انگ-سنگ وریام سنگھ سندھو
اج بھوگ پے گیا سی۔ رسم انوسار وڈے منڈے امریک نوں نانکے ذمہ واری دی پگّ بنھا گئے سن۔ اسدے نال ہی اس نکے جہے ادنے آدمی دے نکے جہے اتہاس دا انت ہو گیا سی؛ جس اتہاس نوں کسے پستک وچّ نہیں سی لکھیا جانا۔ پر جسدے کیتے چھوٹے وڈے کماں نے اس چھوٹے جہے پریوار دے جیون اپر وکھ-وکھ روپاں وچّ اثر-انداز ہونا سی۔
سارا پریوار ہنیری رات وچّ باہر آپو اپنیاں منجیاں 'تے لیٹیا ہویا سی۔ اک چپّ ہنیرے واتاورن وچّ تنی ہوئی سی۔ اوہ جو جا چکا سی، اجے وی مسکراؤندا، ہسدا، غصے ہندا، روندا، مجھاں چوندا، پٹھے کتردا، ڈنگر کھولھدا-بنھدا، اوہناں نوں پانی پیاؤندا، حل واہندا، جیاں نوں ورچاؤندا، ماردا کٹدا، وکھ-وکھ روپاں وچّ سارے جیاں دے من اندر چلدی فلم وانگ چہرے بدل رہا سی۔ اوہ چپّ بلھاں نال، اس نال کیتیاں گلاں دوہرا رہے سن۔ اوہناں نوں لگدا سی جویں اوہ گیا نہیں، اوہناں دے انگ-سنگ سی۔ اسے گھر وچّ سی۔ ایہناں دے کول ہی پرھے ڈنگراں اگے ستا ہویا۔ شراب وچّ گٹّ۔
امریک، جو پنڈوں دور کدھرے تیجے درجے دا سرکاری ملازم سی، لیٹیا ہویا پچھلے دناں بارے سوچ رہا سی، جہڑے دن اسدے پتا کرتار سنگھ دی موت توں پچھوں اک کالے پرچھاویں وانگ اسدے نال نال ترے سن۔ ایہناں دناں وچّ اوہ اپنی عمر نالوں اپنے آپ نوں وڈا محسوس کرن لگّ پیا سی۔ جویں کولے وہڑکے نوں ہلیں جو دتا ہووے۔ جویں بہت وڈا پہاڑی بھار اسدے سر اتے آ پیا ہووے۔ اسنوں تاں اجے اسدا چتّ چیتا وی نہیں سی۔ اسنوں تاں چھوٹا مہیندر لین گیا سی اتے اس توں ہی پتہ لگا سی، کہ کرتار سنگھ نے خبرے راتیں بہت نشہ پی لیا سی جاں خبرے 'وا وجع' گئی سی۔ سویرے جدوں چاہ بنا کے ڈنگراں اگے ستے نوں امریک دی ماں جاگیر کور جگاؤن گئی تاں اوہ بے ہوش پیا سی۔ ساہ 'گھرڑ گھرڑ' کرکے آ رہا سی۔ اسے ویلے پنڈ دے ڈاکٹر نوں سدیا گیا اتے اسدے جواب دین تے ٹیکسی کر کے اوہنوں شہر ہسپتال لے آندا سی۔ اتے دوجے دن مہیندر، امریک دی ماں اتے امریک تنے کرتار سنگھ دی لاش شام دے گھسمسے وچّ پنڈ لے آئے سن۔ وڈی کڑی بنسو نے- جو پیو دی بیماری سن کے سہریوں آ گئی ہوئی سی- پتا دی لاش آئی سن کے گلیاں سر 'تے چکّ لئیاں۔ اوہ چیکاں ماردی ہوئی پیو دی لاش تے آ ڈگی، "وے میریا راجیا بابلا! سانوں ولکدیاں یتیماں نوں چھڈّ کے کدھر تر گؤں وے۔ تیرے بناں اجڑ گئے اسیں وسدے نگر 'چ…۔"
سارا پریوار دھاہاں مار رہا سی۔ لوک جڑ گئے سن…۔ تے اوہ ساری رات اوہناں دی روندیاں گزری سی۔ سویر نوں دوجی کڑی وی سہریاں توں آ گئی سی۔ ہور رشتے داراں دے آؤن تے کرتار سنگھ دا سسکار کر دتا گیا سی۔ گھر دا سائیں تر گیا سی اتے پچھے رہِ گئیاں سن: افسوس لئی آئے لوکاں دیاں دلبریاں۔
"امریک سیاں! فکر نہ کر! جو آیا سو چلسی…مانہراج 'چ لکھئ……جگّ چلنی سراں اے…وڈے وڈے لدّ 'گے…رون ارگے…جنہاں کال نوں پاوے نال بدھا سی۔ پر بندہ عمر نال جاوے…ہرخ نہیں ہندا…اوہنوں لے بیٹھے اوہدے ویل…نہیں تاں ساڈے تاں اوہ ہتھاں 'چ جمیا سی…۔ مریاں نال مریا نہیں جاندا ہیریا! ہن تاں شیرا ٹبر دا بھار تیرے سر اے…مرد بن تے ذمہ واری سنبھال بئی…۔"
