ادھی صدی دا وقت ڈاکٹر مہیپ سنگھ
میں اک دم اچانک بوندل گیا سی۔ اوہ میرے پیراں 'تے جھک کے کہہ رہا سی "ماما جی، پیریں پینا۔"
میں اسدے چہرے 'تے جھاک کے کوئی جانے پہچانے نقشاں نوں لبھنا چاہیا۔ اسدے چہرے 'تے چھوٹی جہی داڑھی سی۔ اس نے سلوار اپر دی لمبی قمیض پہنی ہوئی سی۔ گل وچ تویت سی۔ سر 'تے کھچڑی ہوئے وال جو اسنے پچھے ول نوں واہے ہوئے سن۔ اوس وچ کجھ وی انوکھا نہیں سی۔ لاہور دیاں سڑکاں 'تے اجیہے چہرے کسے وی پاکستانی دی پہچان بناؤندے ہن۔
لاہور وچ بھارتی تے پاکستانی لیکھکاں دا تنّ دناں دا سمیلن سی، جہدے وچ دوواں پاسیاں دے لیکھک شامل ہوئے سن۔ دن دا سمیلن ختم ہون توں مگروں، جدوں سارے لوک ہوٹل دی وڈی ساری لابی وچ ٹولیاں بناء کے گپّ-شپ کر رہے سن تاں، محمد حسن اچانک میرے ساہمنے آ کے کھڑھا ہو گیا سی۔ میرے آسے پاسے تنّ چار پاکستانی لیکھک بیٹھے ہوئے سن۔ اوہناں نے وی جدوں اسنوں میرے ساہمنے جھکدے تے مینوں ماما جی کہندیاں سنیاں تاں اوہناں دے چہریاں 'تے وی کجھ عجیب قسم دیاں لکیراں ابھر آئیاں۔ "میں بھگونت کور دا پتر ہاں…۔"
بھگونت… زندگی 'چ اجیہا بہت گھٹ واپردا ہے جو آدمی نوں اواک کر دندا ہے۔ پر ہریک اواک کر دین والی گلّ چھیتی ہی اپنا راہ لبھّ لیندی ہے۔ اودوں اسیں سمچی حالت 'تے حیرانی پرگٹ کردے ہوئے اپنیاں اکھاں جھپکدے ہاں۔ پر ایہہ گلّ تاں اویں سی جویں کئی ورھے پہلاں مریا ہویا بندہ ساہمنے آ کے کھڑھا ہو جاوے… "دیکھو… میں اوہی ہاں نہ۔"
اوہ کتنے ڈراؤنے دن سن۔ اسیں لوکاں نے جہڑے کیمپ وچ آسرا لیا ہویا سی اس اتے اکثر دنگائیاں دا حملہ ہو جاندا سی۔ اوہناں دی نگاہ جوان عورتاں 'تے ہندی سی۔ اپنے آپ نوں بچاؤن لئی اوہ چیکھدیاں چلاؤندیاں تے ایدھر اودھر بھجدیاں پھردیاں سن۔ سارے کیمپ وچ بھاجڑ مچ جاندی سی۔ ونہدے ونہدے دس-پندراں آدمی دنگائیاں دیاں کہاڑیاں، تلواراں تے لمے چھریاں دے شکار ہو جاندے سن۔ اس ویلے کسے نوں کسے دی سدھّ نہیں رہندی سی۔ جدوں دنگائی چلے جاندے تاں روندے چیکھدے اپنے پریوار دے لوکاں دی گنتی کردے سن۔ اجیہے ہی اک حملے توں بعد جدوں اسیں گنتی کیتی تاں پتہ لگیا کہ بھگونت تے سکھونت دوویں ہی نہیں سن۔ دنگائی ہور بہت ساریاں زنانیاں سمیت اوہناں نوں وی چکّ کے لے گئے سن۔
