونڈی پھڑ کے تیرے گھر آیا کراں گا۔ آپاں پھیر وردی دے
جایا کراں گے۔ کمبدی آواز نال جوانی دیاں گلاں کریا کراں
گے۔” پھیر اوہ کھونڈی پھڑ کے ہتھ اتے آواز نوں کمبا کے
ایکٹنگ کردا ہوندا سی۔ پر اوہ کجھ تھوڑو ہوندا اے، جیہڑا
اسیں سوچدے ہاں۔ اسیں تنے اک دن وی کٹھے نہ ہو سکے۔
دلجیت نوں میں فون کر کے کپورتھلے توں بلا لیندا سی۔ نہیں
تاں ضدن اوہدی ‘گینو’ نے جالندھر آؤنا ہوندا سی، اوہ اوہنوں
کسے ہور تھاں چھڈ کے میرے کول آ جاندا سی۔
زندگی دے آخری سالاں چ اوہ اینی نراشا نال بھر گیا سی
کہ کہن لگ پیا سی،” کیہ فائدہ ایہہ کہانیاں لکھن دا؟... ایہہ
گلاں تے بحثاں کرن تے پرچہ کڈھن دا؟”
میں کھجھ کے کہہ دیندا سی،” کیہ فائدہ اے ایہہ ساہ لین
دا؟”... ایس گل تے اوہ بحث چھیڑ لیندا تے کِنا ای دلیلاں دین
بعد پچھ لیندا سی، “ چل میرے نال سری نگر چل۔ مینوں تیہہ
کو ہزار بقایا ملنا اے سرکار توں۔ کار چ جاوانگے، سیر
کردے۔” ... میں کہہ دیندا سی،”مرنے کشمیری دہشت گرداں
توں؟ مساں تاں خالصتانی دہشت گرداں توں بچے ہاں۔”
پھیر اوہ مروں مروں کردا بندہ سری نگر جا کے چیک
لے آیا سی۔ خبرے اوہ اپنی پتنی دے کہن تے ای گیا ہووے۔
(6) سرجیت ہانس
ورک نے میری ملاقات سرجیت ہانس نال کرائی سی۔ اک
دن اوہدا فون آیا کہ آ تینوں ‘اٹھیانی’ والا لکھاری ملاواں۔
سرجیت دی ایہہ چنگی کہانی ‘نویں زمانے’ چ چھپی سی۔
اوہناں دناں چ اوہ میشے دے نال سٹھیالے کالج چ پڑھاؤندا سی۔
پھیر جد وی جالندھر آؤندا، مینوں اخبار دے دپھر فون کر کے
کوفی ہاؤس بلا لنیدا۔ اوہ سارے لکھاریاں نوں جاننا چاہندا سی،
پر ملنا نہیں سی چاہندا۔ اوہدے من چ کوئی ‘اٹک’ جہی سی۔ میں
کدے اوہنوں ملن سٹھیالے چلیا جاندا سی۔ رات نوں اسیں دوویں
دارو پیندے تے نشئی ہو کے گپاں ماردے کچے ویڑھے چ
سوں جاندے۔ مینوں لگدا رہندا کہ ایہہ بندہ خاصہ گھنا اے۔
کسے نوں من دی گل دسنا نہیں چاہندا۔ نہ کسے دی کھرچ کے
پچھنا چاہندا اے۔
اوہنیں دنیں اوہدی نوکری جان لگی تاں اوہنے انگلینڈ جان
دی سبیل بنا لئی۔ جان توں پہلاں اپنا ناول ‘مٹی دی ڈھیری’
جالندھر دے پروفیسر چھابڑا نوں چھپن لئی دے دتا۔ سرجیت
چاہندا سی کہ چھپیا ناول نال لے کے جاوے۔ اسیں چھابڑے تے
دباؤ پاؤن نوں اک شام دارو پی کے اوہدے گھر گئے۔ اوہ
اندروں ای نہ نکلیا تاں اسیں اچی اچی گالھاں کڈھ کے مڑ آئے۔
ہن سوچدا ہاں تاں مینوں اپنا ایہہ پینڈو جیہا وہار ماڑا لگدا اے۔
1965 چ انگلینڈ جا کے سرجیت تاں جویں اودر ای گیا۔
ہر ہفتے اوہدی چٹھی آ جاندی۔ جیہناں چ گلاں اوہ سیانیاں ای
لکھدا سی،پر دل تے بیتدی کوئی نہیں سی دسدا۔ چٹھی صرف
لکھن لئی لکھدا لگدا سی۔ پھیر کنیاں ای گھٹناواں بیت گئیاں۔
مینوں پتہ لگدا رہیا۔ پر اوہ چپ ای رہیا۔ پھیر کدے اوہ انقلابی
کوی بنن لگدا تے کدے دارشنک کوی۔ نکسلی لہر چلی تاں
انگلینڈ بیٹھے نے 1970 چ میتھوں پرچہ ‘لکیر’ کڈھوا لیا۔ تن
کاو ناٹکاں دی کتاب ‘پشتاں’ چھپوائی۔ میں کسے وی کتاب دا
چرچہ کرواؤن لئی کجھ نہیں کیتا۔ اوہدا ادب پنجابی چ رچے
جاندے ادب نالوں وکھرا ای سی۔ اوہدی سوچ انگریزی ادب نال
چلدی سی۔
سرجیت وچ نوں مڑیا تاں انقلابی سی۔ اک شام امرجیت
چندن، لال سنگھ دل تے میں سرجیت ہانس دے گھر سرابھا
نگر، لدھیانے کٹھے ہوئے سی۔ کوٹھے تے بیٹھے سرگٹاں
پھوکدے رہے سی۔ بعد چ سرجیت نوں کوی وجوں نہ پاش
شاعر بھایا تے نہ دل۔ اوہنے دل دیاں کویتاواں سودھ کے لکیر
چ چھاپن لئی مینوں دے دتیاں۔ جیہناں چ ادھا سرجیت وڑ گیا
سی۔ میں دل دیاں ہی چھاپیاں۔ اوہ کہدا اے کہ سمپادک نوں
سودھن دا حق اے۔ پر میں نہیں مندا۔ میں ہن وی لکھاری دا اک
شبد بدلن لئی وی اوہدی آگیا لیندا ہاں۔
سرجیت انگلینڈ توں تنگ پے کے پھیر مڑ آیا۔ اپنا
پاسپورٹ تباہ کر دتا کہ جان دی سوچ ای نہ روھے۔ گ. ن. د.
یونیورسٹی چ لگ گیا۔ بہت کجھ لکھیا۔ ... میرے لئی اوہ
انسائیکلوپیڈیا ثابت ہویا۔ میں گربانی، سکھ دھرم، ساکھیاں،
اتہاس، مریادا تے بھارتی اتہاس آپ تاں تھوڑا بہتا ای پڑھیا
اے، بہتا اوہدے کولوں سکھیا اے۔ اوہنوں مل کے مینوں گیان
دا خزانہ تاں مل گیا، پر نال ملیا اک ‘بڑا بھائی’۔ میں کھنے
اپنے بڑے بھائی توں مساں کھہڑا چھڑا کے جالندھر آیا سی۔
... ‘بڑے بھائی’ دے ارتھ ایس طرحاں سمجھے جا سکدے نے
کہ پاکستانی لیڈر کہندے نے کہ بھارت سانوں ‘وڈا بھائی’ بن
کے تاں نہ وکھاوے۔... پر میں کیہ کردا؟ سرجیت نوں وڈا
بھائی بنن دی عادت اے۔ اوہدے دو بھائی اہتوں بہت چھوٹے
نیں۔ جیہڑے اوہنوں اپنا ‘چھوٹا باپ’ ای سمجھدے سی۔ سرجیت
میشے نوں وی بڑا بھائی بن کے ڈراؤندا ہوندا سی۔ جیہڑا نہیں
ڈردا، ایہہ اوہدے کول نہیں بہندا۔ اوہنوں بے سمجھ سمجھدا اے۔
سرجیت ‘ہانس’ گوت دا جٹ اے۔ جیہڑا اوہدے اینے پڑھے
لکھے ہون تے وی کدے کدے ظاہر ہو جاندا اے۔ پر اوہدے چ
دساں کھتریاں براہمناں جنی عقل اے۔ اوہ دسدا ہوندا اے کہ
‘ہانس’ مسلماناں توں پہلاں ہندو ہوئے تے پھیر سکھ بنے۔
کیوں؟ ایہدا پتہ نہیں۔ میں کہندا ہاں کہ اوہ پہلاں مسماناں توں
‘ہندو جٹ’ ہوئے تے پھیر ‘سکھ جٹ’۔... مینوں اوہدیاں کئی
گلاں دی سمجھ نہیں پیندی۔ جویں ... اوہ پنجابی دے کسے وی
شاعر نوں شاعر نہیں مندا۔ اوہدے لئی صرف بابا نانک شاعر
اے تے جاں اوہ آپ۔ اوہنے ادب دی کوئی ایسی ودھا نہیں
چھڈی، جس تے ہتھ ازمائی نہ کیتی ہووے۔ اوہدا خیال اے کہ
وڈے لکھاری نوں بہتا لکھنا چاہیدا اے۔ اوہنوں شبد وی نویں
گھڑدیاں رہنا چاہیدا اے۔ شبداں نوں بہو ارتھی بنا کے ورتنا
چاہیدا اے۔ ادیب نوں ہر اِک وشے دا گیان ہونا چاہیدا اے۔...
میں اگے ہس کے جوڑدا ہاں کہ جیہڑا ادیب بندے وجوں چنگا
لگے، اوہنوں بانس تے ٹنگ دینا چاہیدا اے تے جیہڑا چنگا نہ
لگے، اوہدی کھل لاہ دینی چاہیدی اے۔ ... ایہہ گلاں میں اوہدے
مونہہ تے نہیں کہندا۔ ‘بڑا بھائی’ جو بنا بیٹھا ہاں۔
اتواد دے دناں چ اوہ امبرسر کلا رہندا سی، جویں داڑھی
کٹن تے رنگن والے چھڑے رہندے نیں۔ اتوادی اہتوں اوکھے
سی۔ میں جالندھر چ ٹبر نال رہندا سی، دہشت گرداں ولوں
مارے گئے لالا جگت نارائن دے اخبار چ کم کردا سی، آپ
اوکھا سی۔ مالکاں نال لڑدا رہندا سی۔ جد میری اوکھیائی بہت
ای ودھ جاندی سی، دفتر چ کئیاں نال لڑ کے تھک جاندا سی
تاں میں امبرسر چلیا جاندا سی۔ سرجیت دے کرائے تے لئے
کپوراں دے لمے سارے چوبارے چ ہر شام نوں محفلاں
جمدیاں سن۔ شراب دے دور بڑی نفاست نال چلدے سن۔ جیہناں
وچ جے. ایس. گریوال، جوگندر سنگھ راہی تے ساگر عام طور
تے کٹھے ہوندے سن۔ اوہنیں دنیں میں وی سبھ کجھ کھاندا پیندا
ہوندا سی۔ اک رات کٹ کے میں سوکھا ہو کے مڑ آؤندا سی۔
میں مہینے چ اک وار تاں ضرور جاندا سی۔ جے کدے سرجیت
کور نے اپنے کالج دے کم جاں اپنی ڈاکٹریٹ کرن دے سلسلے
چ جانا ہوندا تاں میں سنگ کر لیندا سی۔ بہن تے کھان پین لئی
سرجیت دے دل چ تے اوہدے چوبارے چ بڑی تھاں سی۔
چوبارے اگے کھلے ویڑھے چ دھپے بہہ کے تھکیواں لہہ
جاندا سی۔ .... شام دی محفل توں بعد سبھ چلے جاندے تاں
سرجیت روٹی پکاؤندا۔ پلیٹاں چ پاؤندا۔ کھان بعد میں پلیٹ دھون
لگدا تاں روک دیندا۔ کہندا،”رہن دے۔ تینوں نہیں ایہہ کم آؤندا۔
ایویں کش خراب کر دیں گا۔”... مینوں آپ تے کجھ پکاؤنا آؤندا
نہیں۔ پر میں اکھاں میچ کے پچھان سکدا ہاں کہ ایہہ ودھیا چاہ
سرجیت ہانس دے ہتھ دی بنی اے جاں سرجیت کور دے ہتھ
دی جاں جنک دے ہتھ دی۔
اک وار میں تے جسونت دید رات نوں سرجیت کول رہے۔
سرجیت زیادہ ای پی گیا۔ پھیر وی روٹی پکا کے سانوں پلیٹاں
چ پا کے دتی۔ اسیں ویڑھے چ منجے ڈاہ کے پے گئے۔
سرجیت اندر کوئی کم کردا رہیا۔ اسیں سوچیا کہ صفائی کردا
ہووےگا۔ ادھے گھنٹے بعد اوہ باہر نکلا تاں اوہدے ہتھ چ بالٹی
سی۔ اوہ پوڑیاں توں اتر گیا۔ مڑ کے آ کے پھیر اندر کجھ کری
گیا۔ ادھے گھنٹے بعد اندروں دو پلیٹاں چ روٹی لئی آوے۔
کہندا،” آہ روٹی کھا لوو۔”....اسیں حیران ۔ اسیں دسیا بئی اسیں
تاں کھا لئی۔ اوہ پھیر اندر چلیا گیا۔ اندر ای سوں گیا۔ .....
سویرے اٹھ کے میں اوہنوں دوبارہ روٹی پکاؤن بارے پچھیا
تاں کہندا،" مینوں تاں پتہ نہی کہ کدوں پکائی سی۔” ... اوہ ڈبے
چ پئیاں روٹیاں دیکھ کے آپ حیران سی۔
کدے کدے سرجیت جالندھر آؤندا تاں میری میانی چ بنے
لکیر دے دفتر چ محفل جمدی۔ دید آؤندا۔ کدے سرجیت کور وی
آ جاندی۔ میانی شراب دی خوشبو تے سگرٹاں دے دھونئیں نال
بھر جاندی۔ میں ریٹائر ہو کے سگرٹ تے شراب پینی چھڈ دتی
سی۔ سرجیت تے دید دیاں کویتاواں سندا اوہناں دی سیوا کردا
دھواں پیندا رہندا سی۔ کویلا ہو جاندا تاں میری گھروالی جنک
ہاکاں مار کے دس دیندی،"ساڈھے نوں وجع گئے نیں۔ ماڑے
دن نیں۔”... اسیں رل کے گاؤندے،” روٹی کھا لؤ جی، چاچی
ہاکاں ماردی۔”... پر مینوں دید دے دہشت گرداں توں بچ کے
گھر جان دی چنتا ہندی۔ اوہ اوہدے گھر دو وار آ چکے سن۔
سرجیت کویتا سناندا نہیں سی، پڑھاؤندا ہوندا سی۔ اخیر میں
اوہناں کولوں بہن توں مساں خلاصی کرائی۔
بہت سال پہلاں جد میری کتاب ‘کجھ انکہا وی’ چھپی تاں
سرجیت نے اوہدا مکھبند لکھیا۔ انج اوہ ایہہ کتا کمتا کدے کردا
نہیں۔ کافی چر پہلاں اوہ میرے حق چ کہانی لکھن توں
دستبردار ہون دا لکھتی اعلان کر چکا سی۔ پھیر اوہنے کہانی
آپ تاں نہ لکھی، پر میں جیہڑی وی کہانی لکھی، اوہدی
نگرانی چ لکھی۔ اوہ میریاں تن چار کہانیاں دی تعریف کجھ
زیادہ ای کردا اے۔ اک وار میتھوں کہانی ‘کانھی’ لکھ ہو گئی۔
میں اوہنوں اینویں جہی سمجھ کے اک پاسے رکھ دتا۔ سرجیت
نے جد پچھیا کہ کیہ لکھیا؟ میں ڈگے ورقے چک کے سنا
دتے۔ تد مینوں اوہنے دسیا کہ اوہ کہانی کڈی وڈی اے۔ مینوں
یقین نہیں سی آیا۔ ایس گل دی سمجھ مینوں دیر بعد آئی۔
سرجیت کئی وار ادب وچ وی دوستیاں پالدا رہندا اے۔ جد
منجیت پال کور دی پہلی کاو کتاب چھپی تاں اوہنے بڑیاں
تعریفاں کیتیاں۔ میں اک واری منجیتپال کور تے اوہدے ساہمنے
کہہ دتا کہ میرا دل کردا اے کہ اک لیکھ لکھاں ‘میریاں کہانیاں
نالوں سوہنی کویتا’۔ شاید ایس جذبے ہیٹھ کہ مینوں منجیت پال
دی دوستی دی بھاونا چنگی لگدی سی۔ پھیر تاں سرجیت میرے
مگرے پے گیا کہ میں اوہ لیکھ لکھدا کیوں نہیں؟ اوہناں دناں چ
سرجیت ہانس دی کاو کتاب ‘گلو’ چھپی سی۔ اوہناں دیاں دوہاں
کتاباں چ کافی کجھ رلدا ملدا سی۔
ات واد دے دناں چ وی میں ہر پندراں دناں بعد اوہنوں ملن
امبرسر جاندا سی۔ جالندھر میں آپ کہڑا مرن دے ڈر توں مکت
ہوندا سی۔ پر سرجیت دی تاں دہشت گرداں نے پرچی کڈھی
ہوئی سی۔ رات نوں ہنیرے ورگے چاننے چ بہہ کے پیندے
کھاندے سوں جاندے سی۔ موت دا ڈر نیند نہیں سی ٹال سکدا۔
... اک رات بہت بھیانک لنگھی سی۔ شام ویلے دہشت گرداں
دی پیڑچال ہوندی محسوس ہوئی۔ ساڈے کول انگلینڈ توں آیا
ہویا دھیرو وی سی۔ اسیں تنے ڈبل بیڈ تے پئے سی۔ سرجیت
وچکار سی۔ میں چاہندا سی کہ اوہ پنجاب چھڈ کے کِتے چلیا
جاوے۔ پر اوہنوں ایہہ کائرتا والا کم چنگا نہیں سی لگدا۔
سرجیت کدے کمیونسٹ پارٹی دے ضلع سنگرور یونٹ دا
سیکٹری ہوندا سی۔ اودوں پتہ نہیں ایہدا روپ کیہ سی۔ جد
سٹھیالے پڑھاؤندا سی تاں کیسادھاری سی تے داڑھی کتردا
سی۔ جد انگلینڈ گیا تاں روڈا ہو گیا سی۔ مڑ کے آیا تاں میرے
وانگ سر دے وال چھوٹے تے داڑھی خس خسسی سی۔ انگلینڈ
دی اک فوٹو چ لمی ساری داڑھی اے۔ گ. ن. د. یونیورسٹی چ
نوکری ملی تاں کیس سج گئے، پر داڑھی کتری جاندی رہی۔
اوہنوں وال کالے کرن نوں بڑا سماں لگدا سی۔ پر جھرڑیاں
دسنوں نہ ہٹدیاں۔ انت نوں رنگائی چھڈی تاں چٹی داڑھی
ہیٹھوں گورا لال رنگ چمکدا سوہنا لگن لگ پیا۔ ... پر بڈھیپے
دا وڈا اثر ایہہ پیا اے کہ اوہ دوستاں نالوں ٹٹن لگ پیا ۔ جد
کوئی پرے ہو جاندا اے تاں سرجیت کہہ دیندا اے،”چلو، لوڈ
شیڈنگ ہو گئی۔”... اوہ ایہہ بھار جیہا لاہن لئی بہانے وی لبھدا
رہندا اے۔
سرجیت ہانس پہلاں اپنی یونیورسٹی تے پھیر پنجابی
یونیورسٹی چ پھیلوشپاں لے کے دس سال کم کردا رہیا۔ اوہنے
جو کجھ لکھیا، اوہ سیمیناراں تے پڑھن لئی لکھیا۔ اپنے من دی
ترپتی لئی کویتا لکھی، پر کھوج جاں ودوانی والا بہتا کم نہیں
کیتا۔ ہن تہتر سال ٹپن تے کیہ کرنا اے۔... اوہ بہت وڈا ودوان
اے، گیان وان اے۔ مینوں کدے لگدا اے کہ بہتے گیان نال ادیب
گل جاندا اے۔ ادب سرجنا تاں اگیانتا نال ہوندی اے۔
اوہ عمر دا وڈا حصہ کلا رہیا۔ کل خورا ہو گیا۔ ... ولیت
جا کے اوہدا گھر پروار ونگا ٹیڈھا ہو گیا سی۔ جیہدے بارے نہ
اوہنے بہتا دسیا تے نہ ای میں پچھیا۔ ایتھے آ کے اوہ کلا ای
رہندا رہیا ۔ ہن جد اوہ اپنی دھی تے دوہتے نال چنڈی گڑھ رہندا
اے تاں اوہدی مجبوری ہو سکدی اے۔ جیہڑی پتہ نہیں دل دی
اے جاں جان دی! ... اوہ میرے گھر اک رات سوہنی سوکھی
کٹ لیندا اے۔ دوجی کٹنی اوکھی ہو جاندی اے۔ ایہو حال میرا
اوہدے گھر ہوندا اے۔
(7) موہن بھنڈاری
ایہہ کہانی کار میرا دوست بنن توں پہلاں ای چنڈی گڑھ چ
مشہور سی۔ ایم. ایس. رندھاوا دا لاڈلا سی۔ رندھاوا نے اوہنوں
سنمان دے کے کیہا،”منگ ، جو منگنا اے۔” بھنڈاری منگدا تاں
اوہنوں مفت فلیٹ وی مل جاندا۔ پر غریب نے تھوڑا جیہا کھلا
کرائے دا سرکری فلیٹ منگیا۔ اوہ پنجاب سرکار دے سکھیا
وبھاگ چ کلرک سی۔
مینوں ایہدی کوئی وی کہانی بہتی چنگی نہیں سی لگدی۔
شاید ساڈیاں سوچاں تے سبھاواں چ بہت فرق سی۔ میں اپنی
رائے اوہنوں اودوں دسن لگ پیا سی جد میں اوہدیاں تنے
کتاباں پڑھ لئیاں سن۔ پر دوستی.... ایہدے لئی تاں ایہہ کوئی
رکاوٹ نہیں سی۔ سو میں جد وی چنڈی گڑھ جاندا، موہن دے
گھر ٹھہردا سی۔ موہن تے بھوشن مینوں مل جاندے، ہور کسے
دی لوڑ نہیں سی پیندی۔ جوانی چ گھراں دے بوہے کنے کھلے
ہوندے نیں۔ میں اوہنوں چٹھی لکھدا ‘موہن پیارے’ بھوشن وی
اوہدے گھرے آ جاندا۔ ادھی ادھیں رات تک گوشٹیاں چلدیاں۔
میں جد وی نویں کہانی لکھدا، اوہناں ساہمنے پیش کر دیندا
سی۔ اوہ سلاہتا دے نال نقطہ چینی وی سخت کردے۔ جیہڑی
میرے بڑی کم آؤندی سی۔ مینوں گمبھیر پاٹھکاں وجوں ادیباں
نوں گھسوٹی بنا کے ورتن دا پھل مل جاندا سی۔ بحث لگاتار
چلدی رہندی سی۔ موہن دی پتنی نرملا چاہ پیائی جاندی، کھانا
کھوائی جاندی، اسیں سگٹاں پھوکی جاندے۔ موہن وی کہانی
سناؤندا۔ مینوں کچی جہی لگدی۔ پر میں نقطہ چینی سہندی
سہندی کردا۔
اک واری اسیں تنے چنڈی گڑھ دے کسے پارک چ بیٹھے
سی کہ بھنڈاری نوں سچ بولن دا جوش چڑھ گیا۔ کہندا، آپاں اک
دوجے بارے ایمانداری نال سچی رائے دسیئے۔ میں دس دتا کہ
مینوں اوہدی کوئی وی کہانی نہیں جچدی۔ مینوں بہتے سمکالی
کہانی کار زندگی دیاں تھڑہاں دی کہانی اکو جہی شیلی چ
لکھدے لگدے نیں۔... ایہہ گل اوہدے من چ گٹھ بن کے بہہ گئی۔
اوہنے کئی ورھے کجھ نہیں لکھیا۔ اوہدی مانسکتا ٹھیک
نہیں سی۔ میں اوہنوں ہلاشیری دین لئی دو تن کہانیاں کچیاں کر
کے دتیاں۔ پر اوہ اسار نہ کر سکیا۔ میں رل کے کہانی لکھن
دی پیش کش کیتی۔ اوہ وی سرے نہ چڑھ سکی۔... جد اتواد دے
دناں چ اوہنے کئی ورھیاں دی چپ توڑدیاں ‘سانجھ’، تے ‘کیس
واہ جیونیئے’ ورگیاں کہانیاں لکھیاں تاں میں لمی تاریپھی چٹھی
لکھی۔ میں ایہنوں موہن دی کلا دا موڑ منیا۔ ایہدے بعد جد
اوہنے کہانی ‘کبوتر’ لکھی تاں مینوں بڑی حیرانی ہوئی۔ اینی
ودھیا تے ایس وشے بارے ایہہ اوہدی پہلی تے آخری کہانی
سی۔ اوہنے نہ ایس توں پہلاں تے نہ ایس توں بعد کوئی اجیہی
کہانی لکھی۔ ... جویں میں کہندا ہوندا ہاں کہ ایہہ اوہدے کولوں
لکھ ہو گئی!