اس 'ذمہ واری' اتے 'فرض' دے احساس نے اسنوں اک طرحاں ول پا لیا سی ناگ وانگوں۔ اس ناگ دا پہلا ڈنگ اوہنوں ادوں وجا سی، جدوں سوسائٹی دا افسر کرتار سنگھ دی موت توں اٹھویں دن پچھوں اپنے عملے سمیت جیپ 'تے آیا سی تے اسدے پیو دی موت دا افسوس کرن توں پچھوں رجسٹر پھول کے ساڈھے سولاں سو روپئے خاد دے قرضے وجوں اوہدے پیو دے نام تے دسدیاں کیہا سی، "ایہہ پیسے اوہناں دے مرن توں پچھوں قانون انوسار تہانوں یکّ-مشت جمع کرواؤنے پینے ہن۔" امریک نوں اگوں کجھ اہڑ نہیں سی رہا۔ کجھ محلت جاں رعایت منگن تے انسپیکٹر نے کیہا سی کہ اوہ دو قشطاں وچّ پیسے چکتا کر دیوے۔ پہلی قشط لئی اوہنے پندراں دناں دی محلت دتی سی۔ ایہہ رعایت وی اوہ 'ملازم' بھرا ہون دے ناطے کر گیا سی۔
چھوٹا مہیندر کوئی بہتا 'ساؤُ' نہیں سی نکلیا۔ اسدا واہی ولّ کوئی بہتا دھیان نہیں سی۔ ڈنگر دھپے سڑدے رہندے سن اتے اوہ ہزاری ٹنڈے دے کوٹھے 'تے اڈدے کبوتراں نوں اسمان 'تے نظراں گڈی ویکھدا رہندا سی۔ پیو نوں وی اگوں سدھا آؤندا سی۔ اسدے موڈھے نال موڈھا جوڑ کے سنکٹ وچوں لنگھ جان دی بہتی آس نہیں سی۔ اس توں چھوٹی کڑی اجے ستویں وچّ پڑھدی سی۔ امریک نے سوچیا، شکر ربّ دا کرتار سنگھ دو وڈیاں کڑیاں ہتھیں ویاہ گیا سی نہیں تاں…۔
تے اس لما ہوکا بھریا…چنگا سی جاں ماڑا؛ بھاویں شراب پیندا سی اتے بھاویں افیم کھاندا سی؛ امریک نوں تاں پیو دے جیوندیاں پریوار دا کوئی فکر نہیں سی۔ اوہ تاں مہینے پچھوں ادھی تنخواہ اپنے ورتن لئی رکھ کے ادھی تنخواہ اپنی ماں دے ہتھ 'تے لیا رکھدا سی۔ تنخواہ نال اتے ماڑی چنگی واہی نال اوہ گھر دا سارا خرچ توری فردے سن۔ امریک نے کدی ڈونگھائی وچّ جان دی کوشش ہی نہیں سی کیتی کہ گھر دا سارا گزارا کویں چل رہا سی؟ دراصل اوہنوں پیو دے شراب پین اتے افیم کھان نال اک طرحاں دی چڑھ جہی سی۔ 'جو مرضی کرو میری ولوں' اوہدا کجھ انجھ دا رویہ رہا سی۔ اوہ اندرو اندری پیو توں دور نہ ہندا؛ خبرے اوہنوں پیار کردا، سمجھاؤندا تاں شاید اوہ اس حد تکّ نہ ودھدا، جس حد نوں لنگھ کے اوہ شراب وچّ رڑھ گیا سی۔
اوہنوں اپنا آپ وی اپنے پیو دی موت دا اک کارن لگا۔ اوہدیاں اکھاں وچّ پانی تیر آیا۔ اسنے اکھاں گھٹّ کے میچیاں۔ پھر کھولھیاں۔ اکھاں وچلے پانی کرکے اسمان دے تارے دھندلے ہو گئے سن۔
کئی سالاں توں اوہ پیو نال گھٹیا گھٹیا رہا سی۔ اوہناں اک دوجے نال کدی گھٹّ ودھ ہی دل دی گلّ کیتی سی۔ اسنوں کئی اجیہے پیو-پتاں دا خیال آیا جو اک دوجے نال دوستاں وانگ ہسدے پیار کردے، گلاں کردے سن۔ اوہ وی تاں انج کر سکدا سی…پر اوہ کجھ وی نہیں سن کر سکے اتے اوہدا پیو تر گیا سی…چھوٹی عمر وچّ ہی۔ پنجتالی سال وی کوئی عمر ہندی ہے! اوہدے اندر بھرویں ریجھ جاگی؛ کاش! کتے اوہدا پیو جیوندا ہو جاوے اتے اوہ اس نال اینا پیار کرے؛ اینا پیار کرے…۔
تے اوہ دور بچپن وچّ گواچ گیا۔ نکی نکی داہڑی والا اوہدا پیو اسنوں پہلی جماعت وچّ داخل کرواؤن گیا تاں ماسٹر ملخ راج امریک نوں پٹھّ تھاپڑدیاں کہہ رہا سی، "آہ ویکھ تیرے جڈے سارے منڈے! اوہ ویکھ خشیئے کھوتی دا منڈا تیرے توں وی چھوٹا…او منڈیو 'مریکے دا پیو وی میرے کول پڑھدا رہا جے تے ہن مریک سنہہ سردار وی پڑھیا کرو۔"