کسے اگلے حملے دی شنکا کارن اسیں بری طرحاں ڈرے ہوئے اک اک ساہ دی گنتی کر رہے ساں کہ اسے ویلے فوج دیاں کجھ گڈیاں آ گئیاں تے سانوں توڑی وانگ بھر کے سرحد دے پار لے آئیاں سن۔
اٹھاراں سالاں دی بھگونت تے سولاں سالاں دی سکھونت نوں میں تے میرے چاچے دے پتاں نے اوویں ہی ربّ دا بھانا منّ لیا سی جویں ساڈے ماتا-پتا تے ہور نزدیکی رشتے داراں دیاں لہو بھجیاں لوتھاں نوں اپنیاں سنیاں اکھاں 'چ ڈبوء لیا سی۔
اوہناں دناں وچ دوویں پاسے دیاں سرکاراں نے زبردستی اغوا کیتیاں گئیاں عورتاں دی کھوج پڑتال شروع کر دتی سی۔ بھارتی پنجاب تے انیکاں عورتاں اودھر بھیجیاں گئیاں سن تے اودھروں بہت ساریاں عورتاں ایدھر آئیاں سن۔ سکھونت وی اوہناں وچ آئی سی۔ اسے نے سانوں دسیا کہ نیڑے دے اک پنڈ دے امجد لوہار نے بھگونت نوں اپنے گھر پا لیا سی۔ جدوں فوج دی ٹکڑی اوس پنڈ وچ پہنچی تاں اوس نے بھگونت نوں اجیہی ہنیری کوٹھڑی 'چ چھپاء دتا سی کہ اوس دی ہوک نوں وی کوئی سن نہیں سکدا سی۔
محمد حسن کہہ رہا سی، "کلھ امی نے تہانوں ٹیلیوژن 'تے ویکھیا سی۔ اس وچ تسیں اپنے پرانے پنڈ دا ناں دسیا سی تے نانا جی دا ناں وی۔ سن کے امی نے چیک ماری سی— 'وے ایہہ تاں پریتم ہے – میرا سکا بھرا!' اوہدے ہنجھو رکدے نہیں سن۔ مینوں کیہا 'حسن، کسے طرحاں اک وار میرے بھرا نوں ملاء دے۔' میں کیہا میں تہانوں ضرور اوہناں دے کول لے کے آوانگا۔"
"تسیں کتھے رہندے ہو؟"
"دس سال ہوئے ابو بہشتاں نوں چلے گئے سی۔ اوہ ساڈے پنڈ وچ لوہار دا کم کردے سن۔ اوتھے ہی میں دسویں جماعت پاس کر لئی سی۔ لاہور وچ مینوں اک ٹرانسپورٹ کمپنی 'چ نوکری مل گئی۔ ادوں دے اسیں ایتھے ہی ہاں۔"
دوجے دن سویر دی فلائیٹ 'تے اسیں دلی واپس جانا سی۔ میں پچھیا "حسن، آپاں ہنے ہی چلیئے؟"
اوہ بولیا، "ماما جی، میرے کول موٹرسائیکل ہے۔"
"ٹھیک ہے،" میں جدوں اٹھیا تاں میرے پاکستانی متر اسلم نے پچھیا، "لاہور 'چ تہاڈی بھین رہندی ہے؟"
میں کجھ بولیا نہیں۔ پتہ نہیں کیوں۔ میں بہت اکھڑ گیا سی۔ ایس ساری گھٹنا نے مینوں بہت ویاکل-اواجار تے اداس کر دتا سی۔ مینوں لگدا سی کہ جے حسن مینوں نہ ملدا تاں چنگا سی۔ تنّ دناں دے اس سمیلن کارن میں بہت خوش ساں۔ پاکستان دے کنے ہی اردوتے پنجابی دے لیکھکاں نال میری جان پہچان ہوئی سی۔ لاہور دے کافی ہاؤس 'چ پچھلی شام میں پاکستانی لیکھکاں نال کتنا ہسی-مذاق کیتا سی۔ اوتھے اسیں سبھ خوب رجّ کے ہسے ساں۔ ساڈے ٹھہاکیاں نال پورا کافی ہاؤس گونج اٹھیا سی۔ اج دا دن وی بہت اچھا سی۔ سویر دی پاری 'چ میں پردھانگی کیتی سی۔ شام نوں جدوں میں بہت خوش، ہوٹل دی لابی 'چ گپّ-شپ کر رہا سی، اودوں حسن نے آ کے کیہا سی — "ماما جی…۔"
اپنی موٹرسائیکل دی پچھلی سیٹ 'تے بٹھاء کے اوہ مینوں پرانے لاہور دیاں بھیڑیاں سڑکاں 'تے گھماؤندا لئی جاندا سی۔ بھگنوت جدوں وچھڑی سی تاں اوہ اٹھاراں سال دی سی، ہن تاں اوہ ستراں نوں ٹپّ گئی ہوویگی… کویں لگدی ہوویگی؟ اینا لما سماں… امجد لوہار…۔ میں من ہی من وچ اسدی شکل بناؤن دی کوشش کر رہا ساں۔
حسن دی موٹرسائیکل اک پرانے، بن پلستر مٹ-میلیاں اٹاں والے گھر ساہمنے رکی۔ اسنے بوہا کھڑکایا تے اوتھوں ہی بولیا، "امی، ویکھ میں کہنوں لے کے آیا ہاں!"
بوہا کھلھیا تاں ویکھیا کہ ساہمنے اک بزرگ تے کمزور عورت کھڑی ہے۔ اوہ بھگونت سی۔ مینوں دیکھدیاں ہی اوہ چیک پئی۔ دوواں ہتھاں نال دلھیج ٹپاؤندی ہوئی اوہ اکو ساہ، اک ہی شبد بول رہی سی" …ویرا … ویرا…۔"
میں ایس درش دی کلپنا کردا رہا سی تے اندر ہی اندر ڈر رہا سی۔ اندر دی دھڑکن اک دم تیز ہو گئی۔
کل آتھن توں ہی میرے اندر بدل چھا رہے سن تے اوہناں دی گڑگڑاہٹ وی سندی رہی سی۔ میں بڑا کمزور بندہ ہاں۔ تھوڑھی جہی گل 'تے میرا گچّ بھر آؤندا ہے۔ وڈیاں وڈیاں مشکلاں دا ٹاکرا کرن توں ڈردا رہندا ہاں۔ عامَ طور 'تے بچنا چاہندا ہاں – چپّ چاپ اوہناں کول دی نکل جانا چاہندا ہاں۔
بھگونت نے مینوں چادر وچھی منجی 'تے اپنے نال بٹھاء لیا سی۔ اس نے میرے دوویں ہتھ پھڑے ہوئے سن تے اوہ روئی جاندی سی۔ میں وی رو رہا سی۔ اسیں دوویں چپّ ساں تے کیول رو رہے ساں۔
حسن کول ہی کھڑھا سی۔ اسدے نال اسدی گھر والی تے دو چھوٹے چھوٹے بچے سانوں حیرانی نال دیکھ رہے سن۔
حسن نے اگے ہو کے اپنی ماں دے موڈھے 'تے ہتھ رکھ کے کیہا، "امی، ماما جی دی وی خیریئت پچھو۔ کجھ سیوا پانی وی کرو۔"
بھگونت نے میرے ہتھ چھڈّ دتے تے آپن دپٹے نال اکھاں پونجھن لگی۔
حسن نے اپنی گھر والی ول دیکھیا — "فاطمہ…۔"
اوہ جھٹپٹ مڑ کے رسوئی ول چلی گئی۔
میں دوواں بچیاں نوں اپنے کول آؤن لئی بلایا۔