جد موہن مینوں پہلوں پہل ملیا تاں اوہدے چہرے اتے
ہتھاں تے پھلوہری سی۔ پر مینوں اوہ بری نہیں سی لگدی۔ میں
ایہدی کدے گل ای نہیں کیتی۔ ہن بڈھیپے چ اوہدا سارا جسم
گورا ہو گیا اے۔ سوہنا لگدا اے۔ جد اسیں 1980 دے ایڑ گیڑ چ
ملدے سی تاں بھنڈاری کافی اڑب سی۔ پی کے تینگھڑدا سی۔
بولدا انپڑھ پینڈو لگدا سی۔ ہولی ہولی مینوں لگن لگیا سی کہ
اوہدی نفیساتی صحت ٹھیک نہیں۔ اوہ ٹینشن چ رہندا سی۔
اوہنوں نیند نہیں سی آؤندی۔ اوہدی کام اچھا ڈھیلی پین لگ پئی
سی۔ اک رات اوہدے کول سوں کے میں وی اوکھا رہیا سی۔ پتہ
ای نہیں سی ہوندا کہ اوہ کدوں اٹھ کے بہہ کے سگرٹ پین لگ
پئیگا۔ ... اوہنیں دنیں میں کہانی ‘ڈاکٹر. شکنتلا’ لکھی سی۔ میں
آپ نفیساتی الجھناں چ پھسیا ہویا سی۔ تدے میں اوہدی حالت
نوں ودھ سمجھدا سی۔ اوس پاتر چ میں اپنے آپ تے موہن دے
پاتراں نوں جوڑ لیا سی۔... اصل چ اوہناں دناں چ موہن تے
کجھ کو سال دا سوکا چل رہیا سی۔
موہن بنبھورا، ضلع سنگرور دا اے۔ چندی گڑھ چ ساری
عمر لنگھا کے وی اوہدا سبھاء پینڈو ای رہیا اے۔ اوہنے ہمیشہ
پنڈاں بارے ہی چنگا لکھیا اے۔ ایہہ گل اوسے تے نہیں، ورک،
رپانا تے گربچن بھلر تے وی ڈھکدی اے۔ شہر اوہناں دے
سبھاء تے سوچ دا حصہ بنیا ای نہیں۔ ایہدا کارن اوہناں دا پنڈ
پیار اے۔ پینڈو سبھیاچار نوں گل لا کے رکھنا اے۔ ایسے
طرحاں غریبی دا دکھ وی اوہدے اندر ہڈاں چ وڑ کے بیٹھا رہیا
اے۔ جیہڑا اوہدیاں کہانیاں چ دھکے نال آ وڑدا رہیا اے۔
موہن بھنڈاری دے گوت توں ظاہر اے کہ اوہ کھتری اے۔
اک واری میں اوہنوں اوہدے نانکیاں بارے پچھیا تاں اوہنوں
ٹھیک پتہ نہیں سی۔ اوہنوں اپنے نانکیاں دے گوت دا وی پکا
پتہ نہیں سی۔ اوہنوں ‘پوری’ ہون دا خیال جیہا سی۔ اوہنے گلاں
کردیاں وی کدے اپنے نانکیاں دا ذکر نہیں کیتا۔ یالات رشتے
داریاں چ وی فرق پا دیندے نیں۔.... ہن اوہدے تنے منڈے
ویاہے ورھے نیں۔ دھی ہے نہیں۔ بنا چنتا توں سوچدا رہندا اے۔
موہن لا گریجویٹ اے۔ پر لگدا نہیں۔ شاید قانون اوہدے
سبھاء دا حصہ نہیں۔ اوہ ریٹائر ہو کے پردھانگیاں کر کے
بزرگی دا مان پراپت کر رہیا اے۔ پردھانگی بھاشن چ ہمیشہ
راجندر سنگھ بیدی، منٹو، کرشن چندر تے چیکھوپھ دا ذکر کر
کے پنجابی لکھاریاں تے پاٹھکاں نوں متاثر کر لیندا اے۔ اوہدا
کوئی لیکھ وی اوہناں دے ذکر بنا پورا نہیں ہندا۔
اک دلچسپ گل ایہہ ہے کہ بھوشن تے بھنڈاری نے میرے
نال کدے عورتاں نال تعلقات دی کوئی گل نہیں کیتی۔ میں
بہہتیاں کہانیاں ایسے بارے لکھیاں نیں۔ عورتاں دی دوستی،
اوہناں دا سنگ ، پریم دا آنند تے سنتاپ میریاں بہہتیاں کہانیاں
دا ہی نہیں، گلاں دا وی وشا رہیا اے۔ اوہ میریاں کہانیاں تے
رائے تاں دیندے نیں، پر نجی زندگی دے کامک وہار دے
تجربیاں دی کدے گل نہیں کردے۔ جویں کام دی گل کرنی
اوہناں لئی ‘گندی گل’ اے۔
مینوں ادب اکادمی ایوارڈ ملیا تاں بھنڈاری بہت سڑیا سی۔
اوہنے سفارشاں کراؤن دے دوشن وی لائے۔ سچائی دا پتہ
اوہنوں تد ہویا، جد اوہنوں ایوارڈ ملیا۔ کئی وار میں اوہنوں اوہ
گلاں نہیں دسدا، جیہناں نوں سن کے اوہدے دکھی ہون دا ڈر
ہووے۔ ایس طرحاں مینوں سچ لکون دا پاپ کرم کرنا پیندا اے۔
پھیر وی اوہ مینوں چنگا لگدا اے۔ میں اوہنوں ملے بنا رہِ نہیں
سکدا۔ مینوں اوہدے نال دکھ سکھ کرنا سکھ دیندا اے۔
(8) بھوشن
بھوشن دھیان پوری جد پہلی وار میرے گھر آیا تاں میری
پتنی چاہندی سی کہ اوہنے جیہڑے بھانڈے ورتے نیں، اوہناں
نوں انگیا لیا جاوے۔ اوہ مندی نہیں سی کہ ایہہ اچ کل دا براہمن
اے۔ اودوں بھوشن ویلے دے فیشن دی کویتا لکھدا سی۔ کسے
سرکاری دفتر چ کلرک سی۔ تھتھلا کے بولدا سی۔ ٹچراں تے
جملیبازی کرن لگ پیا سی۔ اک چنگی کہانی وی لکھی سی۔
وارتک صاف تے گمبھیر لکھن لگ پیا سی۔ پر ادیباں دیاں
محفلاں چ اوہناں بارے تے ادب بارے گھڑے چٹکلے سناؤن
کر کے اوہ محفل دی جان بن جاندا سی۔ اوہدے ادیباں بارے
لکھے چھند تے کبت وی مشہور ہوئے۔ اوہ ٹچر مخول دا چنگا
زبانی ادب بن گیا سی۔ پر ایہی گل اوہنوں مار گئی۔ اوہ ادیباں
تے ادب دے وشے جوگا ای رہِ گیا۔ جس نال وڈا کوی بنن دی
اوہدی اپنی اچھا پوری نہ ہو سکی۔ ایہہ سوچ کے مینوں افسوس
ہوندا اے کہ اینا ودوان تے وویک شیل بندہ اخباراں چ چھپے
اپنے کبتاں نال چھپی اپنی فوٹو ویکھ کے ایہہ سوچ کے خوش
ہون لگ پیا اے کہ ویکھو، ایہہ ترے جاندے لوک مینوں
پچھاندے نیں۔ ایہناں میری فوٹو ویکھی اے۔
پھیر اوہ کلرک توں پروفیسر بن گیا۔ روپڑ دے سرکاری
کالج چ لگ گیا۔ لمے عرصے بعد اوہنے گمبھیر کویتا لکھن دی
اک کوشش پھیر کیتی۔ اوہ اپنیاں نویاں لکھیاں کویتاواں لے کے
مینوں ملن جالندھر آیا۔ شام ویلے جسونت دید وی آ گیا۔ اوہناں
پینی شروع کر دتی۔ جد چنگا نشہ ہو گیا تاں مگھدی بحث دے
دوران بھوشن نوں اپنیاں کویتاواں دا خیال آیا۔ سنان لگ پیا۔
اسیں ہلکی جہی آواز چ ‘ہاں، ہوں’ کہندے رہے۔ مکیاں تاں
اسیں کیہا کہ کوئی گل بنی نہیں لگدی۔... پھیر شراب دا دور
چلدا رہیا۔ بھوشن کجھ زیادہ ای پی گیا۔ کھانا اؤکھیاں کھادا۔
بسترے تے لیٹدیاں ای سوں گیا۔ رات نوں شرابی ہوئے نوں
باتھ روم دا بوہا نہیں سی لبھیا۔.... سویرے وی اوہ بے حد اداس
سی۔ اینا سیانا تے گنی گیانی بندے دا ایہہ حال! ... کوئی رچنا
کویں ہوندی اے؟ مینوں ایہہ پرکرتی دا وڈا بھیت لگدا اے۔ نہیں
تاں ادب اتے بھوشن ورگے دانشمنداں دی اجاریداری نہ ہندی!
بھوشن اچ کوٹی دا براہمن اے۔ اوہنے بڑے دھرم گرنتھ
پڑھے نیں۔ اسیں اوہناں بارے آپس چ گوشٹیاں وی کردے
رہندے ہاں۔ اوہنوں مل کے تے گلاں کر کے اک تیرتھ دا پن
مل جاندا اے۔ .... جد میں کدے جاتاں دیاں گلاں کردا ہاں تاں
اوہنوں چنگا نہیں لگدا۔ اودوں میری مورکھتا ہوندی اے کہ میں
ایہہ بھل جاندا ہاں کہ اوہدی پتنی سریندر کور کسے ہور جات
دی تے سکھ گھرانے توں اے۔ مینوں نہیں پتہ کہ ایہہ
وکھریواں دوہاں وچکار کیہو جہی ستھتی پیدا کردا رہیا اے۔
اوہنے اپنے منڈے دا ویاہ وی انترجاتی کیتا اے۔ ایہہ ساڈی انت
ہوندی سوچ دی نشانی اے۔ .... مینوں نہیں پتہ کہ بھوشن دا
ویاہ کویں ہویا سی۔ پر مینوں اوہدی ہوراں بارے آکھی ایہہ گل
اوہدے تے ڈھکدی لگدی اے کہ گھر چ دو بھانڈے ہوندے نے
تاں کھڑکدے ای نیں۔ ٹھہکن نال اوہناں چ چب پے جاندے نیں۔
پھیر چب چباں وچ پھس جاندے نیں۔ پھسے ای رہندے نیں۔
بھوشن ریٹائر ہویا تاں اوہدے دل چ ارمان سی کہ ہن یاترا
کراں گا تے لکھانگا، دبل کے۔ پر بڈھیپے چ بندہ کرن جوگا
رہندا ای کتھے اے؟ اک شام نوں اوہ میرے کول جالندھر آیا۔
ہنیرا پین تے مینوں لے کے نیم پاگل ہوئے امتوج نوں ملن گیا۔
رات نوں میرے نال میرے بارے کافی گلاں کیتیاں۔ مینوں لگیا
کہ ہن ایہہ بلونت گارگی وانگوں ویکتی چتر لکھن دی تیاری
کر رہیا اے۔ اوہی گل ہوئی۔ پر اوہ کوئی وی چتر پورا نہ کر
سکیا۔ اوہ شو کمار بٹالوی بارے بہت نیڑیوں جاندا اے۔ میں
چاہندا سی کہ اوہ اوس وڈے کوی بارے کوئی کتاب لکھے۔ اوہ
نہ لکھ سکیا۔ اوڑک مولا ہٹی بہہ گیا۔ اخباراں رسالیاں لئی کالم
لکھن لگ پیا۔
میں جد وی چنڈی گڑھ جاندا ہاں، راہ چ روپڑ اتر کے
بھوشن کول چاہ پیندا ہاں۔ کدے جاندیاں تے کدے مڑدیاں۔
اوہدے نال اپنی کہانی ڈسکس کر کے جاں کسے وی وشے تے
گلاں کر کے بڑا کجھ سکھن نوں ملدا اے۔ لگدا اے کہ کسے
پہنچے سنت دی سنگت کیتی اے۔ براہمن دا بچہ بھاوویں رام
سروپ انکھی وانگوں ہندو دھرم دے کرم کانڈاں توں دور ہی
ہوویے، پر گیان اوہ گربھ چ ای پراپت کر لیندا اے۔
اوہنے جوانی دا وڈا حصہ غریبی چ لنگھایا۔ میں جد وی
اوہدے گھر جاندا، دل چ کجھ چبھدا ای رہندا سی۔ اوہدی پتنی
اکثر بیمار جہی رہندی سی۔ اوہ آپ چنتا چ ہوندا سی۔ بھوشن
دے ماپیاں دی وڈی قبیلداری دا بوجھ وی اوہدے موڈھے تے
سی۔ اوہ ماحول نوں سوکھا کرن لئی لطیفہ بازی کردا سی۔ پر
میرے اندرلی چوبھ نہیں سی جاندی۔...