تے پتاسے ونڈن توں بعد ماسٹر نے جدوں اوہدے پیو توں پنجاں روپیاں دا نوٹ 'داخل کرائی' لیا سی تاں اوہ ہسّ کے کہن لگا سی، "ماسٹر جی ایہنوں وی کتے ساڈے ورگا ای نہ پڑھائیو۔ ساڈی تاں بیڑی ڈوب 'تی جے؛ ایہنوں بنے لا دیو۔" تے ملخ راج 'کھینہ کھینہ' کرکے ہسدا ہویا کہہ رہا سی، "آ جا پترا! باز آ جاہ۔"
تے امریک نوں لگا؛ اوہدا پیو وگدے دریا وچّ اوہنوں اکلیاں چھڈّ کے پرلے بنے تے کھلوتا ہسّ رہا سی۔ ککی-ککی داہڑی اتے نکیاں نکیاں مچھاں والا- جس نوں کدی اوہ بڑا پیار کردا سی۔ جہڑا اجے وی چھالاں ماردا سی اتے ساریاں توں اگے ڈگدا سی اتے پھر ہورناں نوں ہسّ کے کہندا سی، "اسیں تاں جی-جنت والے ہو گئے آں- ہن ساتھوں چھالاں کتھے وجدیاں-'بڈھیاں بندیاں' توں۔ تے پھر چھ ستّ سال دے امریک دی پٹھّ تھاپڑ کے آکھدا، "توں ماریا کر چھالاں پترا ہن ساڈی تھاں 'تے؛ 'بڈھیاں بندیاں' دی تھاں 'تے" – تے کئی سال امریک ایہہ اڈیکدا رہا سی کہ اوہدا پیو بڈھا ہووے۔ اوہدی داڑھی وچّ دھولے آؤن؛ کیونکہ جدوں کوئی نواں آیا ماسٹر جاں اجنبی بندہ امریک کولوں اسدے پیو بارے پچھدا تاں ایہو آکھدا، "اوہ تیرا وڈا بھرا اے؟" تے امریک نوں ایہہ چنگا نہ لگدا۔ اوہدا پیو، پیو کیوں نہیں لگدا، بھرا کیوں لگدا ہے؟ تے اوہ سوچدا سارے پیوواں نوں سیانے-سیانے اتے دھولی داڑھی والے ہونا چاہیدا ہے۔
تے چھالاں ماردے اوہدے پیو نوں کوئی بزرگ ہسّ کے کہندا، "پترا! آؤندیاں گلاں تینوں- تیرے سنناں تے اے اجے- جدوں سر 'تے پئی- پھر ویکھیں۔ دے سیساں پیو دے سر نوں؛ جہڑا سنگھاپوروں چار پیسے گھلائی جاندے۔"
تے اوہ سچیں پیو دے سر تے عیش لیندا رہا سی۔ زمین حصے ٹھیکے 'تے دے چھڈدا اتے آپ پنڈ دیاں ڈھانیاں وچّ دو-گھوڑا بوسکی دی لشکدی قمیض پائی، سر تے گاجری رنگ دی پگّ بنہی فردا۔ اسدے ہتھاں وچّ تیل نال لشکدی سماں والی ڈانگ ہندی۔ یار بیلی 'پیسے والا آدمی' کہہ کے اس توں کھاندے رہندے۔
امریک نوں یاد سی اسدے پیو نے نکے-نکے کئی شغل پال رکھے سن۔ چھالاں مارن اتے کوڈی کھیڈن توں بناں اسنے ودھیا شکاری کتے وی رکھے ہوئے سن اتے اوہ ڈھانیاں بنھ کے شکار نوں تریا رہندا۔ دوجے چوتھے دن اوہناں دے گھر ماس نوں تڑکے لگدے رہندے اتے چوبارے وچّ دیر تائیں مہفل جڑی رہندی۔ ادوں اجے نویاں خاداں اتے بیج ترے نہیں سن۔ اس لئی کرتار سنگھ نوں زمین خریدن دا کوئی لالچ نہیں سی، کیونکہ ایہہ کوئی بہتی آمدن دا وسیلہ نہیں سی۔ شاید انج وی 'بہتی آمدن' کماؤن ولّ اسدا رجھان نہیں سی۔ انجھ پیو ولوں بھیجے پیسے اوہ گلشریاں وچّ ہی اڈا دندا سی۔
پر پنڈ وچّ اسدی عزت بنی ہوئی سی۔ ودھیا کھڈاری ہون کرکے، چٹے کپڑیاں کرکے، پیسے والے دا پتّ کرکے اتے چار بندے ڈانگاں پھڑکے ترن والے نال ہون کرکے۔ امریک پیو دے نال فردا تاں اوہدے پیو دے یار اوہنوں لڈاؤندے رہندے۔ اوہدیاں گوریاں گلھاں تھپکدے اوہدے پیو نوں مخاتب ہندے، "تیری زنانی سوئے ودھیا سوندی اے مچھے!" – 'تے امریک جو تھوڑھا تھوڑھا سیانا ہو رہا سی؛ اوہناں دی گلّ سن کے کناں تائیں لال ہو جاندا۔
انجھ کرتار سنگھ دا پنڈ وچّ ٹوئھر سی اتے اوہدے کرکے امریک دا سکول وچّ۔ کوئی نیانا اوہنوں ماردا نہیں سی۔ چنگے کپڑآں والا ہون کرکے سارے منڈے اسنوں یار بناؤنا لوچدے۔ ماسٹر اسنوں پیار کردا سی۔