اوہ دوویں ڈرے ہوئے دور کھڑے سن۔ حسن اوہناں نوں میرے کول لے ایا۔ ایہہ بلاول ہے تے ایہہ امینا ہے۔ بلاول پنجویں 'چ تے امینا تیجی جماعت وچ پڑھدی ہے۔
میں دوواں نوں اپنے کول بلاؤن دی کوشش کیتی پر اوہ اپنے پیو دیاں انگلاں پھڑی کھڑے مینوں گھور گھور ونہدے رہے۔ میں اوہناں لئی بہت اوپرا جو ساں۔
فاطمہ کئی گلاساں 'چ سربت لے آئی۔ بولی… تسیں امی جی دے بھائی ہو۔ کیہنے سوچیا سی کہ اﷲ ایڈے لمے سمیں بعد بھین-بھائی نوں اس طرحاں ملا دؤگا۔
اوہدیاں اکھاں 'چ جویں سمندر بھر آیا — "میں روٹی پکاء رہی ہاں۔" کہہ کے اوہ مڑن نوں ہوئی — پھیر رک گئی۔ "میں ماس نہیں رنھانگی… مینوں پتہ ہے… سکھ حلال نہیں کھاندے۔"
"تینوں کویں پتہ ہے؟" میں مسکایا، … پاکستان وچ سکھ تاں ہین ہی نہیں۔"
"ننکانہ صاحب 'چ میرے پیکے ہن۔ اوتھے کجھ سکھ پریوار ہن۔ کنیاں ہی سکھاں دیاں کڑیاں میریاں سہیلیاں سن۔ اوہ ساڈے گھر سبھ کجھ کھا لیندیاں سن پر ماس نہیں کھاندیاں سن۔"
مینوں ونڈ توں پہلاں دیاں گلاں یاد آئیاں۔ ساڈے پنڈ وچ زیادہ تر گھر مسلماناں دے سن۔ بہتُ تھوڑھے جہے ہندو-سکھ پریوار اس پنڈ وچ رہندے سن۔ مسلمان سانوں جھٹکا نہیں کرن دندے سن۔ اسیں جدوں کدے نزدیک دے شہر جاندے تاں اوتھوں جھٹکا کیتا ماس لے آؤندے ساں تے اوہ وی چوری چھپے۔
میں کیہا، "دھیے، توں جو وی پکانئیگی میں کھا لوانگا۔"
آدمی نوں اپنی رسوئی وچ لکیراں کھچنیاں کنیاں چنگیاں لگدیاں ہن۔ ایہہ کھانا اوہناں دا ہے جو پیاز-لہسن نہیں کھاندے ہن… جو پیاز-لہسن تاں کھا لیندے ہن پر ماس-مچھی دے ناں توں ہی الٹی آ جاندی ہے۔ ایہہ اوہناں دا ہے جو ماس-مچھی تاں ڈٹ کے کھاندے ہن پر گاں دے ماس دا ناں سندیاں اوہناں دی روح کمبن لگّ جاندی ہے۔ ایہہ اوہ لوک ہن جو مندے ہن کہ ماس بنا سبھ گھاس رسوئی، پر ہونا چاہیدا ہے جھٹکا… اک ہی وار نال بکرے دا سر دھڑ توں الگّ۔ ایہہ اوہ لوک ہن جنہاں دے گھر بقرا، بھیڈ، اوٹھ، گاں، بلد، مجھّ، جھوٹا ساریاں دا ماس پکن 'تے بڑا سواد دندا ہے، پر ہونا چاہیدا ہے حلال، کلمہ پڑھ کے پاک کیتا ہویا۔
فاطمہ جاندی سی، سکھ کیول جھٹکا کیتا ہویا ماس کھاندے ہن۔
حسن بولیا — "ماما جی، تسیں اپنی بھین کول بیٹھ کے گلاں کرو۔ میں تھوڑھے سمیں لئی دفتر ہو آؤندا ہاں۔ ٹرانسپورٹ کمپنیاں 'چ آتھن نوں کم بہت ودھ جاندا ہے۔ میں چھیتی ہی واپس آ جاواںگا۔"