ہن بھوشن خوش حال اے۔ چنڈی گڑھ چ فلیٹ اے، روپڑ چ
دو فلیٹ نیں۔ ہیٹھاں کار اے۔ ساڈے ورگے اوہدے مشوریاں دے
متھاج نیں۔ پھیر وی کجھ ہے کہ دل کھڑدا نہیں ۔ بیٹری ڈاؤن ہو
جاندی اے۔ جے چارج وی ہو جاوے جو رچیا جاندا اے، اہتوں
تسلی نہیں ہندی! تسلی نہ ہونا ای بندے نوں لکھن لائیں رکھدا
اے۔
میں ہسدا ہویا اوہدے موہرے فیض دا ایہہ شعر؎ سناندا
ہاں:
کئی بار اس کا دامن بھر دیا حسنِ دو عالم سے
مگر دل ہے کہ اہس کیہ خانا ویرانی نہیں جاتی۔
(9) امرجیت چندن
کئی سال پہلاں میں سارے دوستاں تے دشمناں دیاں
چٹھیاں پھوک دتیاں۔ پر دو جنیاں دیاں چٹھیاں سانبھیاں پئیاں
نیں۔ جیہناں چ اک امرجیت چندن اے۔ کئی سال پہلاں اوہنے
مینوں میریاں چٹھیاں دیاں فوٹو کاپیاں بھیجیاں سن۔ میں اوہنوں
ہن وی کہندا ہاں کہ اوہ مینوں ہور چٹھیاں دیاں فوٹو کاپیاں وی
بھیج دیوے۔ پھیر اسیں رل کے چھانٹویاں گلاں دی اک کتاب
چھپوا دئیے۔ پر اوہ مندا نہیں۔ مینوں ڈر اے کہ اوہ میرے مرن
بعد میریاں اوہ چٹھیاں چھپوائیگا، جیہناں وچ میں دوجے ادیباں
بارے ماڑیاں گلاں لکھیاں ہونگیاں تے اوہ چندن دے دشمن
ہونگے۔ ایس طرحاں اوہ میرے موڈھے تے بندوق رکھ کے
اوہناں توں بدلہ لوے گا۔ ایس کم چ اوہ آپ ستھرا بن کے اپنیاں
اوہ چٹھیاں لکا لوے گا، جیہناں دے جواب چ میں اوہ گلاں
لکھیاں سن۔... چندن اتے پاش دیاں چٹھیاں تے ڈائری ایڈٹ
کرن ویلے وی اجہیاں چلاکیاں کرن دا الزام لگدا اے۔ ... ہن جد
اوہنے مینوں میریاں چٹھیاں موڑیانتاں اوہناں وچ وی اوہ نہیں
سن، جیہناں وچ میں کجھ گلاں اوہدے بارے ماڑیاں لکھیاں سن۔
کجھ چٹھیاں اوہ میرے مرن دے بعد میرے خلاف ورتن لئی
چھپوائیں گا۔
چندن جد مینوں چرنجیو سنگھ نال جالندھر دے کوفی ہاؤس
چ ملیا سی تاں ایہہ کالج چ پڑھدا سی۔ جسم پتلا بانس جیہا، سر
تے کینیا سٹائیل دی چٹی تے چھوٹی پونجھویں پگ، اکھاں تے
گول شیشیاں تے سٹیل دے فریم والی عینک۔ سفنیاں چ انقلابی
بنے نوجوان نوں کوفی ہاؤس توں ہیٹھاں اتر کے آئیس کریم
کھان دی طلب ہوندی سی۔ اوہ اوس سمیں توں ناخوش نوجواناں
دے وڈے گروپ دا حصہ سی۔
جد امرجیت چندن آپ ہدرا انقلابی بن کے انڈر گراؤنڈ ہویا
سی تاں اک ‘خفیہ’ پرچہ ‘دستاویز’ کڈھدا ہوندا سی۔ مینوں نہیں
سی پتہ کہ اوہ آپ وی کویتا لکھدا سی۔ جد اوہدی کتاب
‘کویتاواں’ چھپی تاں وی اوہنے مینوں نہیں وکھائی۔ اوہدا کہنا
اے کہ اودوں توں مینوں کوی ہی نہیں سی مندا۔ پر اوہدی کتاب
‘کون نہیں چاہیگا’ پڑھ کے میں تاں اوہنوں شاعر من لیا سی۔
جد چندن انڈرگراؤنڈ ہو کے کوفی ہاؤس چ بہندا سی تاں
اوہ عورتاں بارے لکھن والے لکھاریاں نوں ‘گھگری دے نالے
نال بجھے’ کہندا سی۔ پر اوہ آپ وی عورتاں دا میرے جنا ای
رسیا سی۔ اوہ ہڈ ماس دی تیویں دا ساہمنا کرن توں تاں ڈردا
سی، پر اوہدی کلپناں چ اوہی رہندی سی۔ ایہہ گل اوہنے جیل
توں اپنی رہائی تے نکسلی لہر دے مکن تے آپ ظاہر کرنی
شروع کر دتی سی۔ ... کرانتی تے عشق اوہدے لئی وڈا
رومانس اے۔ جس نوں اوہ ظاہر کرن نالوں ودھ لکا کے پالدا
رہیا اے۔ ایہو اوہدی کویتا چ بولدا چنگا لگدا اے۔ اوہدے لئی
رومانس بہت وڈا آنند اے۔ ولیت رہندیاں تے کجھ افریکی کویاں
دیاں گلاں پڑھ کے اوہنوں اپنیاں جڑھاں لبھن دا جنون ہو گیا
سی۔ اوہنے ہردوار جا کے پانڈیاں دی وحی وچوں اپنا اک
بزرگ ‘دھریجا’ لبھ لیا۔ اوہنوں کویتا چڑھ گئی۔ جد ‘جڑھاں’ ناں
دی کاو کتاب چھپی تاں وڈا شاعر منیا جان لگ پیا۔ پھیر تاں
کویتا دا ہڑ ای آ گیا۔ ‘بیجک’ تک میں اوہدی کویتا نوں پڑھ کے
کمال مندا رہیا۔ مینوں پنجابی دا اوہ بہت وڈا وارتک کار لگدا
اے۔ اوہ کسے وی ‘انہوئی’ چیز بارے لکھ کے اوہنوں ‘ہوئی’
بنا سکدا اے۔.... پر جد میں لکیر دا جات برادری انک کڈھیا
سی تے اوہدے وچ لکھاریاں دیاں جاتاں چھاپیاں تاں چندن بہت
اوکھا ہو گیا سی۔ اوہنے اپنا ناں پرجاپتاں وچ دیکھ کے مینوں
بہت غصے والی چٹھی سی۔ جیہدے وچ جاتاں منن والے
کھتری گروآں نوں وی ماڑا چنگا کیہا سی تے جیہناں پرجاپتاں
دی جات دا مینوں پتہ نہیں سی، اوہناں لکھاریاں تے کلاکاراں
دی سوچی بھیج دتی سی۔ میں اوہدی ساری چٹھی چھاپ دتی
سی۔ پر گروآں بارے اپشبد کٹ دتے سن۔
اک وار جد سرجیت ہانس ولیت توں آیا تاں امرجیت چندن
مینوں لدھیانے دے بس اڈے تے ملیا۔ اوہنے میری ملاقات لال
سنگھ دل نال کرائی۔ اوہدی کویتا چندن دی لبھت سی۔ اوسے
نے مینوں اوہدیاں کویتاواں لکیر چ چھپن لئی بھیجیاں سن۔
اوسے نے پیسے دے کے ‘ستلج دی ہوا’ چھپوائی سی۔ اسے
نے ولیتوں پیسے کٹھے کر کے بھیج کے دِل دی مدد کیتی تے
اوہدی کتاب ‘ناگ لوک’ چھاپن لئی مینوں پیسے گھلے۔
نکسلی لہر ویلے دی گل اے... اک وار میں شام نوں
لدھیانے اڈے ول نوں جا رہیا سی کہ راہ چ ‘ہیم جیوتی’ دا
کاغذی ایڈیٹر سریندر مل پیا۔ اوہ مینوں پیار نال ‘بھائی صاحب’
کہہ کے اپنے گھر دے اندر لے گیا۔ اندر وڈے کمرے چ چندن
تے ہلواروی دوآلے کمبل لے کے روٹی کھاندے گپاں مار رہے
سن۔ سریندر ہور روٹی لین گیا تاں چندن نے ہسدیاں کیہا،”جنگم
سیوا کر رہے۔” اوہدا مطلب سی کہ بدھو بندہ سیوا کر رہیا اے
تے عقلاں والے کرا رہے نیں۔ ایہہ ‘جنگم’ شبد ساڈے وچکار
اودوں پیدا ہویا جد میں اوہدا خفیہ پرچہ ‘دستاویز’ اپنے واقف
پریس والے توں چھپوا دتا سی۔... پولیس دا چھاپا پیا تاں اسیں
بچ گئے سی تے اوہ پریس والا پھڑیا گیا سی۔ میں کیہا، “اوہ
جنگم پھڑیا گیا۔” اسیں دوویں ایسے گل تے ہسدے رہے سی۔
اوس زمانے چ سارے ای کمیونسٹ ‘ویتنام زندہ باد’ کردے
پھردے ہوندے سی۔ چندن وی اوہناں چ شامل سی۔ اوہ کویتاواں
دی اک کتابڑی ‘میرا نام تیرا نام ویتنام’ چھپوا کے جھولے چ
پائی پھردا ہوندا سی۔ جد ہوچی منھ مریا تاں دیش بھگت یادگار
ہال دے باہرلے لائن چ سوگوار کامریڈ کٹھے ہوئے۔ اک
کھونجے چ بنے پکے تھڑے تے گڈے جھنڈے والے پائیپ دے
سہارے ہوچی منھ دی فوٹو رکھی گئی سی۔ اوہدے گل چ پھلاں
دا ہار سی۔ موہرے سوگوار کامریڈ بیٹھے سن۔ چندن سبھ دے
اگے بیٹھا رو رہیا سی۔ اوہدیاں اکھاں ‘چوں اتھرو وگدے پئے
سن۔ اینی بھاوناتمک ایکتا سی ویتنامی لیڈر نال۔ .... پر جد
ویتنام دی جنگ ختم ہو گئی تاں کامریڈ ولیتاں نوں تاں بھجے،
پر کوئی ویئیتنام نہ گیا۔
نکسلی لہر ڈھیلی ہوئی تاں سارے کامریڈ بھجن نوں راہ
لبھن لگے۔ سریندر جرمنی جا وڑیا سی۔ چندن چنڈی گڑھ چ
چنگی نوکری نہ ملن تے اوکھا سی۔ اوہنوں سریندر نے جرمنی
سد لیا۔ جتھوں اوہ انگلینڈ جا وڑیا۔ جتھے جا کے اوہ بہت سیانا
بندہ تے وڈا کوی بن کے نکسلی لہر نوں ‘اتوادی لہر’ کہن لگ
پیا۔ پر ایہہ گل کہندا اے، لکھدا نہیں۔ نہ ای اوہ اپنے رول بارے
کجھ لکھدا اے۔
اک وار جد کھیتی باڑی یونیورسٹی لدھیانے چ اوہنے
سرجیت پاتر وانگوں پرپھورمر بن کے ناٹکی انداز چ کویتاواں
سنائیاں تاں میں چاہندا سی کہ اوہ پاٹھکاں سروتیاں نوں دسے
کہ ہن نکسلی لہر بارے اوہدے کیہ وچار نیں۔ میں اجیہے سوال
کیتے کہ اوہ بہت کھجھ گیا۔... مینوں لگیا کہ اوہ اپنے بیتے
بارے گل کرنوں ڈردا اے۔ مینوں پتہ سی کہ اوہ اندروں
نکسلیاں نالوں اکا کٹ چکا اے۔ پر اوہ ایہہ گل ساریاں ساہمنے
کہنا نہیں سی چاہندا۔
اوہناں دناں چ اسیں دووے میرے بیٹے جیوتی والی کار چ
پٹیالے گئے۔ ڈرائیور اسیں اڈے توں دہاڑی تے لیا سی۔ دوجے
دن مڑنا سی۔ راہ چ جد چندن چپ ہو گیا تاں میں ڈرائیور نال
گلاں کردا جیہا۔ اوہ دوابا کالج، جالندھر دا گریجویٹ سی۔
سہگلاں دا منڈا سی۔ باپ دا کاروبار تباہ ہون تے ڈرائیوری
کردا سی۔ کسے بیماری کر کے جسم دا کمزور سی۔ .... جد
اسیں یونیورسٹی دے گیسٹ ہاؤس پہنچے تے کار پورچ چ
رکی تاں میں کمرے دی بکنگ کرا آیا۔ چندن انگریزی سوٹ
بوٹ پائی تے سر تے فیلٹ ہیٹ ٹکائی خالی ہتھ کمرے ول تر
پیا۔ میرے موڈھے تے میرا بیگ سی۔ جد میں کمزور ڈرائیور
نوں سامان چکدیاں دیکھیا تاں اوہدے نال دو نگ وی چک لئے۔
... ایہہ چندن مارکسوادی سی۔ پر سامان چکنا شاید اوہنوں
ٹھیک نہ لگیا ہووے۔ انج وی میں اوہنوں کدے اجیہا کم کردیاں
نہیں دیکھیا، جیہدے نال پسینہ آؤندا ہووے۔
جد چندن نے ‘جڑھاں’ چھپوائی تاں اوہدے اندر کویتا دا ہڑ
آ گیا سی۔ اوہ بہت ای معمولی جہیاں گلاں نوں کویتا چ بنھ دیندا
سی۔ پھیر کجھ سالاں بعد اوہ ہڑ رک گیا۔ اوہ دکھی جیہا رہن
لگ پیا۔ ریٹائرمینٹ لے لئی۔ وہل نے بھن دتا تاں سبھ کجھ
اسادھارن ہو گیا۔ اوہدا سارا رویہ ای پٹھا ہو گیا۔ ... اینے ذہین
تے پرتبھاشالی بندے دی ایہہ حالت دیکھ کے مینوں تکلیف
ہوندی اے۔ اوہنوں دشمنیاں پیدا کرن دا شوق اے۔
1988 چ اوہنے پتہ نہیں کویں پیسے کٹھے کر کے مینوں
انگلینڈ بلا لیا۔ مینوں پونے دو مہینے رکھیا۔ ایہہ اوہدا میرے
تے بڑا احسان اے۔ جیہڑا مینوں دب کے رکھدا اے۔ اوتھے
رہندیاں میں صرف اوہناں چار پنج بندیاں نوں ای مل سکیا،
جیہڑے چندن دے دوست سن۔ جیہناں چ دو پاکستانی مظہر
ترمذی تے امین مغل شامل سن۔ دوست ودھن تے اوہدے اندر
کوئی دکھ ودھن لگ پیندا اے۔ اوہ کاٹی مار بہندا اے۔.... مینوں
انگلینڈ چ وسن دا نواں تجربہ ہویا۔ اوہدی سندر پتنی شکنتلا نے
ہسدیاں ہریانوی لہجے والی ہوندی چ کہنا،”بھائی صاحب، آپ
تو ہمار بیچ ایسے رہتے ہیں جیسے دانتوں کے بیچ جیبھ۔”...
اوہناں دے جھگڑے چ میں دوہاں دی حامی بھردا سی۔ دوہاں
نوں خوش رکھدا سی۔ اوہناں نے مینوں پیار دے زور نال
روکی رکھیا۔ نہیں تاں پراہنا تیجے دن دادے مگھاؤنا ہو جاندا
اے۔
اجکل چندن دی کویتا رکی ہوئی اے۔ اوہدا من ٹھیک نہیں۔
اوہ کوئی کم نہیں کردا۔ بہتا لکھدا وی نہیں۔ جد کدے لکھدا اے
تاں دوست دشمن بنن نوں پیندے نیں۔ بہتے سنویدنشیل بندے دا
بڈھیپا اوکھا لنگھدا اے۔ میں اوہدے سکھ دی کامنا کردا ہاں۔
(10) اوم پرکاش پناہ گیر
ایہنوں وی میں وڈا بھائی بنایا ہویا اے۔ ایہہ میرے کولوں
ویہہ دن وڈا اے۔ جس دا مطلب اوہ ایہہ کڈھدا اے کہ پریم
مینوں اپنے بچیاں کولوں ‘تایا جی’ اکھواؤنا چاہندا سی۔ ہن
ساری گلی دے نیانے اوہنوں تایا جی کہندے نیں۔ اوہدے گھر
کول اوہدے دو نکے بھراواں دے ٹبر رہندے نیں۔ میں ایہنوں
ادب نال ‘میاں جی’ کہندا ہاں۔ ایہہ میرے سارے لکونے بھیت
جاندا اے۔ پر کسے ہور نوں دسدا نہیں۔ شادِ ایہہ میرا بھلیکھا ای
ہووے۔ بندہ ساؤُ اے۔ پر اک گل ایہہ وی اے کہ میں وی تاں
ایہدے لکے بھیت سانبھے ہوئے نیں۔
میں جد وی کوئی نویں کہانی لکھنی ہوندی اے تاں پہلے
شروتے وجوں ایہنوں انج سناندا ہاں جویں کوئی گل سنائیدی
اے۔ ایہہ جیہڑی گل تے دھیان نہیں دیندا، میں اوہنوں ہور
دلچسپ بناؤندا رہندا ہاں۔ جے کوئی گل ایہدے پلے نہیں پیندی،
اوہدا سرل روپ لبھدا ہاں۔
پناہ گیر ‘نابھ’ گوت دا براہمن اے۔ اوہدی سوچ وشال اے۔
جد اسیں 1956 چ لاہور گئے سی تاں ایہنوں اپنے پنڈ دا
مسلمان جٹ مل گیا۔ اوہ ایہنوں ایہدے پچھلے پنڈ لدھیوالی
چیمہ، ضلع گجرانوالا لے گیا۔ سرکاری آگیا نہیں سی، پر دوہاں
دے دلاں چ جنون سی۔ ایہنوں اپنا اوہ پنڈ دیکھن دا وی چاؤ
سی، جتھے دھاڑوی مسلماناں نے ایہدے دادے نوں قتل کر دتا
سی۔ اہنے اپنے جانو سارے مسلماناں دے گھریں جا کے اہنا
دی روٹی کھا کے سبھ نوں حیران کر دتا سی۔ کدے ایہہ اوہناں
دے گھراں دا پانی وی نہیں سی پیندے۔ ... ایہو گلاں جد اہنے
اپنی جیونی ‘پناہ گیر’ چ لکھیاں تاں دھاڑویاں دی ہنسا دا ذکر
وی بڑی سہجتا نال کیتا۔ اوس اک کتاب نال ای ایہہ پنجابی دا
لکھاری بن گیا سی۔
اوم پرکاش ہمیشہ اکو جیہا نہیں ہوندا۔جد ایہہ کسے دفتر چ
دلت افسراں دی بھیڑ دیکھدا اے جاں کوئی دلت ہندواں تے
خاص کر براہمناں دے ورودھ چ بولدا جاں لکھدا اے تاں ایہدے
سر چ تراٹاں پین لگ پیندیاں نیں۔ اودوں ایہدا سیکولر ہون دا
آدرش ٹٹ جاندا اے۔ اوس سمیں میں ایہدے نال بحث نہیں کردا۔
ہولی آواز چ دلیل دیندا ہاں۔ ایہہ من وی جاندا اے۔ پر کیہ کرے،
ایہدا اندرلا نہیں مندا۔
ایہہ 1958 توں جالندھر دیاں دوہاں لائبریریاں دا ممبر
اے۔ پہلاں میں آپ کتارباں لیا کے پڑھدا تے ایہنوں پڑھاندا
ہوندا سی، ہن ایہہ مینوں نت نویاں کتاباں لیا کے پڑھانؤندا رہندا
اے۔ بڈھیپے چ آ کے اسیں آتمکتھاواں دے نال نال دھرم گرنتھ
تے اتہاس بہت پڑھدے تے اوہناں بارے گلاں کردے رہندے
ہاں۔ عورتاں بارے میرے تجربیاں چ ایہدے وی کئی انوبھو
شامل نیں، جیہناں نوں لے کے میں کہانیاں لکھیاں نیں۔ ... ہن
ساڈے وچکار بہت سارے اجیہے شبد جم پئے نیں، جیہناں نوں
دوجے لوک نہیں سمجھدے۔ کوئی اک شبد بول کے اسیں اک
واک دوجے تک پچا دیندے ہاں۔
اوم پرکاش نے جد لکیر دے ‘گھر پریوار انک’ چ اپنی
پتنی بارے کجھ سچیاں گلاں لکھیاں تاں مینوں کئیاں نے فون
تے پچھیا کہ ہن جے نرملا نے ایہہ لیکھ پڑھ لیا؟.... ایہہ سچ
لکھن دے حوصلے نے ای ایہنوں پناہ گیر بنایا اے۔ سچائی ایہہ
وی اے کہ ایہہ اپنی پتنی توں بہت ڈردا اے۔ باہرلے لوکاں نال
ایویں تریا جاندا پنگے لے لیندا اے، پر گھر چ چوہا بن کے بہہ
جاندا اے۔ جد اوہ ایہدی کپت میرے ساہمنے وی کر دیندی اے
تاں مینوں ہولی دینی کہہ دیندا اے،” یار، نرملا دنوں دن کمزور
ہوندی جاندی اے۔ تدے بہتا کھجھدی اے۔”
میں ایہدا ایہہ لطیفہ کئیاں نوں سنایا اے۔ ایہہ بیٹھک چ
بیٹھا ہوندا اے۔ نرملا دور ویڑھے چ کھڑی کجھ بولدی اے۔
ایہنوں اوہدی آواز نہیں سندی۔ اوہ کول آ کے کھجھ کے پچھدی
اے کہ تسیں بولے ہو گئے ہوں؟ میں وعظاں پئی ماردی ہاں۔...