تے امریک اوہ دن یاد کرکے سوچ رہا سی؛ کاش! اوہدا پیو سدا اس طرحاں رہندا اتے اوہ اسنوں اوسے طرحاں ہی پیار کردا رہندا۔
امریک دی دادی کرتار سنگھ نوں انجھ ڈھانیاں وچّ فرن توں ورجدی رہندی۔ پر اوہ کسدی پرواہ کردا سی! پتنی نوں تاں جرئتّ ہی نہیں سی کہ اس اگے ابھاسرے۔ 'زنانیاں دا کی کم بندیاں دے معاملیاں 'چ دخل دین دا' اسدا ایہہ وچار سی…۔ اتے انج دن گزردے جا رہے سن۔ امریک دا دادا دو-چہوں سالاں بعد کدھرے آؤندا سی۔ امریک دے جمن 'تے جدوں اوہ آیا تاں ادوں دو کوٹھڑیاں اگے سفا اتے اگے برانڈا چھتوا کے اپر چوبارا پوا گیا سی۔ اوہ کرتار سنگھ نوں بتھیرا سمجھاؤدا کہ فضول خرچی وچّ پیسہ گھٹّ اڈایا کرے۔ کوئی زمین ہور خرید لوے۔ اوہ دسدا کویں روٹی توں آتر ہو کے، قرضے ہیٹھاں دبے جان اتے زمین گہنے پے جان 'تے گھروں نکلیا سی۔ تے کویں اسنے ہولی ہولی گہنے پئی ساری پیلی چھڈوائی سی۔ اوہ باہرلے ملکاں وچّ کم دی قدر بارے وچار دندا، جتھے نکے توں نکے کم کرن وچّ کوئی نموشی نہیں سی سمجھی جاندی۔ جتھے فوکی فوں فاں دے کوئی ارتھ نہیں سن۔
امریک نوں یاد سی، جدوں اوہدا دادا آخری وار آیا سی تاں اوہنے چوبارے وچّ بیٹھی ڈھانی ساہمنے ہسدیاں اوہدے پیو نوں آکھیا سی، "او کرتار سئھاں! جدوں میں آؤنداں، میں سوچداں تیرے نال کوئی دل دی گلّ کراں…پر توں کتے وہلے ویلے سوفی حالت وچّ ہووے تاں اے ناں…۔"
"کر توں جہڑی کرنی ایں…تیری نہیں تاں ہور کیہدی مننی ایں؟ تیرے سر تے بزرگا عیشاں کردے آں…۔"
"او جیوندا رہیں…۔" بڈھے نے وی چھٹّ منہ نوں لائی ہوئی سی، "دل دی کی کرنی آں تے کی نہ کرنی آں۔ میں ایڈے ایڈے مکان تینوں پا کے دتے نے…سہریا! میں آہناں کتے میرے جیوندے ایہناں نوں کلی ای کرا چھڈّ…۔"
تے ساری ڈھانی وچّ ٹھٹھا مچّ گیا سی۔
پر کرتار سنگھ نے نہ ہی 'مکان کلی' کرائے سن اتے نہ ہی زمین خریدی سی۔ اتے ادوں ہی 'چھٹی کٹّ کے' گیا اسدا پیو تیسرے-چوتھے مہینے چڑھائی کر گیا سی۔ ہسدے کھیڈدے کرتار سنگھ دے 'سنناں' توں 'سر' 'تے پے گئی سی۔ باہروں آؤندا پیسہ اک-دم بند ہو گیا سی۔ رشتے داراں اتے سجناں-متراں نے اسنوں صلاحَ دتی کہ اوہ بندہ رکھ کے آپ واہی کروائے تاں ہی گزارا چلیگا۔ تے امریک نوں ایہہ وی کل وانگ یاد سی؛ اسدا پیو اتے ماما بیکانیر ولوں بلداں دی اک ودھیا جوڑی خرید کے لیائے سن۔ لش لش کردے دودھ چٹے پنڈیاں والے بلد جدوں امریک دے نانکے مقابلے وچ خراس 'تے جپے سن تاں اوہناں دی جوگ جت کے مڑی سی۔
بھاویں کرتار سنگھ دے سر 'تے پے گئی سی، پر پھر وی اوہ اپنے کپڑے چٹے دودھ-دھوتے رکھدا۔ اسدی جتی ہمیشاں لشکدی رہندی۔ بندہ رکھ کے واہی کرواؤندا۔ آپ پٹھے لیا چھڈدا اتے پھر کھنڈھاں تے بہہ چھڈدا جاں تاش کھیڈدا رہندا۔ گھر دے وی سمجھاؤندے اتے باہر دے وی، "واہیاں مٹی نال مٹی ہویاں ہندیاں نے، بغانے پتّ سر تے ہویاں بناں کم نہیں کردے۔ انجھ جھٹّ نہیں سرنا۔"
امریک دی دادی رات نوں دیر تکّ گھر نہ آؤن تے باہر ڈھانیاں 'چ بیٹھے رہن کرکے کرتار سنگھ تے اوکھی ہندی، "نڑچھیا! بندیاں والے چالے پھڑھ…دھیاں پتاں والا ہو گئیں۔ کم کیتیاں بناں نہیں فیلسوفیاں پگنیاں ایہہ……۔"