میں کیہا — "دھیان رکھنا، میں ہوٹل پہنچنا ہے۔ کلھ سویرے سار ساڈی فلائیٹ ہے۔"
حسن نے میرا ہتھ پھڑ لیا — "تسیں بالکل فکر نہ کرو، ایہہ میری ذمہ واری ہے۔"
حسن چلیا گیا۔ فاطمہ رسوئی دے کم 'چ لگّ گئی۔ بچے اپنا ہوم-ورق کرن لئی دوجے کمرے 'چ چلے گئے۔
میں بولیا — "بھگتو! مینوں انجھ لگیئے جویں میں پنجاہ سٹھّ سال پچھے چلیا گیا ہاں۔" بھگتو تے سکھو دوویں بھیناں میرے نالوں سال دو سال چھوٹیاں سن۔ ایہہ نام سن کے اوہ پھیر چھلک پئی۔ "مینوں امید نہیں سی کہ بھگتو کہن والا میرا ویر کد میرے ساہمنے بیٹھا ہووےگا۔"
"میں جاندا ہاں… تیرے نال کہڑے کہڑے ظلم ہوئے ہونگے۔"
اوہ سوچ وچ ڈبّ گئی۔ سوچ دے اس رڑکن نال کوئی مکھن تاں نکلنا نہیں سی۔
"ویرا، مے حیوانیت وی ویکھی تے انسانیت وی۔ میرے نال نال جہڑیاں ہور عورتاں ادھالیاں گئیاں سن اوہناں نوں دھاڑویاں نے ایس طرحاں آپس وچ ونڈ لیا جویں اوہ بیریاں توں بیر توڑ کے لیائے ہون۔ تینوں لاجو تے رانی یاد ہونگیاں — لالا فقیر چند دیاں کڑیاں۔ میرے ویکھدے ویکھدے اوہناں نے اک کھوہ وچ چھال مار کے اپنی جان دے دتی سی۔ میں وی اویں کرنا چاہندی سی پر سکھو دا دھیان کر کے میں اجیہا نہ کیتا۔ دھاڑویاں دا اک ٹولا کجھ عورتاں نوں لئی کسے دوجے پنڈ ول چلیا گیا سی۔ سکھو وی اوہناں وچ سی۔ مینوں پتہ نہیں اوہدے نال کی بیتی۔ پر کجھ دناں بعد مینوں پتہ لگّ گیا سی کہ بھارتی فوج اس نوں لبھّ کے بہت ساریاں ابھاگناں نال سرحد دے اس پار لے گئی ہے۔"
"کی فوج دے لوک تینوں لبھّ نہ سکے؟"
"فوج ساڈے پنڈ وچ وی آئی سی — پر جان بجھّ کے میں اک ہنیری کوٹھڑی وچ لک گئی سی۔" میریاں اکھاں اس 'تے ٹک گئیاں سن۔
"ویرا، میرے نال وی کوئی گھٹ انہونی نہیں ہوئی۔" بھگونت دیاں اکھاں 'چ اک دم سنّ ورت گئی۔
"دھاڑوی جدوں مینوں لئی پنڈ وچ آئے تاں آپس وچ لڑن لگ پئے۔ جدوں ایس گلّ دا پتہ امجد نوں لگیا تاں اوہ پنڈ دے کجھ بندیاں نال اوتھے آ گیا۔ اوہناں وچ پنڈ دا مولوی وی سی۔ اوہ بولیا "اﷲ دے واسطے ایس بچی 'تے ظلم نہ کرو، خدا تہانوں کدے معاف نہ کریگا۔ تہاڈے 'چوں کوئی اک اس لڑکی نال نکاح کر لوو۔" اوہ مولوی دی گلّ سن کے سوچاں 'چ پے گئے۔ اوسے ویلے امجد نے اگے ہو کے کیہا، "مولوی صاحب میں ایس کڑی نال نکاح کرن لئی تیار ہاں۔ پچھلے سال ہی میری گھر والی دی موت ہو گئی سی۔ میں پوری دیانتداری نال ایس نوں اپنی بیوی دا درجہ دیوانگا۔"