ایہہ چپ رہندا اے۔ پھیر اوہ ویڑھے چ پھردی دسدی اے۔
ایہنوں آواز نہیں سندی۔ بھلیکھا پیندا کہ نرملا نے کجھ کیہا
ہونا اے۔ ایہہ اوہنوں ایہہ وکھاؤن لئی کہ اہنے گل سن لئی اے،
اپنا سر ہلاندا ‘ہاں جی، ہاں جی’ کری جاندا اے۔ ... اوہ کول آ
کے جھڑک کے کہندی اے،”تسیں شدائی تے نہیں ہو گئے،
ایویں سر ماری جاندے ہوں؟”... اوم پرکاش دے سر چ اودوں
تراٹاں نہیں پیندیاں۔ آخر اوہ اوہدے بچیاں دی ماں اے۔ اوہناں
دوہاں نوں اک دوجے دے آسرے دی لوڑ اے۔ ایہہ گل شاید
نویں پیڑھی دے لوک نہ سمجھن سکن، پر میں تے اوہ چنگی
طرحاں جاندے ہاں۔
میاں دی وڈی نونہہ امبالے تے چھوٹی ممبئی رہندی اے۔
ایہہ چاہندا اے کہ اوہناں دا کوئی بچہ ای آ کے رہن لگ پوے
ایہناں کول۔ دوویں بڈھی بڈھے نوں گھر سنا سنا لگدا اے۔ اسیں
گلاں وی کردے ہاں کہ جد کلا رہِ گیا پھیر؟... پر حالات دا
کوئی کیہ کرے۔ ایہہ دکھ تاں بہتے بڈھیاں نوں جرنا ای پینا
اے۔ ایہدا علاج کرن بارے تاں اودوں ای فیصلہ ہونا اے، جدوں
کوئی کلا رہِ جاوے گا۔
(11) پریتم
ایہہ1960-61 دے ایڑ گیڑ دی گل اے۔ پریتم مینوں
امبرسر لکھاریاں دی کسے کانفرنس دے موقعے تے ملیا سی۔
پھیر میں اوہدی کوئی کہانی اردو دے کسے ماڑے پرچے چ
چھپی پڑھی سی۔ ٹھیک ای لگی سی۔ پھیر اوہ 1980 دے گیڑ
چ مینوں جالندھر موتا سنگھ نگر تے جواہر نگر دے وچکارلے
چوک چ ملیا۔ اوہنے میرا ناں لے کے اچی ساری واج ماری۔
کسے دا انج بلاؤنا مینوں چنگا لگیا۔ مینوں دھرم پال سنگل
صرف پہلے ناں توں بلاؤندا چنگا لگدا ہوندا سی۔ میں پرریتم
نوں چنگی طرحاں پچھان نہ سکیا۔ اوہنے کول آ کے دسیا مینیا
پریتم ہاں۔ ایتھے ایس صنعتکار دے ادبی پرچے چ ایڈیٹری
کرن تے نوکر ہاں۔... اوس ادیوخفیہی دی کوٹھی چ میں وی
جایا کردا سی۔ اک تاں کوی سوتوج نوں ملن تے دوجے کوٹھی
دے مالک دی سندر پتنی نوں ویکھن۔ اوہ سچ مچ مینوں بہت
سوہنی لگدی سی۔ وچاری بے اولاد سی۔ اوہنوں میری نظر
توں میرے ارادے دا پتہ لگ گیا سی۔
پریتم پہلاں بمبئی تے پھیر دلی نوکریاں کردا جالندھر آیا
سی۔ اوہدی پتنی بہت ورھے پہلاں دو بچیاں نوں چھڈ کے
کدھرے چلی گئی سی۔ اودوں کڑی وڈی سی تے چھوٹا منڈا
سال کو دا سی۔ جیہناں نوں ایہہ آپ پالدا سی۔ مینوں جد وی
موقع ملدا، اوہدے گھر چلیا جاندا سی۔ اوہ ادب تے بمبئی دیاں
گلاں دے نال مینوں پرائیاں تیویناں نال اپنے تعلقات دیاں گلاں
وی دسدا رہندا سی۔ جیہناں دا پتہ اوہدے بچیاں نوں وی ہو جاندا
سی۔ میں کہندا ہوندا سی کہ اک دن ایہہ بچے تینوں نفرت
کرنگے۔ پر اوہ ڈردا نہیں سی۔ رات نوں اپنے منجے توں اٹھ
کے کسے ہور دے تے چلیا جاندا سیے۔ بچے جاگ پیندے
ہونگے۔ کڑی وڈی سی۔
پھیر پریتم سادھو سنگھ ہمدرد دی ادیب نوازیکار کر کے
انگریزی ‘اجیت ویکلی’ چ پروف ریڈر لگ گیا سی۔ میں اوہدے
دفتر اوہنوں ملن جاندا ہوندا سی۔ جد میں ریٹائر ہو گیا تاں
اوہنے کڑی ویاہ دتی سی۔ منڈا آوارہ تے نشیاں دا عادی ہو گیا
سی۔ پریتم آپ سماں کٹن کٹان میرے گھر آؤن لگ پیا سی۔ اوہ
چاہ پیندا، روٹی کھاندا تے سماں لنگھاؤندا ڈردا وی ہوندا سی
کہ میں کجھ آکھ نہ دیاں۔ پر مینوں آپ اوہدی لوڑ ہوندی سی۔
میں اوہنوں آتم کتھا لکھن لئی زور دیندا سی، پر اوہ لکھن توں
سنکوچ کردا سی۔ اینیاں ماڑیاں چنگیاں گھٹناواں بیتیاں ہوئیاں
سن اوہدی زدگی ‘چ۔ پر اوہ کدے کدے کہانی لکھ لیندا سی۔
اوہدی کہانی چ استادی والے گن لبھدے سن مینوں۔ میں لکیر چ
خوشی نال چھاپدا سی۔
پریتم میری زندگی چ آیا سبھ توں دلچسپ پاتر اے۔ دوجے
نمبر تے شودیو سنگھ سندھاوالیا سی۔ اوہدی اولاد بڑی لایق
نکلی۔ پر پریتم دا ماڑا حال ہویا۔... میں ہس کے کہندا،”تیریے
پتر تینوں کٹ کے گھروں کڈھدا اے تاں کیہ ہویا، میرے باپ
نے مینوں گھروں کڈھیا سی۔” جد اوہ میرے کول آ کے اپنے
پتر دیاں کٹاں دے رونے روندا ہویا مینوں سٹاں وکھاؤندا سی
تاں میں اندرے اندرے کھجھدا رہندا سی۔ پر بڑے نرپکھ بھاو
نال سوچدا اوہنوں بہتا ماڑا نہیں سی آکھدا۔ ایس سمیں چ میں
اوہدے بارے دو کہانیاں ‘ریہرسل’ تے ‘پروفیسر والیا’ لکھیاں۔
جیہناں نوں اوہ بہت ودھیا نہیں سی مندا۔... کجھ سمیں بعد ای
پریتم نال ہور گھٹناواں اینیاں بیت جاندیاں کہ میرا پھیر کہانی
لکھن نوں من کرن لگ پیندا۔
ایسے سمیں چ میرا اک پرانا دوست سریندر موہن اک دن
چراں بعد مینوں ملن آ گیا۔ اوہ گولیاں دے نشے چ سی تے
میرے کمرے چ وڑدا ای غلام علی دی گائی غزل گاؤن لگ
پیا... ‘اس دشت میں اک شہر تھا، وہ کیا ہوا ، آوارگی۔’... پھیر
لگا اپنی کتھا سناؤن۔ اوہنے بینک دی نوکری توں ریٹائرمینٹ
لے لئی سی۔ منڈے جوان ہو گئے سن۔ اوہ آپ کسے گندی بستی
دی تیویں نال عشق چلا رہیا سی۔ اوہ نشے چ بہت چنگیاں
مندیاں گلاں دسدا رہیا۔... ساڈے سانجھے دوست اوہدے نشے
کر کے اوہنوں ماڑا چنگا کہندے سی، پر مینوں اوہ چنگا لگدا
سی۔... پر اک دن اوہ وی رو کے دسن لگ پیا کہ اوہدا پتر
اوہنوں کٹدا اے۔ مینوں پھیر برا لگا۔ اوہ کجھ کو دناں بعد آؤندا،
ادب بارے بڑیاں سیانیاں گلاں کردا تے نالے پتراں دی کٹ دے
نال ای پتراں تے پتنی دے سکھ دیاں گلاں وی کر جاندا۔ اوہدے
منڈے اوہدیاں ماڑیاں حرکتاں بارے اوویں جاندے سی جویں
پریتم دے بچے اوہدے پرائیاں تیویناں نال بندے تعلقات
بارے۔... اک دن میں کھجھ کے سریندر نوں کیہا کہ میں تیرے
منڈے نوں کہہ کے تیری ڈیئیڈکشن کرا دینی اے۔ ... اوہ ڈر
کے کرسی توں اٹھ کھڑا ہویا۔ کہندا،” تسیں میتوں میری دنیا
کھوہنا چاہندے ہوں؟”
اوہدی گل سن کے میں آپ ڈر گیا۔ اوس نشئی نے اپنی
کلپناں چ وکھری ہی دنیا وسائی ہوئی سی۔ جتھے اوہدے اپنے
سرجے پاتر اوہدی مرضی نال چلدے سن۔ ایسے لئی تاں اوہ
گاؤندا سی... ‘اوس دشت میں اک شہر تھا، وہ کیا ہوا،
آوارگی۔’...میں اوہدے شہر نوں اجاڑن دی گل کر دتی سی۔
اک دن پریتم آیا، کٹ کھا کے۔ کہندا،”میں پھستا ای وڈھ
دینا اے۔ کِتے ٹر جانا اے۔ اوہنوں نہیں دسنا۔”.... مینوں پتہ سی
کہ ایہدے کولوں ایہہ وی ہونا نہیں۔... جد اوہ ریٹائر ہویا تاں
اوہدے نشئی جوان منڈ دی حالت ہور وی خراب ہو گئی۔ اوہ
اپنے باپ نوں پیسے دین لئی گالھاں کڈھن تے مارن لگ پیا۔
باپ نوں پراویڈینٹ فنڈ جو ملیا سی۔ پریتم تاں وی اوہدی
صحت، اوہدے ویاہ تے ہور سکھاں بارے سوچدا رہندا سی۔
میں کھجھ کے کہندا سی کہ کسے بردھ آشرم چ جا بہہ۔... میں
حیران ہو کے سوچدا ہوندا سی کہ کیہ ایہہ مٹی کھانای گنڈویا
جیہا کدے سچی مچی سی. پی. آئی. دا کارڈ ہولڈر سی؟...
پریتم میرے کول پت ولوں کٹن دی گل کردا تاں میرے من چ
اوہدی جات تے خاندان دی گل وی آؤندی سی۔ پریتم جات دا
درزی اے۔ اوہ آپ ای دس دیندا اے۔ ایس گل دی اوہدے من چ
کوئی گنڈھ نہیں۔
اک دن اوہدا فون آیا۔ اوہ تیاگمورتی بردھ آشرم توں بول
رہیا سی۔ میں اوہنوں ملن گیا۔ اوہ کرسی تے بہت اداس بیٹھا
سی۔ پرے بردھ تیویناں بیٹھیاں سن۔ مینوں لگیا کہ ایہہ سبھ
موت دی اڈیک کر رہے نیں۔ پریتم دا پتر رات نوں پریس چ کم
کردا سی۔ نشے دے خرچے واسطے سویر نوں سائیکل تے ڈبل
روٹی ویچدا سی۔ اوہ اپنے باپ نوں اپنا پھیری والا سائکل وکھا
کے دکھی کر گیا سی۔ ... میں پھیر گیا تاں پریتم خوش سی۔ اوہ
بڈھیاں تیویاں تے مندر چ آؤندیاں کڑیاں تے عورتاں نال ٹھرک
بھورن دیاں گلاں کردا رہیا۔ ... اوتھے رہندیاں اوہنے آشرم دے
بڈھے بارے کمال دی کہانی ‘سہِ یاتری’ لکھی۔
پھیر اوہ دوجے اشرم چلیا گیا۔ میں اتھے وی ملن گیا۔ اوہ
پربندھک توں دکھی سی۔ اک دن بیماری دی حالت چ میرے
گھر آ گیا۔ اوہ بیمار سی۔ پچھے،” میں ہن کتھے جاواں؟” ... اوہ
اک رات میرے کول کٹنا چاہندا سی۔ میں ڈر گیا کہ کِتے ایتھے
ای نہ مر جاوے۔ میں ملھویں جیبھ نال اوہنوں اپنے نکے بھرا
کول ‘قادیاں’ جان دا مشورہ دے دتا۔ پر اوہ ترنتارن دے بھائی
ویر سنگھ بردھ گھر جا بیٹھا۔ جد میں اتھے ملن گیا تاں اوہ بلے
بلے سی۔ سبھ کجھ مفت دا۔ امبرسر دے پرکاشک کولوں پروف
ریڈنگ دے جیہڑے پیسے ملدے سی، اوہناں دی بوتل تے میٹ
چلدا سی۔ کجھ پیسے اوہ منڈے جوگے جوڑ جوڑ رکھدا سی۔
اک دن دین آیا تاں منڈے نے اندر نہ وڑن دتا۔... روندا مڑ گیا۔
شرم دا ماریا مینوں ملن نہ آیا۔ اپنی دھی کول پھگواڑے چلیا
گیا۔ اگلی سویر اوہنے وی احساس کرا دتا کہ اوہنوں وی اپنے
باپ دے آؤن تے شرم آؤندی اے۔
ہن اوہ بردھ گھر چ اکا کلا اے۔ اوہدی پتنی ترنتارن چ ہی
کسے ہسپتال چ نوکری کردی اے۔ جتھے اوہنے لکھ کے دتا
ہویا اے کہ اوہدا پتی پریتم سنگھ تے دووے بچے دلی دے
دنگیاں چ مار دتے گئے سن۔ ہن اوہ ودھوا اے۔... پریتم دا نشئی
پتر اجیت اخبار چ رات نوں کاغذ ڈھون دا کم کردا اے۔ پریتم
اداس رہندا اے۔ کوئی کٹن والا پت اوہدے کول نہیں۔ جیہتوں
کٹ کھا کے اوہ اوہدے سکھاں بارے تے اوہدے ویاہ بارے
سوچدا روھے۔
میری کلپنا چ اوہدی جیون کہانی دا اک رومانٹک جیہا انت
بنیا پیا اے۔ ... ایہہ بھاوویں کدے وی ہووے نہ۔ پر میرا من
کہندا اے کہ اک دن اجیہا آویگا کہ اوہ ترنتارن چ اوہ ہووےگا۔
نال اوہدی پتنی ہوویگی۔ اوہدی دھی تے پتر وی پہنچ جانگے۔
... سبھ کٹھے ہونگے۔
رب کرے اجیہا نہ ہووے۔ ایہہ اوہدے لئی تاں پتہ نہیں
کیہو جیہا ہووے، میرے لئی بہت بھیانک درش ہووےگا۔
(12) لال سنگھ دِل
لال سنگھ دل امرجیت چندن دی کھوج اے۔ اوہی اوہدیاں
کویتاواں اودوں میرے کول لے کے آیا سی، جد میں تے
سرجیت ہانس نے ‘لکیر’ کڈھیا سی۔ مینوں دل دی کویتا سبھ
نالوں وکھری تے الوکاری لگی سی۔ پھیر چندن دے دتے
پیسیاں نال میں ‘ستلج دی ہوا’ چھاپی سی۔ اوس سمیں چ کسے
نکسلی دی کویتا چھاپنا خطرناک کم سی۔... پھیر چندن نے
مینوں لال سنگھ دل نال لدھیانے دے بس اڈے تے ملایا۔ اسیں
تنے سرجیت ہانس دے گھر سرابھا نگر چ شام نوں کٹھے
ہوئے۔ سویرے اٹھ کے وچھڑ گئے سی۔ دنے اوس گھر پولیس
دا چھاپا پیا سی۔
بڑے چر بعد جد میں دل نوں اپنے سہریں سمرالے ملیا تاں
اوہ نکسلی گروپ ولوں چمکور صاحب دے ٹھانے تے کیتے
حملے توں بعد پولیس دے بے انت تسیہے جھل کے بھنیا ٹٹیا
پھردا سی۔ اوہدیاں جیلاں چ لکھیاں کویتاواں یاراں دوستاں کول
سانبھیاں پئیاں سن۔ اوہ پولیس توں ڈردا کِتے لک کے بہنا چاہندا
سی۔.... پھیر اوہ یو. پی. کِتے چلیا گیا۔ مینوں کھیری دے نیڑے
دے پتے توں اوہدیاں چٹھیاں آؤندیاں رہیاں۔ جیہناں چ اوہدے
پاگل ہون، پھیر مسلمان ہون تے پھیر کئی تھائیں نوکریاں کرن
دا ذکر سی۔ اوہنے اپنیاں کویتاواں وی نقل کر کے بھیجیاں سن۔
تاں جو کتاب چھپوائی جا سکے۔
جد میں پھیر اوہنوں سمرالے ملیا تاں اوہ یو. پی. چ کافی
چر رہِ کے مڑ آیا سی۔ اوہدا ناں محمد بشرا سی۔ اوہدے سر تے
مسلماناں والی لال رنگ دی گول ٹوپی سی۔ اوہ یو. پی. دیاں
گلاں الف لیلیٰ دیاں کہانیاں وانگ سنا رہیا سی۔ اوہ نفیساتی
طور تے ٹھیک نہیں سی۔ اوہ اپنی ماں تے باپ تے مسلمان ہون
لئی زور دے رہیا سی۔ تاں جو کفر تے جہنم دے عذابِ توں بچ
جان۔ اوہ آپ چھڑا سی۔ اوہ اپنی ماں نوں کہہ رہیا سی کہ اوہ
دانے ویچ کے برقع سوا دیوے۔ تاں جو اوہ ملیرکوٹلے توں
کوئی مسلمان کڑی ویاہ لیاوے۔ اوہ نمازاں پڑھدا سی۔ ماؤ دی
تعریف نوں کفر سمجھدا سی۔ اپنی انقلابی نظماں تے پشیمان
سی۔ اوہنے اردو چ کجھ غزلاں تے محمد صاحب دی تعریف چ
کجھ نعتاں لکھیاں سن۔
میں گلّاں کردا ساڈھے تن میل توردا اوہنوں اپنے پنڈ
بڈگجراں لے گیا سی۔ اسیں بڑی رات تک گلاں کردے رہے۔
اوہ گلاں کردا کجھ اجیہا دس جاندا سی، جس توں لگدا سی کہ
ایہہ ہن ٹھیک نہیں۔ ... پر اوہنے اپنی اجیہی اوستھا توں پہلاں
لکھیاں جیہڑیاں کویتاواں مینوں بھیجیاں سن، اوہ کمال دیاں
سن۔ اوہناں دا ناں اوہنے ‘کولے دی جاگ’ رکھیا سی۔ سمرپن
سی ‘بودھی جنگلاتیئے دے ناں’۔ ہلکے نیلے رنگ دے کاغذ
تے صاف ستھرے اکھراں چ لکھیاں اوہناں کویتاواں دے
رچنہارے دا ہن کیہ بنیا پیا سی!
پھیر کجھ چر بعد ملیا تاں اوہدے تے اسلامی رنگ گھٹ
گیا سی۔ اوہ مڑھیاں چ رہندے سادھ کول بہہ کے چلم پیندا
دہاڑی کٹدا سی۔ ہولی ہولی ہور ٹھیک ہو رہیا سی۔ مینوں کسے
پیسے دتے تے میں اوہنوں نکی جہی ہٹی سگٹاں چاہ دی پوا
دتی۔ اوہ کم تاں کردا سی۔ کاپی چ دھار لکھدا وی سی، پر
اگراہی کردیاں اوہنوں شرم آؤندی سی۔ ہنیرا پین تے اوہنوں
روٹی نالوں ودھ نشے دی طلب ہوندی سی۔ میں اوہنوں ہر سال
اک پروگرام ریڈیو دا تے اک دوردرشن دا دوا دیندا سی۔ اوہدا
ماڑا موٹا سر جاندا سی۔ اوہ اکثر غزلاں لکھدا رہندا سی۔ کدے
کدے کوئی کویتا وی لکھ لیندا سی۔ کوئی تاں اوہدے اوسے
پرانے رنگ دی ہوندی سی۔ ایس دوران ہٹی کئی وار اڑدی تے
وسدی رہی۔ دل نے تاں پہلاں ای کہہ دتا سی کہ اوہ شاعر اے،
اوہنوں کوئی وی کم کرنا چنگا نہیں لگدا۔ اوہنوں اک واری جد
میں کیہا سی کہ اوہ کم کردا روھے تاں اوہنے غصے نال
جواب دتا سی ،” کیوں کراں؟ میں شاعر ہاں، انقلابی ہاں!.”...