"پگّ جانگیاں بڈھڑیئے…آپے پگّ جانگیاں…توں چنتا نہ کر…" تے اوہ امریک دی ماں نوں روٹی دین لئی آکھدا، جو کنے چر توں چونکے وچّ بیٹھی اسنوں اڈیک رہی ہندی۔
"توں کڑیئے ایہنوں آپ نہیں ورجدی۔ پرشادے گرم کر کر کے کھواؤندی ایں…ایہہ وگڑے کیوں نہ…جدوں آوے ٹھنڈا توسا متھے ماریا کر سو… ویکھ لئیں…نہیں تے اوکھی ہوئینگی…"، بڈھڑی آکھدی۔
تے ٹھیک ہی اسدی ماں بڑی اوکھی ہوئی سی۔ امریک دے بال-من 'تے اوہ رات اکری ہوئی سی، جدوں اوہ گانڈھیاں دی کڑی بیرو کولوں باتاں سن رہا سی، کہ اوہناں دے گھر چیک-چہاڑا مچّ گیا سی۔ بیرو بڑھک کے منجے توں اٹھی اتے اسدے پچھے ہی امریک دوڑ گیا۔ گھر وچّ کہرام مچیا ہویا سی۔ نیانے رو رہے سن اتے کرتار سنگھ ہتھ وچّ کپڑے دھون والی تھاپی لئی وہوٹی نوں کٹی جا رہا سی۔ اس رجّ کے شراب پیتی ہوئی سی تے بناں کوئی گلّ کیتیاں 'دھینہ دھینہ' جڑی جا رہا سی۔ آنڈھی گوانڈھی اکٹھے ہو گئے۔ اوہناں مساں روندی ہوئی جاگیر کور نوں بچایا اتے کرتار سنگھ نوں دھوہ کے ڈنگراں اگے باہر اسدی منجی 'تے لے گئے۔
روندی ہوئی جاگیر کور کہہ رہی سی، "دسو میں کی قصور کیتا…! میں ایہو آکھیا…پئی جٹا! اتوں سو خرچ پئے آ…تے توں شراباں پیندا فردا ایں…جدوں پگدی سی پی لئی…ہن نہیں ساتھوں پگدی…۔ناں آ ویکھیا ناں تاء…میریاں موراں سیک 'تیاں"
"کوئی نہیں حونصلہ کر…خبرے کی ہو گیا۔ سیانا بیانا سی۔ ایں تاں کدی نہیں اگے کیتا۔" کہندیاں زنانیاں تر گئیاں۔ کرتار سنگھ بناں روٹی کھادھیاں ہی سوں گیا۔ بھانڈا-ٹینڈا سانبھ کے تے کڑیاں نوں لمیاں پا کے، جاگیر کور دواکھے 'چ جگدا دیوا بجھاؤن لگی تاں اس نموجھون چونکے 'چ بیٹھے امریک نوں اٹھ کے منجے 'تے پین لئی کیہا۔ اوہ اٹھیا نہ۔ جاگیر کور نے اسنوں باہوں پھڑھ کے اٹھایا، "اٹھ میرا بیبا پتّ! توں کیوں…؟" تے اوہ پھسّ پئی۔ اس ڈونگھا ہوکا بھریا۔
"…ہچھا پتّ! …تہاڈے کرم…" تے پھر جویں اسدے چتھیدے ہوٹھاں وچوں ایہہ گلّ جویں باہر آ ہی گئی، "میں تاں مریک ہریکی ڈبّ کے مر جانا…جدوں لبھی نہ…توں دسّ دیئیں…۔" تے پھر اوہ رون لگّ پئی۔
"بی…ا…بی…" امریک دی ڈاڈ نکل گئی۔ ماں نے اسنوں گھٹّ کے گل نال لا لیا۔ تے پھر دوہویں دیوا بجھا کے لیٹ گئے۔ دوہاں نوں نیند نہیں سی پے رہی۔ کدی کدی ماں دے مونہوں 'واہگورو-واہگورو' کہندا لما ہوکا ہوا وچّ رل جاندا۔ امریک دے من وچّ وار وار ماں دے کہے ہوئے شبد گونج رہے سن… "میں تاں مریک ہریکی ڈبّ کے مر جانا…۔"
اسنے 'ہریکے' دریا ویکھیا ہویا نہیں سی، پر اکھاں ہی اکھاں وچّ اوہ اپنی ماں نوں ڈونگھے پانی وچّ غوطے کھاندی اتے پھلی ہوئی ویکھ رہا سی…۔ تے اوہدیاں اکھاں اگے مائی گابو آ گئی…تے ہن اسنوں رہِ رہِ کے ایہہ خیال آؤندا سی کہ اینیں دور ہریکے ہی کیوں؟ اوہدی ماں نیائیاں والے کھوہ وچّ وی تاں ڈبّ کے مر سکدی سی، جتھے مذہبیاں دی مائی گابو ڈبّ کے موئی سی جاں کسے وی ہور کھوہ وچّ…ہریکے ہی کیوں؟ تے اسنے گھٹّ کے اکھاں میچیاں۔ اس نے کنا پاپ کیتا سی؟ اس اپنی ماں دے مرن بارے کیوں سوچیا سی! اسنوں تاں اےداں بالکل نہیں سی سوچنا چاہیدا!