پنڈ دے لوکاں تے مولوی دا رخ دیکھ کے دھاڑوی خون دا گھٹّ پی کے رہِ گئے۔ پنڈ دا نمبردار مینوں اپنی دھی بناء کے اپنے گھر لے گیا۔ تنّ چار دناں بعد مینوں کلمہ پڑھایا گیا تے امجد نال میرا نکاح کر دتا گیا۔ جس ویلے فوج ساڈے پنڈ جبراً لیائیاں کڑیاں لبھن آئی تاں حسن میری ککھّ وچ آ چکیا سی۔ میں ایہہ منّ لیا سی کہ ہن امجد ہی میرا پتی ہے… ایہہ گھر میرا گھر ہے۔"
میرے ساہمنے انسانیت دی اک پوری کہانی پولے پولے پیر رکھدی تری جا رہی سی۔ ایہدے وچ کوئی کھڑکا نہیں سی – کوئی پیڑ چال وی نہیں سی سندی – ہوا دی سر سر وی نہیں سی۔ سبھ کجھ بہت ہی چپّ چاپ ورت رہا سی۔
بھگونت اپنے گوڈیاں 'تے ہتھ رکھ منجی توں اتری۔ اوہدے مونہوں نکلیا… "ہے واہگورو…۔"
جدوں واپس آ کے منجی 'تے بیٹھی، اسدے منہ 'چوں نکلیا… واہگورو…۔
"امجد نے تیرا ساتھ کویں نبھایا؟"
"اوہ بہت چنگا انسان سی… پکا نمازی تے خدا پرست…۔ کلمہ پڑھن توں بعد میرا ناں مدیحہ رکھ دتا گیا سی پر امجد مینوں بھگونت کہہ کے بلاؤندا سی۔ اسنے مینوں کدے وی کسے گلوں مجبور نہ کیتا۔ اک واری تاں اس مینوں ایہہ وی کیہا سی… جے تیرا من پاٹھ کرن 'چ لگدا ہے تاں میں تینوں گربانی دا اک گٹکا لیا دیوانگا۔"
کجھ سمیں بعد حسن آ گیا۔ فاطمہ نے کھانا تیار کر دتا سی۔ اسیں ساریاں دسترخوان 'تے بیٹھ کے اکٹھیاں روٹی کھادھی۔ فاطمہ نے مٹر پلاء بنایا سی۔ مسر دی دال تے آلوکورمے دی سبزی وی بڑی سوادی سی۔ اوہ بولی، "ماما جی، میں باجرے دی روٹی خاص تہاڈے لئی بنائی ہے۔ باجرے دا آٹا میں دودھ وچ گنیا ہے۔ تسیں باجرہ کھاندے ہو نہ؟" میں کیول اینا ہی بول سکیا، "توں جو کھوائینگی میں کھا لوانگا۔"
روٹی توں بعد، پستے-بادام والی کھیر کھا جدوں اسیں اٹھے تاں رات دے گیاراں وجع چکے سن۔
بھگونت نے مینوں بھریاں اکھاں نال ویکھیا تے اپنے دوواں ہتھاں 'چ میرا ہتھ پھڑ کے بولی "ویر… وعدہ کرو… جدوں وی لاہور آؤگے… اپنی اس بھین نوں ضرور ملوگے۔"
میں کجھ بولیا نہیں۔ گلا تے اکھاں دوویں ہی مینوں بے بس کر رہے سن۔ کجھ ہی گھنٹیاں 'چ پوری ادھی صدی میرے اگیوں نکل گئی سی۔ اٹھاراں سالاں دی بھگونت دا جھرڑیاں نال بھریا چہرہ میرے ساہمنے سی۔