اوہدی ماں وٹاں ڈولاں توں گھاہ کھوت کے مجھ پالدی سی۔ اک
بھائی ریڑھی واہندا سی۔ دل ویلھا بہہ کے کھاندا سی۔ نالے
اسلام دا پرچار کردا سی۔ روزہ رکھدا سی۔ شراب پیندا سی۔
کجھ چر مسیت دا امام بن کے جمعے دی نماز وی پڑھواؤندا
رہیا۔ مسلمان بچیاں نوں قرآن شریف وی پڑھاؤندا رہیا۔... پر
کوئی کم کرنا اوہدے وسوں باہر سی۔ اوہدے اندرلی دنیا پل پل
بدلدی رہندی سی۔ شرابی ہو کے اوہدے وچوں اصلی بندے
دسن لگ پیندے سی۔
امرجیت چندن تے میں بہت چر تک اوہدا بڑا کیتا۔ پر اوہ
دارو پی کے چانبھل کے ساڈے خلاف بولن لگ پیندا سی۔ چندن
نے مینوں اوہدے کرتگھن ہون بارے بہت سخت چٹھی لکھی۔
پر میں چپ کر کے اپنے آپ نوں دل توں پرے کر لیا۔ ایسے چ
بھلائی سی۔ میں اوہنوں ملنا چھڈ دتا۔
(13) جسونت دید
دید 1975 دے گیڑ چ جد مینوں ملیا سی تاں ایہدے نال
سوتوج وی سی۔ دوویں پنجابی یونیورسٹی چ اچ سکھیا لے کے
ریڈیو سٹیشن جالندھر تے کم کردے سن۔ سوتوج خوبصورت
جوان سی۔ ہسدا سی تاں اوہدے دسدے ددں سوہنے لگدے سی۔
دید تھوڑے اچے دنداں کر کے بنا ہسے وی ہسن دا بھلیکھا
پاؤندا اے۔ دوویں امرتا تے دیوندر ستیارتھی دے بنھے ہوئے
سن۔ دوویں اپنے آپ نوں اک دوجے توں وڈا شاعر اکھواؤن
دی دوڑ چ سن۔ ایس کم لئی دوویں میڈیا دا ہتھیار ورتدے سن۔
پر سوتوج پہلاں ایس کم توں تے پھیر زندگی توں وی ہار گیا
وچارا۔ دید دا کم چل نکلیا۔
اک وار سرجیت پاتر جالندھر آیا۔ ایہہ تنے بس اڈے دے
کول حاطے چ بہہ کے پیندے رہے۔ سوتوج شرابی ہو کے پاتر
توں ایہہ فیصلہ کراؤن لگ پیا کہ ساڈے دوہاں وچوں ‘پاس
شاعر’ کون اے؟ پاتر نے سوتوج دی بانہہ اچی کر دتی۔ ... کئی
سالاں بعد دید پاتر توں اپنی بانہہ اچی کراؤن لئی کہن لگیا تاں
اوہنوں پاتر کہندا، “پہلاں اوسے تھاں بیٹھو۔ اوسے اوستھا چ
پہنچو۔ پھیر میں اوسے حالت چ ہو کے فیصلہ سنا سکدا ہاں۔”
دید میتھوں بائی سال چھوٹا اے۔ پر میں اوہدے نال اوہ
ساریاں گلاں کر لیندا ہاں، جیہڑیاں سرجیت ہانس نوں دس سکدا
ہاں۔ پر اوہ ساریاں نہیں دسدا، جیہڑیاں اوم پرکاش پناہ گیر نوں
دس سکدا ہاں۔ ایہہ ساڈے وچکار عمر دا نہیں، سوچ دی کافی
وڈی وتھ اے۔ اوہ امرتا دی چھتر چھایا تے دلیپ کور ٹوانا دی
‘چھتر چھایار’ چ پلیا رومانٹک کوی اے۔ ایہی گل میرے سبھاء
دے الٹ اے۔ پر دوستاں چ سبھ کجھ اکو جیہا ہووے، ایہہ
ضروری تے نہیں۔ امرتا دی رومانٹک سوچ، کولے شبد تے
النکار ایہدی کویتا دا حصہ رہے نیں۔ جیہڑے بڑا چر پچھوں
کافی بدلے۔ ہن ایہدی کویتا چ اپنی قسم دا پروارک یتھارتھ
اجیہے رس لے کے آؤندا اے کہ کویتاواں فلماں بن کے پاٹھک
دے ذہن چ پھس جاندیاں نیں۔ اوہ میرے وانگ ادب اکادمی دا
ایوارڈ ملن دے حساب نال اپنیاں کتاباں چھپواؤندا اے۔... نویں
کتاب چ ماڑیاں تے ماٹھیاں کویتاواں وی پا لیندا اے۔ پر ہر اِک
کتاب چ دس کو کویتاواں اوہدی گل بنا دیندیاں نیں۔
جد میں کدے ٹچر کردا کہندا ہاں کہ کئی بندے وڈی عمر
چ جا کے جد محسوس کردے نے کہ اوہ ادب چ ‘پھلوپ’ ہو
گئے نے تاں اوہناں نوں ایہہ گل سہنی اوکھی ہو جاندی اے۔ دید
دا جواب ہوندا اے کہ بندے ہوراں پھیلڈاں چ وی تاں پراپتیاں
کر سکدے نیں۔ ادب کوئی ضروری تے نہیں۔... میں اوہدی گل
سمجھدا ہاں، اوہ ریڈیو پروگراماں تے دوردرشن دیاں فلماں
بناؤن نوں اپنیاں پراپتیاں سمجھدا اے۔ میں ایس گل نوں وی
اوہدی پراپتی سمجھدا ہاں کہ اوہنے غریب گھر ‘چوں اٹھ کے
شہر چ اپنی کوٹھی، کار تے عزت بنائی ہوئی اے۔ دید نے
ادیباں دیاں بہت ودھیا فلماں بنا کے وڈیائی کھٹی اے۔ اوہدے
گھر دے چھوٹے ٹیبل تے پئی اک فوٹو اوہنوں بڑا سکھ دیندی
اے۔ جیہدے وچ اوہ امرتا پریتم تے دیوندر ستیارتھی دے نال
بیٹھا اے۔
میں جد پہلوں پہل جالندھر آیا تاں کھنے تے میرے پنڈ دے
لوک کہندے ہوندے سی،”دوآبے دے لوک ہوندے بڑے کورے
نیں۔ موہ تاں ملوئیاں ‘چے ہوندے۔”... کوریاں توں اوہناں دا
مطلب مطلبی سی۔ ایہہ گل میں کجھ چر کہندا وی رہیا۔ پھیر
اودوں ہٹ گیا جد میرے گھر دوآبیئے بچے وڈے ہو گئے۔ میں
اپنی اولاد نوں کویں ماڑی کہندا! پھیر وی جد کوئی دوابیا گھٹیا
گل کردا تاں میں اپنے من چ اوہنوں ‘دوابیا’ کہہ لیندا رہاں۔...
سرجیت ہانس کسے اک دوست بارے کہندا ہوندا اے کہ اوہ
‘ٹپیکل جٹ’ اے تاں اوہدا مطلب ہوندا اے کہ اوہدے وچ جٹاں
والے سارے گن اوگن موجود نیں۔ .... اوویں میں دید نوں
‘ٹپیکل دوابیا’ کہندا ہاں۔
جد ایہہ پڑھدا سی تاں کیسادھاری سی۔ کھبے پکھی لہر
تے دوآبے دے رواج نے ایہنوں مونا بنا دتا سی۔ ایہہ انفارمیشن
اینڈ براڈکاسٹنگ دا کم کردا اپنے آپ نوں بڑا نڈر ظاہر کردا
اے۔ پر افسری کردا تے کویتا لکھدا کدے ڈر وی جاندا اے۔ اوہ
سارے کم کردا اے، جیہناں نوں میں ناجائز کہندا ہاں۔ پر اوہ ہر
پہلو توں جائز سمجھدا اے۔ سگوں کدے تاں اپنے آدرش نال
جوڑ کے وکھاؤندا اے۔ اوہ اپنے آپ نوں پہلاں کلاکار مندا اے،
پر مینوں اوہ پہلاں میڈیامین تے پھیر کوی لگدا اے۔ اوہدے
کوی دی اچی حیثیت اوہدی کرسی کر کے اے۔ اوہدی جان
کرسی وچ اے۔ اوہدے مخالف وی اوہدی کرسی کر کے اوہدا
ورودھ کردے نیں۔ اوہ بھاوویں نائی دی دُکان تے بیٹھا واری
دی اڈیک کردا ہووے، جد کسے نوں فون کریگا تاں آکھیگا،”
میں جسونت دید بولداں، دوردرشن ‘توں۔”
اوہ اپنا بہتا سماں دفتر چ گزاردا اے۔ اوہنوں سبھ توں ودھ
سکھ اپنے دفتر چ اسسٹنٹ ڈائریکٹر دی کرسی تے بہہ کے ملدا
اے۔ جتھے میز تے بیل ہوندی اے تے آلے دوآلے ماتحت۔ اوہ
ادیباں دی بھیڑ چ نہیں جاندا۔ اتھے اوہدی پچھان گواچ جاندی
اے۔ اوہ چنے ہوئے کجھ کو ادیباں نوں ملدا اے۔ جیہناں چ بہہ
کے گلاں کر کے اوہنوں سواد آؤندا اے۔ میرے کمرے چ بھانت
سبھانتے ادیب آؤندے نیں۔ اوہ آوے تے میرے کمرے چ اوہنوں
چنگا نہ لگن والا ادیب بیٹھا ہووے تاں اوہ ایہہ کہہ کے مڑ
جاندا اے،” چنگا میں پھیر آوانگا۔” ....
اوہ کدے وی لائن چ کھڑنا پسند نہیں کردا۔ ادیباں دے کٹھ
چ نہیں جاندا۔ پتہ نہیں کیہتوں کیہتوں دوردرشن تے نہ بلاؤن دا
الانبھا سننا پینا اے۔ .... نالے اتھے اوہدے ہیٹھ اوہدی کرسی
نہیں ہندی۔ میز تے بیل نہیں ہندی۔ ماتحت نہیں ہوندے۔
اوہدا دشا بھرما میرے لئی بیماری دی حد تک اے۔ اوہ
لدھیانے ول ہتھ کر کے آکھیگا، آہ اسیں امبرسر گئے تے
امبرسر ول ہتھ کر کے پٹیالہ کہہ دیندا اے۔ کئی وار اوہ میرے
گھر ارادہ کر کے نہیں آؤندا، اوہدی بیماری لے آؤندی اے۔
کیونکہ اوہ اپنے گھر دا رستہ بھل گیا ہوندا اے۔ ...کڈی عجیب
گل اے، اوہ اپنے گھر دا رستہ بھل کے کار چ بیٹھا دوجیاں
توں پچھدا اے کہ گڑھا کہڑے پاسے اے۔ اک دن اوہنوں سویر
ویلے بس سٹینڈ توں مڑدیاں پہلاں اپنے گھر دا رستہ بھلیا تے
تے پھیر میرے گھر دا۔ پھیر کار چلدی ہوئی اپنے آپ میرے
گھر آ گئی!
کدے کدے اوہ اپنی کویتا چ حوصلہ کر کے ‘بولڈ’ شبد لکھ
جاندا اے۔ جد اوہناں دا ورودھ ہوندا اے تاں کٹ دیندا اے۔ ....
پنجاہاں سال دی عمر ٹپ کے اوہ اپنی پتنی پروفیسر اندرجیت
کور بیدی توں ڈرن لگ پیا اے۔ مینوں ایہہ گل چنگی لگدی اے۔
کدے اوہ پینڈوآں وانگوں پتنی نوں ڈران دیاں گلاں کردا ہوندا
سی۔ ہن پتر جوان ہو گیا اے تے سریر چ کمزوری آ گئی اے۔
دید نوں شاید ای کسے عورت نال پیار ہویا ہووے۔ انج
اتریاں نال سنگت بتھیری کیتی اے۔ اوہدی کویتا چ کِتے کتے
پیار دا ذکر آؤندا اے۔ مینوں اوہ جائلی جیہا لگدا اے۔ اوہدے
تجربیاں دا اصلی سوما تاں گھر ای اے۔ جتھے پتنی اے، بچے
نیں، ماں باپ تے ہور رشتے دار نیں۔
میں اوہنوں اوسے اصول نال قبول کردا ہاں کہ دوست نوں
اوہدیاں چنگیائیاں تے برائییاں سمیت قبول کرو۔ ساڈی دوستی
چووی پچی سال پرانی اے۔ برائییاں دے مقابلے چ اوہدے کول
گن ودھ ای ہون گے ، جیہناں کر کے اسیں جڑے پھردے ہاں۔
دید جات دا درزی اے۔ جس دی اوہدے من چ سخت گٹھ
پئی ہوئی اے۔ ایہہ گٹھ ایس لئی وی گھلی ہوئی اے کہ اوہدی
پتنی پروفیسر اندرجیت کور بیدیاں دی دھی اے۔ اپنے ناں دے
نال ‘بیدی’ لکھدی اے۔ ہن اوہناں دے بیٹے پچھدے نیں کہ اوہ
اپنے ناں دے نال اوہ کیہ لکھن؟ ... ایہہ تاں چھوٹی جہی گل
اے، پر وڈی گل تاں ایہہ وے کہ اندرجیت دید دے ماپیاں تے
رشتے داراں نال کدے سوکھی ہو کے نہیں رہِ سکی تے نہ ای
دید اندرجیت دے پیوکیاں تے رشتے داراں چ کھل کے بہہ
سکیا اے۔ ایہہ اوہناں دے کسے ساک نال رل کے نہیں بہہ
سکدا۔ کیونکہ کسے ہور پاسیوں کوئی رشتے داری ہی نہیں
بندی۔ ہن دید انترجاتی ویاہاں دا آپ مخالف اے۔
دید نے عمر دا وڈا حصہ جیوتشیاں دے آسرے گزاریا اے۔
جد وی کوئی نفیساتی ، جسمانی جاں دفتری کشٹ آؤندا اے تاں
جیوتشیاں ول بھجدا اے۔ اپاء کردا اے تے آ کے مینوں پاء دے
سفل ہون دی گل دسدا اے۔ کدے شک وی کردا اے۔ پر پھیر جا
پھسدا اے۔ من جو ٹکاؤنا ہویا!
(14) وریام سنگھ سندھو
جد میں 1970 چ لکیر کڈھیا تاں وریام سنگھ سندھو
انقلابی کویتاواں تے کہانیاں بھیجدا ہوندا سی۔ نال فوٹو وی
گھلدا سی۔ کنے ای ورھیاں بعد جد کہانی کار وجوں اوہدی مانتا
ہو گئی تاں اک وار جالندھر دے اڈے کول ملیا۔ اوہنے میرے
گوڈیں ہتھ لایا۔ ایہہ اوہدی وڈیاں نوں عزت دین دا گن میں کئی
تھانئیں دیکھیا۔ پر میں ڈر گیا سی۔ مینوں بہت عجت دین والے
تے بہت ای پیار کرن والے بندیاں توں ڈر لگن لگ پیندا اے۔
سوچدا ہاں کہ ایہہ انتہائی جذباتی بندہ اوویں میرا ورودھ
کرےگا۔... کئی سالاں بعد میں جالندھر کہانی گوشٹی ولوں اک
سال دی سبھ توں ودھیا کہانی دا مقابلہ کرایا۔ اسیں پہلی تے
دوجی کہانی والے لکھاری دا سنمان کرنا چاہندے سی۔ سبھ توں
ودھ ووٹ میری کہانی دے حق چ آئے۔ اوہ ایس لئی کہ میں
چٹھیاں لکھیاں سن۔ دوجے تے وریام سندھو دی کہانی ‘بھجیاں
باہیں’ سی تے تیجے تے رگھبیر ڈھنڈ دی ‘پنجاب میل’۔ اسیں
اہنا دا سنمان کیتا تے وریام دی کہانی تے بحث کیتی۔ جیہدے
وچ ڈاکٹر. سادھو سنگھ، سنتوکھ سنگھ دھیر، گردیال سنگھ، رام
سروپ انکھی، بلدیو سنگھ، پریم گورکھی، کے. ایل. گرگ
وغیرہ بہت کہانی کار شامل ہوئے۔ بحث وچ کہانی دا ورودھ
وی ہویا تے سلاہتا وی۔ ورودھ ترقی پسنداں، خاص طور تے
دھیر تے سادھو نے کیتا۔
ات واد بہت ودھ گیا تاں وریام اپنے پنڈ سر سنگھ نوں چھڈ
کے جالندھر دے خالصہ کالج چ لگ گیا۔ پھیر ایہہ ادب دی
سیاست دا وڈا مہرا بن گیا۔ دھڑیبندی پنڈ دی تے جٹ سیاست دا
حصہ ہوندی اے۔ کھیتی کرن والے دھڑے بنا جیوں ای نہیں
سکدے۔ ات واد دے ماحول بارے اوہدیاں کہانیاں دی چرچہ
بڑی ہوئی۔ ایہدا موسم سی۔ کجھ سیاست دا حصہ وی سی۔
خاص طور تے ‘زخمی سکھ مانسکتا’ والے پاتر چترن ‘تے۔ اوہ
سماں ای اجیہا سی۔ دربار صاحب اتے فوجی حملے نے
پنجابیاں تے خاص کر کے سکھاں دی مانسکتا نوں زخمی کر
دتا سی۔ غصے چ آئے چنگے بھلے پرانے مارکسوادی لکھاری
وی خالصتانی بن گئے سی۔ نکسلی گروپ دہشت گرداں چ رل
گئے سی۔ اوہناں نوں ایہہ منن چ کوئی شرم وی نہیں سی۔ ہندو
لکھاریاں دے مناں وچ وی زخمی ‘ہندو مانسکتا’ سی۔ پر اوہ
ہارے ہوئے لوک سن۔ اوہ ابھاسردے نہیں سن۔ ایہی سوچ ادب
چ چلدی سی۔ اک طرحاں دی ونڈ جہی پیدا ہو گئی سی۔ وریام
دی کہانی سکھاں دے من چ ٹھنڈھ پاؤندی سی۔ ایہدا لابھ اوہنوں
ملیا وی تے اوہنے ودھ کے اٹھایا وی۔ اوہ جو کجھ کردا سی،
اوہدا لابھ اوہنوں تاں ہونا ای سی، نال پنجابی نوں وی ہوندا تے
مینوں وی آپے مل جاندا سی۔ میں خوش ہوندا سی۔ میری بھل
وی میریاں کہانیاں کر کے بنی جاندی سی۔
1985 دے گیڑ چ بھوشن نے کِتے کویتا چ فٹ کر کے
شرلی چھڈی کہ کہانی چ ادھا آکاش ساڈا وریام سندھو اے تے
ادھا ساڈا پریم پرکاش اے۔ ایس تے وریام دی پیڑھی دے کہانی
کاراں نے بڑا رولا پایا۔ کہن لگ پئے کہ پھیر ساڈ جوگیے تاں
گٹھ کو تھاں وی نہیں چھڈی۔ ایہہ مخول جیہا سنجیدہ بحث چھیڑ
کے بہہ گیا سی۔ وریام ایہدے بارے گلاں کردا سی۔ میں کدے
گھنا ہو جاندا سی تے کدے کہندا سی کہ ایہہ ٹھیک نہیں۔ ....
ایہدا وچکارلی پیڑھی تے ایہہ ماڑا پربھاو پیا سی کہ اوہ
نفیساتی طور تے دب گئی سی۔ پر نویں پیڑھی لئی راہ کھل گیا
سی۔
جالندھر میں تے وریام سنگھ سندھو ملدے، گلاں کردے
تے اک دوجے دے گھریں جاندے سی۔ پر جالندھر کیہ سارے
پنجابی ادبی جگت دیاں ڈھانیاں چ ایس گل دا پرچار سی کہ
اسیں دوویں آپو وچ بھڑدے رہندے ہاں۔ اندرو اندریں تاں بندے
اپنے نال وی بھڑدے رہندے نیں، پر ساڈے وچکار اجیہی نوبت
نہیں سی آئی۔ میں اپنے طور تے محسوس کردا سی کہ ساڈے
وچکار کوئی مقابلہ نہیں۔ ساڈی سوچ تے لکھتاں دے کھیتر
بالکل وکھرے وکھرے نیں۔ ساڈے وشے وی اکا رلدے نہیں۔ ...