تے اوہ اپنے پیو تے حیران ہو رہا سی۔ اج وانگ تاں اسنے کدے وی نہیں سی پیتی۔ اس تاں کدی وی اسدی ماں نوں نہیں سی کٹیا۔ تے پھر جویں اسنوں سمجھ پئی۔ اوہدی بھوآ دیاں دوہاں کڑیاں دا اکٹھا ویاہ سی اتے اس اپنے اکلے بھرا نوں 'بن-ٹھن' کے آؤن لئی کیہا سی۔ واہیاں وچوں بچدا ہی کی سی؟ جس دن دا خط آیا سی؛ کرتار سنگھ کھجھیا کھجھیا رہندا سی۔ پیسیاں دا پربندھ کتھوں ہووے؟ اوہنے شاہاں توں پچھیا سی۔ پر اینا زیادہ ویاج! اوہ اکو بھین دا اکو بھرا سی۔ بھین نے لکھیا سی، 'اس کہڑا روز روز کڑیاں ویاہنیاں سن۔ کرتار اسدے پیو دی تھاں وی سی اتے بھرا دی وی۔' تے کرتار سنگھ جاگیر کور نوں اپنیاں ٹوماں دین لئی کہہ رہا سی۔ اوہ لوڈھے ویلے دا سمجھا تھکیا سی۔ پر اوہ کہندی سی، "میرا اگے کی رہِ گیا…سارا گہنہ گھرے ای کھادھا گیا…ہن ایہہ وی…۔"
تے امریک نوں سمجھ نہیں سی آ رہی کہ ماں نے گہنے نہ دے کے ماڑی کیتی سی جاں پیو گہنے منگ کے ماڑی گلّ کر رہا سی…۔ تے اسے ادھیڑ-بن وچّ اسدی اکھ لگّ گئی سی۔
بھوآ دیاں کڑیاں دے ویاہ نجٹھے گئے سن۔ دساں وچوں دو کلے گہنے دھر دتے گئے سن۔ پر کرتار سنگھ دی شراب ودھ گئی سی۔ پینا تاں جویں اسدا نیم بن گیا سی۔ اوہ شراب نال گٹّ ہو کے گھر آؤندا۔ پھر اس افیم کھانی وی شروع کر دتی۔ ہولی ہولی اوہ عادت دا غلام ہندا گیا۔ گھردیاں اتے رشتے داراں دے کئی وار سمجھاؤن تے اس کوشش وی کیتی کہ چھڈّ دیوے…پر عمل تاں جویں اوہدے ہڈاں وچّ رچ گیا سی۔ امریک دے وہندیاں وہندیاں کجھ سالاں وچّ ہی اسدا پیو بڈھا ہو گیا سی۔ گھر وچّ ہر ویلے کھجھ، غصے اتے تناؤ دا ماحول بنیا رہندا۔ انجھ ہولی-ہولی قرضہ اوہناں دے سر چڑھدا گیا۔ جاگیر کور چاہندیاں وی دریا جاں کھوہ وچّ ڈبکے نہیں سی مر سکی۔ ہن اوہ گھر وچّ ہی ہر گھڑی غوطے کھاندی، ڈبدی-مردی رہندی۔
کرتار سنگھ دا پنڈ وچّ پہلاں والا مان اتے عزت نہیں سی رہِ گئی۔ ہولی-ہولی اتی چنگا لگن والا پیو امریک دیاں نظراں 'چوں ڈگّ پیا سی اتے اوہ آپس وچّ تنے-تنے رہندے۔ رتا کو رگڑ لگن تے اوہناں وچلا بارود جویں فٹ جان لئی کاہلا رہندا۔ تے ایہہ بارود اس دن فٹ ہی پیا سی؛ جدوں وڈی کڑی بنسو دا ساک اگلیاں اس لئی چھڈّ دتا کہ کڑی دا پیو عملی ہے۔ اوہناں گھر تاں بھنگ بھجدی ہے۔ امریک اس گلوں کھجھ کے جھگڑیا سی تاں کرتار سنگھ نے اگوں جواب دتا، "میں آودے پیو دی جیداد کھانداں اوئے۔ میں نہیں کسے کنجر دے آکھیاں ہٹنا…۔ توں مینوں کی دیندا ایں؟ کدی ٹکا وی میرے ہتھ تے دھریا ای؟ بنیا فردیں وڈا دناء…۔" تے امریک چپّ کر گیا سی۔ بھاویں اوہ اپنی ادھی تنخواہ گھر دندا سی تے اوہ گھر وچّ ہی ورتیندی سی پر کرتار سنگھ نوں اس گلّ دا وی اعتراز سی کہ تنخواہ اوہ اپنی ماں دے ہتھ 'تے ہی دھردا سی…اسنوں کیوں نہیں سی دندا؟ اس لئی اسدے اتے اسدا کوئی 'ہسان مرمت' نہیں۔
'وے پتا! تیری آئی میں مر جاندی…وے مینوں رولن نوں چھڈّ کے تر گؤں وے میریا چھندیا پتا!" منجی تے ہڈیاں دی مٹھّ بنی بڈھڑی دادی نے کیرنے پاؤنے شروع کر دتے۔ دوجیاں منجیاں توں کڑیاں نے سسکنا شروع کر دتا۔
"ہے کملیاں! تسیں کیوں روندیاں جے…تہاڈے ویر جیوندے رہن…تہانوں کس گلّ دا گھاٹا!" جاگیر کور نے روندیاں کڑیاں نوں کیہا، "ایہناں دی سکھ منگو…تہانوں دونہ نوں تے اوہ ویاہ گیا…آہ جہڑی نکی اجے رہندی ہے…تے آہ فوہ بھر منڈا جیہدے ورگیاں نوں اجے پتہ نہیں سوں کے دن کدوں چڑھدے…وچارا اودن دا ہلاں مگر کھچاں تڑاؤندا…۔" تے اوہناں نوں حوصلہ دندی اوہ آپ وی فسّ پئی۔