ہاں، اک فرق ضرور سی۔ اوہ ایہہ کہ وریام مارکسوادیاں تے
پنڈ دے جٹاں وانگوں ‘اکجٹ’ ہو کے سوچن تے رچن دا عادی
سی تے میں ہر اِک کم چ ‘کلا چلن’ دے اصول تے چلدا سی۔
... وتکرا پیدا کرن والے کجھ ساڈے دوست نما دشمن تے کجھ
چغل خوراں نے ماحول گندھلا کیتا ہویا سی۔
وریام دے خلاف جگاڑی ہون دا دوشن بہتا لگیا۔ کردا میں
وی سی۔ پر میری چھری بریک ہوندی سی۔ 1999 دے گیڑ چ
وریام نوں بہہتیاں ای صفایاں دین دی لوڑ پے گئی سی۔ خاص
کر اودوں جدوں اوہنوں ادب اکادمی ایوارڈ ملن دی جھاک سی۔
ایوارڈ ملن بعد اوہدے چ بڑا ٹھرھما آیا۔ اوہدی رچنا شکتی تاں
گھٹی، پر نال گوشٹیاں کرن دی ہمت وی گھٹ گئی۔ ہن اوہ ودھ
توں ودھ پردھانگیاں کردا اے۔ سنمان لیندا اے۔ فوٹواں
کھچواؤندا اے۔ ایہہ سبھ کجھ اخبار چ دیکھ کے خوش ہوندا اے۔
اوہنے کجھ مہینیاں تک ریٹائر ہو جانا اے۔ صحت خراب ہون
دے بہت سارے کارناں وچ اک ایہہ وی اے کہ اوہنے اپبھاوک
ہونا نہیں چھڈیا۔ جھٹ غصے چ آ جاندا اے۔ جدے بلڈ پریشر
ودھ جاندا اے۔
اک وار ساڈے وچکار ٹکر وی ہوئی۔ جد سنت سنگھ
سیکھوں گزریا تاں دیش بھگت حال، جالندھر چ ماتمی میٹنگ
ہوئی۔ کامریڈ جگجیت سنگھ آنند پردھان سی۔ ماتمی متا پاس
کرن توں پہلاں دو جنیاں نے مرن والے دی تعریف کیتی۔ جدے
آمریڈ آنند نے سیکھوں دے خلاف بولنا شروع کر دتا۔ اوہناں
دیاں گلاں ٹھیک ای سن، پر مینوں لگیا کہ ایہہ موقع نہیں نقطہ
چینی کرن دا۔ میں وچے ٹوک کے کہہ دتا کہ ہن جے سیکھوں
بارے ایہو جہیاں گلاں کرنیاں نے تاں گربخش سنگھ پریتلڑی
بارے وی کیتیاں جا سکدیاں نیں۔ .... ہن تاں دو ستری ماتمی
متا پاس کرنا چاہیدا اے۔ ... پھیر وریام سنگھ سندھو سنت سنگھ
سیکھوں دے حق چ جذباتی ہو کے بولن لگ پیا۔ میں سیکھوں
دے آخری عمر چ خالصتانی ہون دی گل کر دتی۔ اسیں دوویں
بھڑک کے بولے۔ پھیر ماتمی متے دے شبداں بارے وی اسیں
ٹکرا کے بولے۔ وریام نے مینوں مہنا دتا کہ سیکھوں نے
اکادمی ایوارڈ دوایا تہانوں۔ ... جان لگیاں ایہہ جھگڑا مینوں
فضول جیہا لگیا۔ میں وریام دے موڈھے تے ہتھ دھر کے
لنگھیا۔
اصل چ اجیہی تلخی جالندھر دے ماحول تے ہوراں چغل
خور لکھاریاں دی پیدا کیتی ہوئی سی۔ کجھ میں وی ‘لکیر’ چ
چھیڑخانی کری جاندا سی۔ پھیر کجھ سمیں بعد اسیں دوہاں ہولی
ہولی اوہ ماحول بدل لیا سی۔ ہائی بلڈ پریشر دے ماریاں نوں
سانوں دوہاں نوں شانتی چاہیدی سی۔
(15) نوجوان پیڑھی
عورتاں تے نوجوان لکھاری میری کمزوری نیں۔ میں عام
زندگی تے ادب دوہاں پاسے اوہناں نال رعایت کردا ہاں،
جیہنوں دوآبے وال ‘رئی’ کہندے نیں۔ کسے وی نوجوان منڈے
دی ودھیا کہانی پڑھ کے مینوں چاؤ چڑھ جاندا اے۔ جے
نوجوان کڑی دی ہووے پھیر تاں کہنا ای کیہ اے! میں ملن لئی
وی اوہناں نوں اڈیکدا ہاں۔... اک وار مینوں ملن لئی دیسراج
کالی تے جندر آئے۔ میں دوہاں نوں نہیں سی پڑھیا۔ میں دوہاں
دیاں کہانیاں لکیر چ چھاپیاں تاں مینوں کسے دی بے نام چٹھی
آئی،”ایہہ ‘ناگمنی’ دا بیڑا غرق کر آئے نیں، ہن ‘لکیر’ دا کرن
گے۔”... میں من چ کیہا کہ مینوں اجیہے بیڑا غرق کرن والے
نوجواناں دی لوڑ اے۔ پھیر اوہناں نال بھگونت رسولپری تے
اجمیر سدھو وی جڑ گئے۔ جد ایہہ سلسلہ سارے پنجاب چ پھیل
گیا تاں مینوں لگیا کہ ایہہ کہانی کاراں دی نویں پیڑھی تیار ہو
گئی اے۔ تدے میں جندر تے کالی دی سہائتا نال نوجوان کہانی
کاراں دیاں چونویاں کہانیاں دی کتاب ‘چوتھی کونٹ’ ایڈٹ
کیتی۔ جس تے تیجی پیڑھی دے کہانی کاراں نوں کافی کشٹ
ہویا۔ ایس پیڑھی دے کہانی کار وریام سنگھ سندھو نال ایس لئی
وی خار کھاندے نے کہ اوہ تھوڑہیاں جہیاں کہانیاں لکھ کے
وڈا کہانی کار بن بیٹھا اے۔ اوہنے آپ کجھ وی کیتا ہووے، پر
ایہہ وڈی سچائی اے کہ وریام نے تھوڑا لکھ کے وی اپنی
وکھری شیلی وکست کیتی اے۔ کئی کہانی کاراں نے اوس توں
ودھ چنگیاں کہانیاں لکھیاں نیں، پر اوہ چلنت شیلی چ ہی
لکھدے رہے نیں۔ اپنی کوئی وکھری شیلی وکست کر کے اپنی
وکھری پچھان بنا لینا وڈی گل ہوندی اے۔ وکھری شیلی اوہ،
جیہدی نویں لکھاری نقل کرن دی کشش کرن۔ پر کر نہ سکن۔
میں ایہناں نویں کہانی کاراں نوں چوتھی پیڑھی بالکل نہیں
سی کیہا۔ پر ایہہ اعتراض کرن والیاں دے رولے نال سچ مچ
چوتھی پیڑھی بن گئی۔ ایہہ نواں گروپ بہت پھیلیا۔ ایہناں ساڈے
نالوں وی ودھیا کہانیاں لکھیاں۔ ایہناں وچ بعد چ سکھجیت،
ترلوچن سنگھ بھاٹیا، بلوندر سنگھ گریوال، تلوندر، وینا ورما،
پرویز سندھو، نرمل جسوال، جسویر سنگھ رانا، جتندر سنگھ
ہانس، کیسرا رام، سریندر نیر..... وغیرہ بہت سارے کہانی کار
شامل ہو گئے ۔ مینوں ایس گل دا فخر اے کہ ایہہ پیڑھی میرے
دیکھدیاں دیکھدیاں ابھر کے ساڈے ساہمنے کھلو گئی۔ ہن
مقابلے دا سواد آویگا۔ پر ایس گل دا افسوس وی اے کہ ایس
پیڑھی دے کئی کہانی کار میری ریسے عورت تے پرش دے
رشتیاں دیاں پیتلیاں کہانیاں لکھدے نیں۔ اوہ ایس رشتے دے
درشن نوں گہرائی نال نہیں سمجھدے۔ جیہدے نال ورودھیاں
نوں ایہہ کہنا سوکھا ہو گیا کہ ‘ایہہ ٹھرکی کہانیاں’ لکھدے
نیں۔... ایس پیڑھی دے کجھ لکھاری وریام سنگھ سندھو دیاں
کتھا جگتاں دی وی نقل کردے نیں۔ ہر اِک نواں لکھاری انجے
کردا اپنی شیلی دا وکاس کردا ہوندا اے۔
مینوں ایہہ گل چنگی لگدی اے کہ میں سیکھوں، دگل،
ورک دا سمکالی رہیا تے پھیر ہن وریام تے اینے نویں
پرتبھاشالی کہانی کاراں دا سمکالی ہاں۔ میں نویں چڑھدے
سورجاں نوں سلام کردا ہاں۔
33 میرا ٹبّر
میں 1953 توں اپنے ٹبر نال جالندھر رہِ رہیا ہاں۔ میرے
تن بھرا، جیہناں چ میتھوں وڈا وید پرکاش اے، کھنے رہندے
نیں۔ اوہ ساہوکارا کردا اے۔ میتھوں چھوٹا ستی پرکاش پنڈ
بڈگجراں دی اپنی زمین ویچ کے پہیوے جا وسیا اے۔ شہر دے
نیڑے خریدی زمین چ عام فصلاں دے نال سبزیاں بیج کے
خوش حال اے۔ اوہ پنڈ والا گھر تے آبادی والی زمین وی ویچ
گیا اے۔ اوس توں چھوٹا جیتیندر بھوشن بجلی بورڈ توں ریٹائر
ہویا اے۔ سبھ توں چھوٹا اشوک کمار کیمسٹ دی دُکان کردا اے۔
بیوی: میرے نال میری پتنی جنک دلاری سمرالے دے
کھلراں دی دھی اے۔ اوہ میری بی بی دی پسند اے۔ ساڈی
اٹھتالی سال سوہنی نبھی اے۔ بہتے لکھاریاں نوں پتنی تے گلے
ہوندے نیں، مینوں کوئی نہیں۔ میری پتنی بہت چنگی اے،
جیہنے مینوں ہی برداشت نہیں کیتا بلکہ خوش حال گھر ‘چوں آ
کے میری آپ سہیڑی غریبی نوں وی جھلیا اے۔ مینوں اکثر
ایس گل دا دکھ ہوندا اے کہ میں ادیب بندا آپ تاں بھکھا مریا
نال بگانی دھی نوں تھڑہاں دے لڑ لا کے رکھیا۔ انج اوہ ایس
گل دا گلہ نہیں کردی۔ سگوں میری تعریف ای کردی اے۔
کیونکہ اوہ بیتدے ہر سمیں نوں اپنے کرماں دا پھل سمجھ کے
بھگتدی اے۔ ..... میں اوہدی گل نوں ایکن سمجھدا ہاں کہ جد
اوہ ویاہی آئی سی تاں میتھوں بہت ڈردی ہوندی سی۔ اوہدے
کمبدے ہتھ دیکھ کے کئی وار تاں میں آپ ڈر جاندا سی۔ اوہدا
ڈر دور کرن لئی جدوں میں اوہنوں خوش کرن لئی کوئی مخول
کردا سی تاں اوہ اپنے چانبھل جان توں آپ ڈر کے کہہ دیندی
سی کہ جی مینوں نہ چمبھلاؤ۔ ایہہ اوہدے ڈر دی انتلی سیما
سی۔ مینوں لگدا ہوندا سی کہ اوہنے پتیاں ولوں اپنیاں پتنیاں نوں
تسیہے دین دیاں کہانیاں سنیاں ہوئیاں نیں۔ .....اوہ اپنی نونہہ
نوں وی اوویں دھیاں وانگوں رکھدی اے، جویں ساڈیاں دھیاں
نوں اوہناں دیاں سساں نے رکھیا اے۔
پتنی دیاں دیاں کئی گلاں چبھدیاں وی نیں۔ تدے تاں اوہ
مکمل عورت اے۔ اوہ لڑ وی لیندی اے۔ میری اوہی گل سندی
اے، جیہدے وچ اوہدی دلچسپی ہوندی اے۔ میں کدے کھجھ وی
جاندا ہاں۔ میں گل سنا رہیا ہوندا ہاں تے اوہ وچ نوں اٹھ کے
رسوئی چ وی جا آؤندی اے۔ پھیر کہندی اے،”ہاں جی۔” میں
پھے ربولدا ای نہیں۔ اوہدے لئی میری اوہی رچنا چنگی اے،
جس دے پیسے ملدے نیں۔ اوہ میری کوئی لکھت نہیں پڑھدی۔
ایہدا مینوں سکھ وی اے۔ اوہنوں چاہ بناؤن تے پیان دا اینا شوق
اے کہ میرے کہے بنا ای آئے گئے نوں چاہ پیاؤندی رہندی
اے۔ اوہنوں پتہ ہوندا اے کہ میرے کہڑے دوست نے کیہ
کھاناپینا ہوندا اے۔ میں اپنا بسترا نہ کدے وچھایا تے نہ ای
چکیا۔ ایہ کم پہلاں بی بی کردی سی تے ہن جنک کردی اے۔
اولاد : ساڈیاں دو دِھیاں نے سمن سربھی تے سجاتا۔ اک
بیٹا جیوتی کرن اے۔ تنے پٹیالے ویاہے ہوئے نیں۔ سمن بجلی
بورڈ چ نوکری کردی اے۔ چھوٹی بیٹی سجاتا کھنہ غازی آباد
جا وسی اے۔ جتھے سکول چ پڑھاؤندی اے۔ منڈے دا ٹینٹ
ہاؤس دا کاروبار اے۔ اوہدی پتنی مینا ورما سکول چ پڑھاؤندی
اے۔ اک پوتی دیکشا دیوڑا تے پوتا ابھشیک دیوڑا سکولے
پڑھدے نیں۔ .... مینوں نہیں پتہ کہ میری بچے میرا جاں ہور
ادب کِنا کو پڑھدے نیں۔ پر میرے نال گل کوئی نہیں کردا۔
میرے کسے وی رشتے دار نوں نہیں پتہ کہ میں کیہ لکھدا ہاں۔
ایہدا مینوں فائدہ ای فائدہ اے۔ مینوں کھل ملی رہندی اے۔
34 میرے بائی جی
اسیں اپنے پِتا جی نوں ‘بائی جی’ کہندے ہاں۔ جنا چر اوہ
جؤندے رہے، میری تے اوہناں دی شخصیت وچار ٹکر چلدی
رہی۔ اوہ گزر گئے تاں وی ٹکر جاری رہی۔ مینوں ہن لگدا اے
کہ میرے تے اوہناں وچکار پیار تے نفرت دا رشتہ میری
سوجھی سنبھلن توں ای بننا شروع ہو گیا سی۔ جیہڑا ہن وی
جاری اے۔ جد میں آپ بڈھا ہو گیا سی تاں اوہدا دا ستکار
ودھیرا کرن لگ پیا سی۔ اوہ وی میرے نال گلاں کر کے سکھ
منن لگ پئے سی۔ .... پر مینوں اوہ سفنیاں چ سبھ توں ودھ
دسدے رہے۔ ہن وی دسنوں نہیں ہٹدے۔ سفنیاں چ جھگڑا نہیں
ہندا، سدھارن جیہا وہار ہوندا اے۔ پر وچکار کِتے نہ کِتے کوئی
رسی تنی دس ای جاندی اے۔ ... ایس دے الٹ میں سبھ توں
ودھ پیار اپنی بی بی نوں کیتا۔ اوہنوں میرے کولوں پلہ چھڈانا
اوکھا ہو جاندا سی۔ اوہنے کھجھ کے میرا ناں ‘گھرکیہن’ رکھیا
ہویا سی۔ ... پر حیرانی دی گل اے کہ اوہ مینوں سفنیاں چ بہت
گھٹ دسدی اے۔
میں بائی جی دے بہت پرانے رجسٹراں تے وہیاں چ
اوہناں دا ناں رام پرشاد بدینپری پڑھیا سی۔ میرے دادا جی جد
جدی پنڈ بدینپر چھڈ کے کھنے آ وسے سی تاں ساڈے گھر نوں
بدینپریاں دا گھر کیہا جاندا سی۔ پھیر جد بائی جی آریہ سماجی
بن گئے تاں ااہ اپنے ناں دے مگر ‘آریہ’ لکھن لگ پئے سی۔
آریہ سماج مندر چ اوہناں نوں ‘مہاشا جی’ کہہ کے سدیا جاندا
سی۔ شہر والے سیٹھ جی جاں لالا جی آکھدے سن۔.... اوہ آریہ
سکول ‘چوں نوویں پڑھ کے ہٹ گئے سن۔ اُردُو ، ہندی تے
انگریزی پڑھ لکھ لیندے سن۔ سنسکرت دے منتراں دا اارن
چنگا کر لیندے سی۔ مینوں کٹ کے ہندی سنسکرت پڑھائی تے
آریہ سماجی بنان دے ناکام جتن کردے رہے سی۔
جدوں میرے بائی جی نے رسمی جہی وصیت وچوں
میراں ن ا خارج ای کر دتا سی تاں زمین دا میرا حصہ اوس
چھوٹے بھائی نوں دے دتا گیا سی، جیہڑا کھیتی کردا سی۔
مینوں اوہدے کولوں ادھا کو مل دوا دتا سی۔ میں اعتراز نہیں
سی کیتا۔ مینوں بائی جی دے بیمار ہون کر کے بنی مانسکتا دا
خیال سی۔ اوہ بیمار سن۔ اوہناں دی سیوا نہ میں کیتی سی تے
نہ ای دور بیٹھا کر سکدا سی۔ دوہاں دی سیوا میرا اوہی چھوٹا
بھائی کر رہیا سی۔ اوہنوں زمین دے نال ہور سبھ کجھ دے دتا
سی۔ مینوں ہن محسوس ہوندا اے کہ بڈھے تے بیمار بندے دی
سیوا دے بدلے کجھ لکھ روپیاں دی کوئی اہمیت نہیں ہندی۔
مینوں آپ اپنے ماں باپ دی سیوا نہ کر سکن دا بہت افسوس
اے۔ میں اوہناں نوں دتا کجھ نہیں۔ لیندا ہی رہیا ہاں۔ اوہ تن چار
وار میرے کول جالندھر آئے۔ پر لگاتار دو دناں توں ودھ نہیں
رہے۔ جے کدے بی بی دساں دناں لئی رہِ کے جان دی تیاری
کردے تاں میری پتنی جنک دلاری اوہناں نوں روکدی نہیں
سی۔ مینوں ایہہ گل بری لگدی سی۔ بائی جی نوں بڈگجراں دے
گھر بناں سکھ نہیں سی ملدا۔ اوہ کھنے والے گھر سبھ توں
چھوٹے بھائی کول وی چار پنج دناں توں ودھ نہیں سی رہِ
سکدے۔ جدے کہہ دیندے،” بھائی ، مینوں تاں پنڈ چھڈ آؤ۔’ ...
اوہناں دے گوڈے جڑ گئے سن تے اوہ ترن پھرن جوگے نہیں
سی رہے۔ باہواں تے اڈیاں دے زور نال سریر نوں ارے پرے
کردے ہوندے سی۔ اوہناں دی بیٹھک دے نال ای شوچ تے
نھاؤن لئی سیٹ تے تھڑہی بنوائی ہوئی سی۔
مینوں ماں باپ دی سیوا نہ کر سکن دا احساس اودوں ودھ
ہویا جد میں آپ پینٹھاں دا ہو گیا سی۔ پھیر مینوں اپنے بائی
جی دے گناں دا ودھ احساس ہون لگ پیا سی۔ میں باپاں دے
پاتراں نوں ودھ ہمدردی نال دیکھن لگ پیا سی۔ دوجے جنے
نوں میرے اندر ساکشی ہو کے دیکھن تے سمجھن دا بھاو
پہلاں نالوں کِتے ودھ گیا سی۔
اجیہے حالات دا پربھاو میریاں کہانیاں ‘گوئی’، ‘بنگلا’،
‘ہجرت’ تے ہور کئیاں تے پیا۔ جیہناں وچ میرے پاتر پنڈوں اجڑ
کے شہر چ اپنے پتر کول آ جاندے نیں۔ جیہناں نوں کھیتاں،
کھوہاں، ڈنگراں،فصلاں تے درختاں نال بے حد پیار اے۔ ....
کھیتاں توں کڈھے جان تے گھر تے ڈنگراں توں دور رہِ کے
جیون دا درد اوہناں دی مانسکتا چ گھلیا ہویا اے۔... اوہناں
کہانیاں دا بڈھا پاتر اودوں وی میرے اندر سی، جدوں میں
جوان سی۔ میں اکی ورھیاں دی عمر چ اپنا جدی گھر تے زمین
چھڈن تے مجبور ہویا سی۔ میں ایہنوں مکے توں مدینے تک
دی ہجرت کہہ کے وڈیا کے ہس لیندا سی۔ پر سچائی ایہہ سی
کہ میں ایس نفیساتی دچتی چ جیوندا رہیا کہ مینوں ایہہ چنگا
لگدا اے کہ نہیں ۔ کیہ میں زمین،گھر تے گھردیاں توں موہ
دے بندھن توڑ کے ستنتر ہو گیا ہاں؟ .... کدے کدے مینوں
ایس موہ دے بھنگ ہون دا سواد وی آؤندا۔ پر میں ساری عمر
ایس موہ بھنگ دے سنتاپ چ گرسیا وی رہیا ہاں۔
اک حیرانی والی گل اے۔ اپنی عمر دے بہتے حصے چ
میں اپنے بائی جی نال ٹھیک نہیں رہیا۔ پہلی عمرے تاں اسیں
دوویں اک دوجے توں اوکھے رہے۔ آخری عمرے ساڈے دلاں
وچوں گلے شکوے ختم ہو گئے سن۔ ایہہ گلہ وی نہیں سی رہیا
کہ اوہ میری بی بی نال چنگا سلوک نہیں سی کردے۔ بچپن چ
میں اپنی بی بی دا پلہ نہیں سی چھڈدا۔ ایس گلوں مینوں سارے
چھیڑدے ہوندے سی۔ بی بی آخری عمر تک میری چنتا کردی
رہی۔ اوہ مینوں بہت پیار کردی سی۔ پہلاں اوہ پوری ہو گئی
تے اک سال بعد بائی جی۔ اوہناں دے جیوندیاں تے گزرن
پچھوں میری نیند دا شاید ای کوئی پل بنا سفنیاں دے لنگھیا
ہووے۔ میں نسپھنیاں چ اپنی بی بی نوں بہت گھٹ دیکھیا اے۔
چھوٹی عمر توں ہن تک میرے بائی جی میرے سفنیاں چ
دسدے رہندے نیں۔ اوہ پہلاں وحشی تے دکھ دین والے دسدے
ہوندے سی۔ ہن اینے ماڑے نہیں دسدے۔ اوہ ہمیشہ چنگی
صحت والے، کم کردے جاں سائیکل چلاؤندے دسدے نیں۔ جس
بندے نوں کدے نفرت وی کردا رہیا ہاں، اوہ بندہ میرے سفنیاں
چ اینا کیوں آؤندا اے؟ ایہہ میرے لئی ہن وی رہس اے۔ جد میں
چھوٹا ہوندا بیمار ہوندا سی تاں ہمیشہ ‘ہائے بائی’ ہی کہندا سی۔
‘ہائے بیبی’ کدے نہیں سی کیہا۔ ایہہ گل وی سمجھ چ نہیں
آؤندی۔
جد کدے میں اپنے بائی جی بارے سوچدا رہندا ہاں تاں پیو
پت دے رشتے بارے بہت الجھ جاندا ہاں۔ جد کجھ وی سمجھ
نہیں پیندا تاں انتر من نوں ایس ہندو دھرشن نال کجھ دھرواس
ملدا اے... سبھ توں پہلاں، ماتری دیوو بھو۔ دوجے، پتری دیوو
بھو۔تے تیجے، گورو دیوو بھو!