"نہ بیبی! سانوں آیاں نوں سر تے پیار دے کے کون گل نال لایا کرو…ہائے! ساڈیاں ریجھاں کون پوریاں کرو…۔" وڈی کڑی دی لیر نکل گئی۔
امریک گم-سمّ ہویا بیٹھا رہا۔ اوہدا جی کیتا؛ اوہناں نوں چپّ کراوے۔ پر اس محسوس کیتا کہ جے اوہ بولیا تاں اسدا وی رون نکل جاویگا۔ ایہہ کی وخت پا گیا سی اسدا پیو؟ عمارت ہیٹھوں جویں وڈا تھمھ خسک گیا ہووے اتے ساری عمارت ڈول رہی ہووے۔ اوہ نتانا جیہا ہو کے پھر لیٹ گیا۔ دھیان پاسے پا کے اوہ گھڑی-پل دکھ توں منہ پاسے موڑنا چاہندا سی۔ اک پل لئی اس دا دھیان دیالو قوبے دی وہوٹی ولّ چلیا گیا، جو اوہناں گھر افسوس کرن آئیاں زنانیاں نال اک پاسے بیٹھی سی اتے دوجیاں زنانیاں توں اکھ بچا کے تھکّ نال اپنیاں اکھاں گلیاں کر رہی سی تاں کہ اسدے پیو دے 'غم' وچّ پوری طرحاں نال شریک ہو سکے۔ اسنے جدوں اسنوں انج کردی ویکھیا تاں اوہ من ہی من ہسیا سی؛ پر ہن اوہ اس گلّ توں ہسّ نہ سکیا نہ ہی مسکرا سکیا۔ اسدیاں اکھاں اگے کرتار سنگھ دی تصویر پھر رہی سی۔ اس سر جھٹکیا، پاسہ بدلیا اتے اج بھوگ سمیں گردوارے دے ان پڑھ گرنتھی ولوں پڑھے شبد بارے سوچدا اک پل لئی مسکرایا جو 'دانا بینا سائی مینڈا' نوں 'دانا بینڈا سائیں مینڈا' آکھی جا رہا سی اتے سارے بیٹھے لوک اوہدے شبد اتے امریک دی گلّ سن کے ہسّ پئے سن، "بابا! توں میرے پیو نوں تاں جہڑا سرگاں 'چ پچاؤنا اوہ تاں اڈّ رہا…توں اپنے لئی نرک دے باننو ضرور بنھدا پئیں…۔"
پر ایہہ مسکراہٹ بہتی دیر قایم نہ رہی تے پریوار دے سارے جی وار وار اسدیاں نظراں اگوں غزرن لگے؛ جنہاں دی ذمہ واری اسدے سر سی۔ اسنے ہن توں بھیناں نال بھرا اتے پیو دی تھاں ورتنا سی۔ چھوٹی نوں- جو اجے پڑھدی سی، پڑھاؤنا سی، ویاہنا سی۔ ماں دے ہر دکھ سکھ دا خیال رکھنا سی اتے ایہہ خیال رکھدیاں ہویاں وی بڑی احتیاط توں کم لینا سی۔ بھیناں دے کسے کارج 'تے نہ گیا۔ چھوٹیاں نال کوئی ودھ گھٹّ ہو گئی تاں اوہناں تاں آکھنا ہی سی سگوں لوکاں وی آکھنا سی، "وڈا بھرا ای اے نہ! کتے پیو جیوندا ہندا تاں اس طرحاں تاں نہیں سی نہ ہندی۔" تے ماں نوں محسوس نہیں سی ہون دینا، نہیں تاں اسنوں زنانیاں دیاں کیتیاں گلاں بار بار یاد آؤنیاں سن، "بھینے! تیرا تاں راج خسّ گیا۔ مرضی نال اندروں کڈھدی سیں…ورتدی سیں…ہن سکھ نال…بھاویں سلگّ نے…پر ہر غلے منڈیاں دے ہتھاں ولّ ویکھینگی منگتیاں وانگوں…سر دے سائیں نال تیری تاں سرداری تر گئی…۔
اس سارے کجھ لئی پیسے دی لوڑ سی۔ امریک سوچدا سی کہ اوہ آپ واہی وچّ وی دھیان دئیگا تاں ہی ساریاں لوڑاں پوریاں ہونگیاں۔ دو-ڈھائی کلے ہور، کڑیاں دے ویاہ 'تے، اسدے پیو نے گہنے کر دتے سن۔ اسدا خیال سی بچدے پنجاں-چھیاں کلیاں وچّ جے اوہ خاد آدی پا کے فصل بیجیا کرنگے تاں گھر دا گزارا تر پئیگا۔ ہن اوہ ساری تنخواہ اپنے ہتھیں ورتیا کرو۔ اگے تاں ساری تنخواہ کھیروں کھیروں ہو جاندی سی۔ اس نوں آس سی کہ جے مہیندر واہی وچّ چنگی طرحاں دھیان دئے تاں ہولی ہولی اوہ اپنی زمین وی چھڈا لینگے۔
سویرے اس نے نوکری 'تے تر جانا سی۔ اس لئی اسنے چھوٹے بھرا مہیندر نال واہی بارے گلّ تور لئی، "مندرا تکڑا ہو کے پے جا کم نوں ہن۔ میں وی ہفتے دسیں دنیں گیڑا مار جیا کروں۔ اوہ جہڑی جیتے ہراں کول پیلی گہنے آں…اس لائن والے بچدے کلے 'چ پٹھے بیج چھڈیں واہ کے…میں پرسوں ویکھ کے آیاں- ارلی پیلی 'چ جھونا لاوانگے- ٹھیک اے نہ؟"