ہن میری آتما دی آواز اے کہ نہ میں ماتا دا رن چکا سکیا
تے نہ ای پتا دا۔ ... اپنے سکول ماسٹراں نوں میں کدے گورو
منیا ای نہیں۔
31 پچھلا جنم
میں پچھلے اگلے جنماں نوں نہیں مندا۔ نہ ای کرم تے
اوہدے پھل ملن دے یقین نوں مندا ہاں۔ میں پرماتما، دیوتے تے
نرک سرگ نوں بندے دی مہان کلپنا دا کمال سمجھدا ہاں۔ ... پر
ایہہ سبھ کجھ نہ مندیاں وی میرے اتے اپنے علاقے، پنجاب
تے بھارتی سنسکرتیاں دا تے وہماں بھرماں دا پربھاو پیندا
رہندا اے۔ ایس طرحاں پچھلے جنماں بارے سوسدیاں میرے من
چ بڑا کجھ بندا تے ٹٹدا رہندا اے۔ اوہ نواں اسریا سنسار مینوں
چنگا لگدا اے۔
جد اک سمیں’چ میں کسے دوست عورت نال لگاؤ بہت ای
محسوس کرن لگ پیا سی تاں مینوں لگدا ہوندا سی کہ ساڈے
وچکار پچھلے جنم دی کوئی سانجھ ضرور اے۔ جد کدے میں
جدائی توں بہت ای دکھی ہو جاندا سی تاں میرا جی کردا ہوندا
سی کہ میں مر جاواں۔ نویں جنم لے کے اسیں پھیر ملیئے۔ پھیر
پیار کریئے۔ پھیر برہا چ تڑپھیئے۔ پھیر ملن دا ودھ آنند ملے۔
مینوں بھگت رویداس دا ایہہ شبد بڑا چنگا لگدا.... کے جنم کے
بچھڑے مادھو.... ایہہ جنم تمھارے لیکھے۔
مینوں ہندو دھرم دی ایہہ پچھلے جنم تے نویں جنم دی
کلپنا بڑی الوکِ تے پیاری لگدی اے۔... پر میں پنرجنم نوں
نہیں مندا۔ پھیر وی ایس معاملے نوں نفیساتی الجھن والا مندا
ہاں۔ پنرجنم دے 95 فیصد معاملے بھارت تے اوہناں دیشاں چ
ہی ہوئے نیں، جتھے ایس گل نوں منیا جاندا اے۔ پھیر وی
ہندواں دیاں آتماواں ہندواں دے گھر جنم لیندیاں نے تے سورن
جاتاں والیاں آتماواں سورن جاتاں چ ای جنم لیندیاں نیں۔ کیونکہ
سناتنی ہندواں دا یقین اے کہ کسے آتما دا نواں جنم کہڑ ورن
چ ہووے، ایہدا نرنا پچھلے جنم دے چنگے ماڑے کرماں تے
ہوندا اے۔ دجنمے ورن چ جمن لئی پچھلے جنم دے بہت ہی شبھ
کرم ہونے چاہیدے نیں۔ چھوٹے ورن چ جمنا پچھلے جنم دے
ماڑے کرماں دا پھل اے۔...
میں اپنے بارے اینا دس سکدا ہاں کہ جدوں میں چھیویں
ستویں چ پڑھدا سی تاں میری بی بی دسدی ہوندی سی کہ جد
میں حالے پڑھن وی نہیں لگیا سی تاں کہندا ہوندا سی کہ ایہہ
میرا گھر نہیں۔ میرا گھر ہور اے۔... میری اک ہٹی وی اے۔
میں بوہیئے (بوہٹے) ویچدا ہوندا سی۔
کدے کدے بی بی مینوں نال لے کے میرا اوہ گھر تے ہٹی
لبھن تر پیندی سی۔ پرانے بازار چ اک خالی جہی پئی ہٹی نوں
میں اپنی کہندا سی۔ ... ہن سوچدا ہاں تاں ایہہ گلاں ایویں
جھوٹھیاں جہیاں لگدیاں نیں۔ پر کدے کدے میں کلپنا چ ای اپنے
پچھلے جنم دی اپنی کہانی سوچدا رہندا ہاں۔ اوس کلپنا دی بنیاد
میرے ہن دے جیون دا وہار ہوندا اے۔ کہندے نے کہ بندہ
جیہڑیاں اترپتیاں لے کے مردا اے، اوہ اگلے جنم چ وی اوہدے
نال ای رہندیاں نیں۔ اوہدا نواں جنم اوہناں اترپتیاں نوں ترپت
کرن لئی ہوندا اے۔ پھیر بچپن چ جیہڑیاں تھڑہاں دیکھیاں ہندیاں
نیں، اوہناں دا پربھاو ساری عمر بندے دے نال رہندا اے۔
میں اوہناں نوں بنیاد من کے کلپنا کیتی اے کہ پچھلے جنم
چ میں کسے قصبے’چ کھتری جاں بانیئے دے غریب پریوار چ
جمیا سی۔ باپ چھیتی گزر گیا سی۔ ماں نے میرے بعد اپروتھلی
چار دھیاں جمیاں سن۔ باپ دے نہ ہون کر کے مینوں چھیتی
باپ دی ہٹی تے بہا دتا گیا سی۔ گھر چ روٹی مساں پکدی سی۔
ماں نے پتہ نہیں کویں بھیناں توریاں ہون۔ میں کنوارہ ای رہیا
سی۔ کوئی ساک نہیں سی جڑیا۔ چھڑا ای مہینہ کو بیمار رہِ کے
مر گیا سی۔
ہندو دھرم والے کہندے نے کہ ساڈے پچھلے جنم دے
سنسکار دوجے جنم چ وی ساڈے نال رہندے نیں۔ اوہناں دے
پربھاو محسوس کردیاں مینوں ایہہ گلاں سجھدیاں رہیاں نیں۔ ...
میں کرم اندریاں توں ودھ گیان اندریاں توں کم لیندا رہیا ہاں۔ کم
کرن نالوں ودھ زور سوچن تے لاؤندا ہاں۔ ایس کر کے وی
میرا سریر بہتا ودھ پھل نہیں سکیا۔ مینوں اپنیاں بھیناں نال پیار
اپنے بھائیاں نالوں گھٹ اے۔ ایہہ شاید پچھلے جنم دیاں بھیناں
توں اکتاہٹ ہووے۔ پچھلے جنم چ چھڑا رہن تے ہن دے جنم چ
کام دمن دی حالت چ رہِ کے میرے لئی عورتاں دا پیار ندید
جہی چیز بنیا رہیا اے۔ مینوں اوہ عورت سبھ توں ودھ پیاری
لگی اے، جس نے مینوں ماں دا پیار وی نال ای دتا ہووے۔
جیہڑی صرف تیویں بن کے پیش آئی ہووے، میں اوہدے نال
بہتا چر جڑ نہیں سکیا۔ مینوں عورت نوں دیکھدیاں ای اوہدے
چہرے دے نال اوہدیاں چھاتیاں دسدیاں نیں۔ بھاری چھاتیاں
والیاں عورتاں ودھ منموہک لگدیاں نیں۔ ... ورک بحث کردا
ہویا مینوں ‘انڈرپھیڈ’ کہندا ہوندا سی۔ حالانکہ بچپن چ مینوں
اینی خوراک کھوآئی جاندی سی کہ میں کھان توں بھجدا ہوندا
سی۔
مینوں ہٹی تے بہن توں سخت نفرت مڈھ توں ای رہی اے۔
میں اوکھا بھارا کم کرن توں وی بچدا رہیا ہاں۔ چھیتی زندگی
توں اک کے سادھ ہون بارے سوچن لگ پیندا سی۔ ایسے لئی
مینوں سادھ سنت چنگے لگدے سی۔ اوہناں دی سنگت چنگی
لگدی سی۔ شاید ایس کر کے کہ سماج چ اوہناں دا مان ودھ سی۔
شاید میں پچھلے جنم چ وی سادھ ہون دی کامنا لئی پھردا رہیا
ہوواں۔ ایس جنم چ بھگواں رنگ مینوں سبھ توں چنگا لگدا اے۔
رنگاں دا سنبندھ ساڈے شریر تے دماغ دی کیمسٹری نال ہوندا
اے۔ ایس لئی موسماں دے حساب نال رنگاں دی ساڈی پسند
بدلدی رہندی اے۔ دوجا رنگ مینوں ہلکا نیلا چنگا لگدا اے۔ ایہہ
جیون دی نرنترتا دا رنگ اے۔
دکھاں بھرے ایس سنسار نوں چھڈن بارے سوچنا میرے
دوہاں جنماں دی لوڑ لگدی اے۔ مینوں حیرانی اے کہ چھوٹا
ہوندا میں اپنی بی بی نال بے حد جڑیا ہویا ہوندا سی۔ پر عمر
پکن نال میں اوس توں بے مکھ ہوندا گیا۔ اوہ مرن بعد شاید ای
کدے میرے سفنے چ آئی ہووے۔ جدکہ بائی جی نال ٹکر چلدی
رہی سیے۔ پر اوہ اکثر سفنے چ دسدے نیں۔ جد پہلاں میری بی
بی گزری تے پھیر بائی جی تاں تہانوں حیرانی ہوویگی کہ
مینوں کوئی دکھ نہیں سی محسوس ہویا۔ عمر پکن نال میں
خاصہ نموہرا ہو گیا لگدا ہاں۔ موت دا ڈر گھٹ گیا اے۔ ......
بزگ مرن والے دے نویں جنم دی بھوکھبانی اوہدیاں
اوہدے مرن ویلے دی سوچاں تے داہ سنسکار بعد سواہ تے
دسدے پیراں دے کلپت نشاناں توں کردے نیں۔ ... مینوں ایہہ
گلاں فضول لگدیاں نیں۔ پھیر وی میری اپنی سوچ مطابق میرا
اگلا جنم بھارت چ تے ہندو گھر چ نہیں ہونا۔ میرے من چ
ایہناں دوہاں لئی پیار نہیں۔... میری چاہت اے کہ میرا جنم
کسے یورپی دیس چ ہووے۔ جیہدی سنسکرتی صدیاں پرانی نہ
ہووے۔ اجیہے دیس چ بندہ ودھ آزادی نال جی سکدا اے۔... ایہہ
وی ہو سکدا اے میرا جنم منکھ دی جون چ نہ ہو کے کسے
جانور دی جون چ ہووے۔ کیونکہ میں ہندو دھرم دے یقیناں
مطابق پرماتما جاں کے دیوی دیوتے دی بھگتی، پوجا ارچنا
نہیں کیتی۔ تپ تیاگ تے دان پن نہیں کیتا۔ ماڑے کم بتھیرے
کیتے نیں۔
پر شاید کوئی اجیہی جون مل جاوے، جتھے من دی اترپتی
مک جاوے۔ عورت پریم دی اپراپتی دی پیڑ ہن وی میرے نال
چلدی رہندی اے۔
32 میرے چھپواک
میرا پہلا کہانی پراگہ ‘کچکڑے’ بہت پچھڑ کے 1966 چ
چھپیا سی۔ ایس توں پہلاں پروفیسر موہن سنگھ توں چھپواؤن
لئی کلونت سنگھ ورک نے اوہناں نوں تن سو روپئے میرے
ولوں اپنے کولوں دتے سن۔ اوہ آپ میریاں کہانیاں دی کتاب
چھاپنا چاہندے سی پر اوہناں دناں چ اوہناں دی آرتھک حالت
وڈی قبیلداری کر کے خستہ ہو گئی سی۔ جد اوہ چھ مہینے
پرکاشن دا کم نہ کر سکے تاں اوہناں مینوں کھرڑا تے ورک
نوں روپئے اپنی شرمندگی ظاہر کر کے موڑ دتے سن۔
چار کو سال بعد اوہناں دے دفتر چ کم کردے روپ لال
اڈارو نے نکا جیہا پریس لایا تے پرکاشن دا کم شروع کیتا۔
اوہنے 15% رائلٹی دینی کر کے میتھوں کھرڑا لے لیا۔ سہائتا
لئی ایہہ کہہ کے تن سو روپئے لئے کہ چھ مہینیاں دے اندر
اندر موڑ دیویگا۔ کتاب اوہنے محنت نال چھاپی۔ میں اوہنوں
سرجیت ہانس دیاں چھپیاں پئیاں کتاباں ویچن لئی چکوا دتیاں۔
چھ مہینے بعد اوہنوں پیسے موڑنے اوکھے ہو گئے۔ میں اپنی
گرمی دکھائی تاں رونہاکا ہو کے دسیا کرے کہ اوہدے گھر تاں
آٹا وی نہیں اج روٹی پکاؤن لئی۔ ... اوہ مینوں کدے مکرا لگدا
تے کدے ترس آؤندا تے دل کردا کہ سوہرے دے گھر آٹا دے
آواں۔ اک دن میں اوہدے گھر جا کے اوہدی پتنی ساہمنے غصہ
دکھایا تاں اوہناں نے پیسے موڑ دتے۔ لے کے وی میرا من
دکھی ہویا۔ اوہدی حالت بہتی چنگی نہیں سی۔ ... پھیر اوہنے
سرجیت ہانس والیاں کتاباں دے تے میری رائلٹی والے تن ہزار
روپئے نہ دتے۔
دوجا کہانی پراگہ ‘نمازی’ میں آپ 1971 چ ‘ترشول
پرکاشن، جالندھر’ دے ناں ہیٹھ آپ چھاپیا۔ اوہدا بڑا ماڑا حال
ہویا۔ پہلاں تاں میرے مارکسی دوستاں تے تنقید نگاراں نے
میری کپت کیتی۔ پھیر کتاب گھرے پئی رہی۔ کوئی پرکاشک
لاگت تے وی چکن نوں تیار نہ ہویا۔ ساری کتاب گھرے پئی
رلدی رہی۔...
1974 چ میں نکسلی لہر بارے اپنے سنسمرناں تے
ادھارت ناول ‘دستاویز’ ‘کتو’ چ چھپوایا سی۔ پر اودوں ایہنوں
چھاپن والا کوئی پرکاشک نہ جڑیا۔ میں اڈیکدا رہیا۔ انت نوں
1990 چ ڈاکٹر. سادھو سنگھ دی وچول گیری نال لاہور بک
شاپ ، لدھیانہ والیاں نے ایہنوں کتابی شکل چ چھاپیا۔ تے
2005 چ لوک گیت پرکاشن، چنڈی گڑھ والیاں نے دوجا
ایڈیشن چھاپیا۔ جس دی ایڈوانس رائلٹی مینوں ملی۔ مینوں
چھپائی تے واکاں دیاں غلطیاں سودھن دا موقع وی مل گیا۔
تیجا کہانی پراگہ ‘مکتی’ چھاپن نوں وی کوئی پرکاشک
تیار نہ ہویا تاں میں کھرڑا بھاشا وبھاگ ، پنجاب نوں گرانٹ
دین لئی بھیج دتا۔ تیجے چوتھے مہینے مینوں سنت سنگھ
سیکھوں دے نیڑے رہندے اک ابھردے کہانی کار دی چٹھی
آئی کہ تہاڈی کتاب نوں چھاپن دی سفارش سیکھوں صاحب نے
بڑی گڈویں کیتی ہے۔ اک پنہ تعریف چ لکھیا ہے۔ ... کجھ چر
بعد مینوں وبھاگ ولوں چٹھی آ گئی کہ آ کے کاغذ لے جاؤ تے
کتاب آپ چھپوا لؤ۔ ... ‘مکتی’ چھپی تاں وکن لگ پئی۔ دوستاں
نے وی تعریفاں کیتیاں۔ وکن دا اک کارن قیمت دا بہت گھٹ
ہونا وی سی۔ چنڈی گڑھ دے لوکائت پرکاشن والے کامریڈ
پرتاپ مہتہ نے کتاب بہت ویچی تے پرچار وی بڑا کیتا۔ کجھ
سالاں دے اندر اوہنے ایہدا دوجا ایڈیشن چھاپ کے مینوں کجھ
پیسے رائلٹی وجوں وی دتے۔ جویں دوست جیب چ کجھ نوٹ پا
دیندے نیں۔ .... پھیر اوہنے ایہدا تیجا ایڈیشن مینوں پچھے دسے
بنا ای چھاپ لیا۔ اودوں اوہدی مالی تے جسمانی صحت چنگی
نہیں سی۔ میں نیو بک کمپنی، جالندھر نال سودا کر چکیا سی۔
کجھ پیسے وی لے بیٹھا سی۔ اوہناں نوں پرتاپ مہتے توں ای
بہت ساریاں کاپیاں مل گئیاں۔ تد میں اوہدے تیجے ایڈیشن دی
کاپی ویکھ کے حیران رہِ گیا۔ میں اوہنوں کیہ کہندا؟ میرا اوہ
جالندھر دا یار سی۔
1981’چ مرکزی پنجابی لکھاری سبھا، جس دا میں
مڈھوں ای مخالف سی، نے ‘مکتی’ اتے لدھیانے بحث رکھی۔
ایہدے حق چ تے ورودھ چ بڑیاں گلاں ہوئیاں۔ سیکھوں وی
بولیا۔ ادھا کو حق چ تے ادھا کو مخالفت وچ۔ اوہنوں اجہیاں
کہانیاں لکھنیاں تاں ٹھیک لگدیاں سن پر لکھن سماں ٹھیک نہیں
سی لگدا۔.... 1981 چ مینوں ایسے کتاب تے پنجابی ادب
اکادمی نے سنمان دے دتا۔ جس دا پردھان سیکھوں تے جنرل
سکتر ورک سی۔
1987 چ میرا چوتھا کہانی پراگہ ‘شویتامبر نے کیہا’ لوء
پرکاشن ، امرتسر دے ادیوگپتی تے شاعر امن نے چھاپ کے
مینوں 700 روپئے دی ایڈوانس رائلٹی دے نال چالی کتاباں
وی دتیاں۔ پھیر اوہناں نے اوہدا دوجا ایڈیشن وی چھاپ لیا تے
مینوں چالی کتاباں ہور دے دتیاں۔ پچھن تے پرمندرجیت نے
دسیا کہ پچھلے ایڈیشن دیاں کتاباں نوں سیونوک کھا گئی سی۔
اودوں ‘شویتامبر نے کیہا سی’ تے ‘مکتی’ تن یونیورسٹیاں وچ
ایم. اے. دے بھاگ دو دے کورس چ لگیاں ہوئیاں سن۔ پہلے
بھاگ نوں نیانے سمجھ کے چھڈ دتا گیا سی۔ شاید کورساں چ
لگن کر کے ای کتاباں ودھ وکیاں۔ ایہدا تیجا ایڈیشن چھاپن لئی
مینوں پٹیالے دے ‘مدان پرکاشن’ والیاں نے وی پندراں سو
روپئے دی ایڈوانس رائلٹی دتی سی۔ پر اوہدی چھپائی غلط ہون
کر کے کتاب ردی ہو گئی سی۔ اوہدے پیسے اوس پرکاشک
نے میتھوں ‘لکیر’ دے پیسے نہ دے کے وصول کر لئے سن۔
1990 چ میرا پنجواں کہانی پراگہ ‘کجھ ان کہیا وی’
ڈاکٹر. سادھو سنگھ دی وچول گیری نال لاہور بک شاپ،
لدھیانہ والیاں نے ایڈوانس رائلٹی دے کے چھاپ لیا سی۔
کیونکہ میرے پہلے دوہاں پراگیاں دے ریویو بہت چنگے
چھپے سی۔ میرے مارکسی دوست وی میرے نال آ کھڑے سن۔
اسیں لکھاری تے پرکاشک وچکار اقرارنامے دی لکھت پڑھت
وی کیتی سی۔ ایسے کہانی پراگہ نوں 1992 چ ساہتی اکادمی
ایوارڑ ملیا۔ شاید ایس کر کے وی کتاب کجھ وکی ہووے۔ نہیں
تاں میرے پاٹھک اینے گھٹ نے کہ 2000 چ جد میں پرکاشک
بدلن لگیا تاں ڈیڈھ سو کاپیاں بچیاں پئیاں سن۔ دس ورھیاں بعد
وی۔
1991 چ جد میں تے سرجیت ہانس نے ‘لکیر’ مڑ کے
چالو کیتا تاں میں روی ادب پرکاشن والے کامریڈ دوست موہن
سنگھ راہی کول گیا۔ ولیتی لکھاریاں دیاں کتاباں چھاپن کر کے
اوہ چنگی روٹی کھان لگ پیا سی۔ اوہدے نال اپنیاں چونویاں
کہانیاں دی کتاب چھاپن بارے گل کیتی تاں اوہنے بڑی سیانی
گل کیتی۔ کہندا،”جدوں لکھاری کھرڑا لے کے پرکاشک کول
جاندا ہے تاں شرطاں پرکاشک دیاں ہندیاں نیں۔ جدوں پرکاشک
لکھاری کول کھرڑا منگن جاندا اے تاں شرطاں لکھاری دیاں
ہوندیاں نیں۔”
ایہہ گل ساری عمر میرے کم آؤندی رہی اے۔ میں گھر بہہ
کے پرکاشکاں نوں اڈیکن لگ پیا۔ جد 1992 چ ساہتی اکادمی
نے مینوں ایوارڈ دتا تاں میں نیشنل بک ٹرسٹ ولوں مہاشویتا
دیوی دیاں کہانیاں دا ترجمہ کر رہیا سی۔ چار پیسے ملن دی
آس سی۔ اوہ کم مکیا تاں مینوں بھاشا وبھاگ پنجاب نے ادبی ہڈ
بیتی لکھن دا کم دے دتا۔ میں اوہدے چ لگ گیا۔ کم چھیتی مک
گیا۔ جد بھیجن دی تیاری کر رہیا سی تاں مینوں محسوس ہویا
کہ ایہہ لکھت کسے کول ویٹنگ لئی جاوے گی۔ اوہنوں کجھ
گلاں لچیاں تے کجھ سیاسی پارٹیاں تے کجھ لکھاریاں دے
خلاف لگن گیاں۔ ہو سکدا اے کہ اوہ پنگا پا کے بہہ جان ۔ پھیر
کد منظور ہووے گی تے کد چھپے گی تے پیسے ملن گے!...
اک دن میں مائی حیراں گیٹ ول گھمندا نیو بک کمپنی ،
جالندھر دے مالک سردار مہتاب سنگھ کول چلیا گیا۔ اوہنے
پچھیا کہ کیہ لکھ رہے ہوں؟ میں آتم کتھا دی گل دسی۔ اوہناں
دے پتر نے کیہا کہ بھاشا وبھاگ جنے پیسے تسیں ہنے ساتھوں
لے لوو۔ میں کھرڑا اوہناں نوں دے کے اقرار نامہ لکھ کے
ڈھائی ہزار روپئے لے لئے۔ نالے ‘مکتی’ دی چوتھی ایڈیشن دا
وی سودا کر کے پیسے پھڑ لئے۔
1993 چ میں عورت مرد دے رشتیاں بارے اپنیاں
چونویاں کہانیاں دی کتاب ‘پریم کہانیاں’ اپنے خرچے تے ای
چھاپ لئی۔ جس دیاں تھوڑہیاں بہہتیاں کاپیاں دو چار دُکاناں تے
وکدیاں رہیاں۔ پر پیسیاں دی وصولی کرنی بڑی مشکل ہوندی
رہی۔ کتاب نوں سیونک پے گئی۔.. پھیر ایہہ گورو نانک دیو
یونیورسٹی، امرتسر دے ایم. اے. بھاگ دوجے چ لگ گئی۔ اک
دن موہن سنگھ راہی دا فون آیا، “کنیاں کو کاپیاں پئیاں نے ‘پریم
کہانیاں’ دیاں؟ .... منڈا آ رہیا اے تہاڈے کول۔ اوہنوں ساری
چکوا دینی۔ پیسے نقد دے جاوے گا۔”
منڈا آیا تے وچے سیونک دیاں داغی کیتیاں کاپیاں وی لے
گیا۔ میرے پیسے کھرے ہو گئے۔ اوہناں دناں چ دیس دیاں پنج
یونیورسٹیاں چ میریاں کتاباں لگیاں ہوئیاں سن۔ پر صرف ایم.
اے. دے کورساں وچ۔ جتھے پڑھیار گھٹ ہوندے نیں۔ پر
ہوندے نے رتا پکی عمر تے سوچ والے۔ اوہناں توں چھوٹے
طالب علماں نوں میریاں کہانیاں پڑھاؤنیاں پروفیسر لوک شاید
ٹھیک نہ سمجھدے ہون۔
1994 چ بھاپا پریتم سنگھ ہوریں پنجابی اکادمی، دلی
ولوں میرے سنمان چ ہوئے سماگم چ ملے۔ اوہناں نال دو
کتاباں ‘کتھا اننت’ (ساریاں 80 کہانیاں) تے نواں کہانی پراگہ
‘رنگ منچ تے بھکشو’ چھاپن دا فیصلہ ستندر سنگھ نور راہیں
کیتی گل نال ہویا۔ مینوں خوشی کہ نویگ پبلیشرز میریاں کتاباں
چھاپن گے۔ پر ایہہ برا لگیا کہ بھاپا جی کسے نوں وی رائلٹی
نہیں دیندے۔ کتاب چھپن لگی تاں میں بھاپا جی نوں کیہا کہ
تسیں کسے لکھاری نوں رائلٹی نہیں دینا چاہندے تے میں بنا
رائلٹی کتاب نہیں دینا چاہندا۔ تسیں ایس میز دے ہیٹھاں نوں
مینوں روپئے پھڑا دیو تے میں میز دے اپر نوں موڑ دیاں گا۔
اوہ ہسے۔ پھیر مٹھے مہاجن وانگ دسیا کہ اوہ مینوں 10%
دی رائلٹی وجوں کتاباں دے دین گے۔
کتاباں چھپن لگیاں تاں میں کیہا کہ تسیں 600 کاپیاں
چھاپ رہے ہوں۔ مینوں 60 دیوگے۔ 40 کاپیاں میرے لئی ودھ
چھاپ دیو۔ میں اوہدی لاگت دے پیسے دے دیاں گا۔ پر اوہناں
مینوں 60 60 کتاباں ای بھیجیاں۔ پھیر جیہڑیاں وی منگوائییاں،
اوہ 45 جاں 50% کمیشن تے بل نال بھیجیاں۔ ڈاک خرچ میرا۔
اسیں دوویں حساب دے پورے رہے۔ ... میں کتاب دے نیگیٹو
منگے تاں اوہناں نے بھیج دتے۔ پر اوہناں نے اک اقرار میتھوں
لیا سی کہ میں اوہناں دے جیوندیاں جی اوہ نیگیٹو کسے ہور
پرکاشک نوں نہیں دیاں گا۔ میں اپنا وچن پالیا تے بھاپا جی دی
مٹھت میرے نال بنی رہی۔
1995 چ لوک گیت پرکاشن، سرہند (چنڈی گڑھ) والیاں دا
منڈا روہت جین میرے گھر آیا۔ اوہنے ‘پریم کہانیاں’، ‘شویتامبر
نے کیہا سی’ تے چونویاں کہانیاں دی کتاب ‘ڈیڈلائین تے ہور
کہانیاں’ دا سودا کر کے مینوں ادھے پیسے وی دے گیا۔ کجھ
پیسے میں اوہناں دے سرہند والے گھروں جا کے لے آیا۔
اوہناں دی ساکھ لکھاریاں چ چنگی نہیں سی۔ پر اوہناں میرے
نال ودھیا سلوک ای کیتا۔ مینوں ایس گل دا ڈر لگیا رہندا اے کہ
کوئی مینوں جھوٹھا نہ کہہ دیوے۔ میں ہر اِک پرکاشک نال
لکھتی اقرار کردا ہاں۔ حالانکہ ہریش جین دا کہنا اے کہ اوہناں
نوں کوئی فرق نہیں پیندا۔ اوہ مینوں پیسے دین لگے رسیداں
تے دستخط جدے کروا لیندے نیں۔ مینوں لگدا اے کہ لکھاری
کاپی رائیٹ ایکٹ توں انجان ہوندے نے تے پرکاشکاں دے
وکیل کھڑے کیتے ہوندے نیں۔ ڈردا میں ہی ہاں۔ ہور لکھاری
تاں ایہی کہندے نے کہ جد ایگریمنٹ کوئی نہیں تاں پرکاشک
تھلے رہندا اے۔
لوک گیت والے انج تاں دھڑا دھڑ کتاباں چھاپ رہے نیں۔
ویچن دا وی دعویٰ کردے نیں۔ پر میری کتاب ‘پریم کہانیاں’
اوہناں نے 1995 چ چھاپی سی۔ جیہڑی ہُن 2005 چ دساں
ورھیاں وچ وی مکی نہیں۔ انج تاں سارے پرکاشک حساب
کتاب رکھن دا وائوا کردے نیں، پر لکھاریاں نوں کویں پتہ
چلے؟ پھیر جہو جہی ہیراپھیری پرکاشک لکھاریاں نال کردے
نیں، اوہو جہی لکھاری پرکاشکاں نال وی کر جاندے نیں۔
لوک گیت پرکاشن ، چنڈی گڑھ والے 2000 چ میریاں دو
کتاباں ‘کجھ ان کہیا وی’ تے ناول ‘دستاویز’ چھاپنا چاہندے
سی۔ اوہناں نے مینوں چنگی خاصی ایڈوانس رائلٹی دین دا
وعدہ کر لیا۔ جد لاہور بک شاپ والیاں نوں پچھیا تاں اوہناں
دے سٹاک وچوں ڈوڈھ سو کاپیاں نکل آئیاں۔ اوہ کتاباں چھڈن
نوں تیار نہیں سی۔ پر پیسے ادھے دیندا سی۔ میں اوہدے نال
وی وگاڑنا نہیں سی چاہندا۔ میں اوہنوں ملن دو وار لدھیانے گیا۔
پر گل نہ بنی۔ مینوں لگیا کہ ہر اِک تکڑا پرکاشک دوجے توں
لکھاری کھوہن لگیا ہویا اے۔ کاپی رائیٹ ایکٹ دی کوئی پرواہ
نہیں کردا۔ پرکاشک آپ اک دوجے دیاں کتاباں چھاپی جاندے
نیں۔
پنجابی ادیباں نوں ہُن مساں مساں تاں پیسے ملن لگے نیں۔
پرکاشک کسے لکھاری توں لئی جاندے نے تے کسے نوں
دیئی جاندے نیں۔ ایہہ کاروبار حالے قانونی تے نیتکتا دی لیہ
تے نہیں چلن لگیا۔اسیں سارے لکھاری تے پرکاشک وی تاں
اوسے بھارتی سنسکرتی دے حصے ہاں، جس اتے ساڈے
سیاستدان چل رہے نیں۔
میں وصیت وجوں ایہہ بیان لکھدا ہاں کہ میں اپنی کوئی
وی سرجناتمک کرت کسے وی پرکاشک نوں ہمیشہ واسطے
پکے طور تے چھاپن جاں ویچن لئی نہیں دتی۔ میں ہر اِک نال
اک ایڈیشن چھاپن دا ایگریمنٹ کردا ہاں۔ نالے اک ایڈیشن چ
چھپن والیاں کاپیاں دا وی ویروا لکھواندا ہاں۔ نالے ایہہ
لکھواندا ہاں کہ ایہہ کہانیاں دیاں فلماں، سیریل جاں ہور کسے
شکل چ سنمے دے کم لئی دین لئی سارے ادھیکار لکھاری کول
ہون گے۔
ایہہ گل میں وسائت وجوں سبھ دی جانکاری لئی لکھدا ہاں
کہ میں کسے وی پرکاشک نوں اپنی کسے وی ادبی رچنا
چھاپن دے ادھیکار ہمیشہ واسطے نہیں ویچے۔ میں کسے وی
کتاب دا اک ایڈیشن چھاپن دا ادھیکار دیندا ہاں تے کاپیاں دی
گنتی دا ویروا ایگریمنٹ چ لکھواندا ہاں۔ میں ہر اِک کتاب دا
دلکھتی ایگریمنٹ کیتا ہویا اے۔ جیہناں دیاں نقلاں سانبھ کے
رکھدا ہاں۔ پر پرکاشک کاپیاں دی گنتی دا پتہ ای نہیں لگن
دیندے۔ سو چپ ای رہیدا اے۔ چنگا ایہی ہے کہ مونہہ ملاحظہ
نبھدا رہے۔
33 انت
میں اپنی زندگی چ اینی لمی لکھت کدے نہیں سی رچی۔
ایس تے کم تاں میں قسطاں نال کردا رہیا، پر انتم کھرڑا
چھپائی لئی دین ویلے پھس گیا۔ میں چاہندا سی کہ کوئی ودوان
دوست ایہدی سدھائی کر دیوے۔ ایہدے لئی میری نظر بھوشن
تے سی۔ اوہنے میری بینتی خوشی نال قبول کر لئی۔ بہت
ساریاں غلطیاں بھوشن دے دسن تے ٹھیک کیتیاں گئیاں۔ اتھوں
تک کہ کتے کتے مینوں اپنا رویہ تے سوچ ڈھنگ وی بدلنا
پیا۔
جد میں ایس کھرڑے نوں انتم روپ دے رہیا سی تاں اک
الوکاری گھٹنا گھٹ گئی۔ میرے آپنیاں وچوں، جیہناں نال میری
پینتی چالی سال دی بہنی اٹھنی سی، میرے نال ‘بگھاڑ تے
لیلے’ والی کہانی کھیڈ دتی۔...ندی تے پانی پیندا بگھیاڑ کہندا
لیلے، توں پانی گندھلا کیوں کردا ایں؟ لیلا کہندا،”!لاب پانی تاں
تہاڈے ولوں میرے ول آ رہیا اے!” .. بگھیاڑ کہندا،” توں پھیر
پچھلے سال مینوں گالھاں کیوں کڈھیاں سن؟”... لیلا
کہندا،”‘حضور میں تاں اودوں جمیا وی نہیں سی۔”.... بگھیاڑ
کہندا،"پھیر تیرے باپ نے کڈھیاں ہون گیاں۔”.. ایہہ کہہ کے
بگھیاڑ لیلے نوں کھا گیا۔
اوویں مینوں کھادا گیا۔ اک گروپ نے بہہ کے فیصلہ
کرکے میرے تے کوئی الزام لا دتا۔ جس دی سنگینی دا مینوں
اودوں پتہ لگا جد مینوں جانوں مارن دی دھمکی وی دے دتی
گئی۔ میرے لئی سبھ توں ودھ صدمے والی گل ایہہ سی کہ ایہہ
کجھ کرن والے اوہ لوک سن، جیہناں نوں میں اپنے سمجھدا
رہیا سی۔ مینوں سن سنتالی دے دناں دی یاد آئی تے پھیر
خالصتانی ات واد دے دیر دی۔ کویں اوہناں دا لہو چٹا ہو جاندا
اے، جیہڑے تہاڈے نال اینی عمر توں کھاندے پیندے رہے
ہوندے نیں۔ جیہناں نال تہاڈی اینی سانجھ ہوندی اے، اوہناں دی
اکھ دا پانی کویں مر جاندا اے۔... ایہو ات واد اے۔ کوئی وی
کدے وی ات وادی ہو سکدا اے۔ اپنے بھائی تے دھی پت وی۔
.... میرے من چ بہت دکھ پیدا ہویا تے غصہ وی۔
اوہناں دناں چ میں نفسیات داں ڈاکٹر. سدھیر سدھیر ککڑ
دی کتاب ‘ میرا تے مہاتما’، ایس کتاب دے مکھ بند نوں
سمپورن کرن لئی ‘مایا’ دے سنکلپ نوں سمجھن لئی بھانت
بھانت دے اپنشد پڑھ رہیا سی۔ مہاتما گاندھی نے مینوں کجھ
دسیا تے میرے من چوں دکھ تے بدلے دی بھاونا کھرن لگ
پئی۔.... جد نوں بگھیاڑ نے مینوں مار لیا۔ ... پھیر اک اپنے
نے کیہا،” آپنیاں نوں مار کے دھپے نہیں سٹیدا۔”... پھیر سوچ
وچار کے اوہناں نے مینوں لیا کے چھاوویں سٹ دتا۔ ... جتھے
پئے نوں مینوں جیاں نے کھانا شروع کر دتا جویں کوئی سنڈی
جیہڑی کماد چ پھردیاں کیڑیاں کھاندی سی، جد بڈھی تے ڈھال
ہوئی تاں کیڑیاں اوہنوں کھا گئیاں۔
زندگی نے کدے موقع دتا تاں ایس گھٹنا نوں وستھار نال
لکھاں گا۔
میرا اتا پتہ
ناؤں : پریم پرکاش ‘کھنوی’..ایہہ اپنام 1955 توں 1958
تک لکھیا۔ پھیر پترکاری دے حلقے چ ہی رہیا
جنم طریق : سرکاری کاغذاں چ 7 اپریل 1932 ....پر
اصلی: 26 مارچ 1932
جنم ستھان : عام کہن نوں کھنہ،ضلع لدھیانہ۔ پر اصلی :
نواں شہر،کھرڑ دے نیڑے نانکا پنڈ
ماتا : سو. بی بی دیا بنتی،گھروگی کم کرن والی
پتا : سو. لالا رام پرشاد......شاہوکارا تے زمیندارا کرن
والے
جدی پنڈ : بدین پور،اودوں ریاست نابھہ تے ہن ضلع پٹیالہ
جات : دیوڑا ، کھتری
پتنی : جنک دلاری، سمرالے توں کھلراں دی دھی
بچے:دو دھیاں...سمن سربھی (16/11 /1959) تے
سجاتا (20/01/1969) تے اک بیٹا : جیوتی کرن دیوڑا
(11/10/1962)
ودیا :(چوتھی تک) : سرکاری پرائمری سکول
بھادسوں،ضلع پٹیالہ اودوں ریاست نابھہ 1938 توں 1942
(دسویں تک) : اے ایس ہائی سکول کھنہ،ضلع لدھیانہ
1943 توں 1949
جے بی ٹی : کرسچئن بیسک ٹریننگ سکول ،کھرڑ
اودوں ضلع انبالہ .
گیانی : جالندھر آ کے 1954 ....بی اے وایا بٹھنڈہ 1962
ڈپلوما ان جرنلزم 1963 64 ..پنجابی یونیورسٹی،چنڈی
گڑھ توں ایم اے ردو 1966
کتیے : پنڈ بڈگجراں چ کھیتی 1950 توں 1953 تک
سرکاری پرائمری سکول رندھاوا مسنداں چ ٹیچری 1953
توں 19661 تک
سرکاری پرائمری سکول اٹی چ ٹیچری 1961 توں
1962 تک
جالندھر دے اردو اخبار روزانہ ملاپ چ سب ایڈیٹری
1964 توں 1969 تک
جالندھر دے اخبار روزانہ ہند سماچار چ سب ایڈیٹری
1969 توں 1990 تک
1990 توں ادبی پرچہ ‘ لکیر’ کڈھ رہیا ہاں۔ ایہہ 1970
چ سرجیت ہانس نال رل کے کڈھیا سی۔
چھپیاں کتاباں :(1) کچکڑے 1966 (2) نمازی 197
(3) مکتی 1980 (4) شویتامبر نے کیہا سی 1983 (5) کجھ
انکہا وی 1990 (6) رنگ منچ تے بھکشو 1995 (7)
سُندایں خلیفہ 2001
چونویں کہانی پراگہ : (1) پریم کہانیاں (مکتی رنگ دیاں
وشیش کہانیاں)1985 (2) پریم پرکاش دیاں چونویاں کہانیاں
بھاشا وبھاگ پنجاب ولوں 1993 (3) کتھا اننت (اودوں تک
دیاں کل 80 کہانیاں دا پراگہ)1995 (4) پریم پرکاش دیاں
چونویاں کہانیاں ( مکتی رنگ توں باہر دیاں کہانیاں)1999
(5) ڈیللائین تے ہور کہانیاں 2001
ناول : دستاویز(اک رسالے ‘کنتو’ وچ=1976 تے کتابی
روپ چ 1990
دوجیاں بھاشاواں چ ترجمہ ہوئیاں کتاباں: کچھ ان کہا بھی(
اردو) 1998
: ڈیڈ لائن ( ہندی ) 2001
ترجمہ : اردو دے کہانی کار سریندر پرکاش دے کہانی
پراگہ ‘بازگوئی’ دا ترجمہ ‘مڑ اوہی کہانی’
: بنگلا دی کہانی کار مہاشویتا دیوی دیاں چونویاں کہانیاں،
ہندی توں
جیہناں کہانیاں دیاں ٹی وی فلماں بنیاں:(1) بنگلا (2) ماڑا
بندہ(3) ڈاکٹر شکنتلا (4) گوئی (5) نروان
سمپادن :1, چوتھی کونٹ ...نوجوان کہانی کاراں دیاں
کہانیاں دی چون....1996
: 2, ناگ لوک...لال سنگھ دل دی کویتا...1998
: 3, داستان.. لال سنگھ دل دی آتم کتھا...1899
: 4, محبتاں ....ورجت رشتیاں بارے چونویاں کہانیاں
202
: 5, گنڈھاں ... ویہویں صدی دے آخری دہاکے دیاں
نفیساتی گنڈھاں دیاں چونویاں کہانیاں 2003
: 6, جگل بندیاں.... جیون دے کامک وہار دیاں چونویاں
کہانیاں 2005
سنمان : (1) پنجاب ادب اکادمی 1982 (2) گورو نانک
دیو یونیورسٹی ،امرتسر ولوں بھائی ویر سنگھ وارتک پرسکار
1986 (3) ادب اکادمی، دلی 1992 (4) پنجابی اکادمی، دلی
1994 (5) پنجابی ادب اکادمی، لدھیانا 1996 (6) شرومنی
ساہتکار، بھاشا وبھاگ پنجاب 2002
پتہ : 593 موتا سنگھ نگر ،جالندھر 144001 پنجاب
بھارت ...
فون : 0181 2231941