مہیندر چپّ رہا۔ آکاش وچّ تاریاں نوں گھروردا رہا اتے پھر پاسہ بدل کے لما پے گیا۔ جویں اوہ جان-بجھّ کے نہ بولنا چاہندا ہووے۔ امریک پھر بولیا تاں جاگیر کور نے کیہا، "اوہ پونا کلا تاں پچھلے سال دا گہنے کر دتا ہویا۔"
"کہڑا؟ ایتلا؟"
"آہو"
"کیوں؟" اوہدی آواز وچّ غصہ سی۔
"آہ تیری بھین دی سسّ دے کٹھّ 'تے جدوں گئے ساں…ادوں…۔" ماں دبی آواز وچّ بولی سی۔
امریک نے سوچیا ہن کھجھن دا کی فائدہ سی! پہلاں آپ گھر ولّ دھیان دندا تاں شاید زمین گہنے نہ پیندی۔ اوہ اس نوں ہونی سمجھ کے پی گیا۔
"تے پچھے پیلی کہڑی رہِ گئی پھر؟" اسنے جویں خلاء نوں پچھیا ہووے۔ کوئی جواب نہ آیا۔
"اودھروں خاد دے پیسے دینے آں…پتہ نہیں کھاد پاؤندے رہے جے…فصل تاں کدے کھان جوگی آئی نہیں…۔" اوہ آپ ہی بڑ بڑ کرکے چپّ کر گیا۔
"خاد تاں اگے نقد ویچکے پیسے وٹّ کے ورت لئے سن…کھیتاں 'چ کتھے پئی سی…۔" مہیندر پہلی وار بولیا۔ اوہدی آواز وچّ پتہ نہیں سی لگدا نرلیپتا سی جا کڑتن۔
امریک نوں ایہہ سن کے اندروں وٹّ چڑھیا، "میں آہناں…تسیں اینے پیسے ورتدے کتھے رہے جے…ماتا توں سبھ کجھ ساتھوں لکاؤندی رہی ایں…۔" اسدی آواز وچّ ماں پرتی دبواں غصہ سی۔
"میں ویرا کی لکاؤندی رہی آں…توں تاں گھر دا کھہڑا ای چھڈیا ہویا سی۔ اوہ من مرضی کردا سی…اوہدے عمل دا اینا خرچہ گھروں ہی تاں ہندا سی…توں انجان تاں نہ بن…۔"
اوہ دند گھٹی لماں پیا رہا۔ اینا پیسہ اوہ کویں اتاریگا؟ واہی کویں توریگا؟ جھونے لئی خاد وی تاں چاہیدی سی۔
"مکھن سونہ وی اک پرنوٹ لئی فردا جے…مینوں وکھاؤندا سی: بھائیے نے اس توں وی پنج سو روپیہ ویاجی پھڑھیا ہویا جے…مینوں آنہدا سی تیرے بھرا نال ستھارویں توں پچھوں ہی گلّ کروں…" مہیندر نے اک ہور بھید اس طرحاں کھولھیا جویں متھے وچّ کجھ 'پٹکّ' کرکے ماریدا ہے۔
"لؤ ہور سن لو…میں آہناں…سبھ پاسے دینا ای دینا…" امریک اٹھ کے بیٹھ گیا۔ پہلاں تاں اوہ غصے وچّ بھر گیا۔ پر پھر ہولی ہولی اوہدے متھے دیاں کسیاں ہوئیاں ناڑاں ڈھلیاں پے گئیاں۔ اس سوچیا، اس سبھ کجھ نوں پروان کرنا پینا سی۔ تے پھر اوہ پھکا جیہا ہسّ کے بولیا، "او بابا! اکو وار دسّ دیو…کیہدا کیہدا کی کی دینا میں؟ …ہولی ہولی کیوں لگے او…؟" تے پھر اوہ آپ ہی بولیا، "نالے گھر گوایا نالے بھڑوآ اکھوایا۔ لوکیں سو سو گلاں کردے نے۔ دھرم نال جی کردا دھرتی 'چ نگھر جیئے جدوں سنیدا؛ اوہ پی کے اس موڑ 'تے پیا سی…کدی اس موڑ 'تے…۔"
نموشی دی گلّ سندیاں ہی وڈی کڑی بولی، "سچیں بھا جی…اسیں تے تہانوں ڈردے دسدے نہیں ساں ادوں، بھائیا تے ہن سچیں پٹھے کمیں اتر آیا سی۔ دو تنّ مہینے ہوئے گھروں پتیلا چکّ کے چینچل کلی والے کول ویچ دتا۔ اسیں لبھدے فریئے…پچھوں پتہ لگا…پھر چینچل توں موڑکے آندا پیسے دے کے…۔"
امریک نوں اک دھکہ جیہا لگا۔ اس سوچیا جے کدھرے لوکاں نوں اس گلّ دا پتہ لگّ جاندا تاں اوہ کی منہ دندا؟ ہو سکدا سی: اسدا پیو گھر توں پچھوں لوکاں دے بھانڈے وی چکنے شروع کر دندا…تے ایہہ سبھ کجھ سوچدیاں اوہ جویں نموشی وچّ غرق ہندا جا رہا سی۔
"سردار جی تسیں چھڈو اوہدیاں گلاں…اوہ تاں چینچل دی ہٹی' چ وڑ کے کئی وار نسوار وی لے لیندا سی…تے ہن تاں فیم دی تھاں اوہ نشے دیاں گولیاں جہیاں وی کھاندا سی تے اوہ بیڑا جیہا وی لیندا سی…۔" مہیندر دی ایہہ گلّ سن کے امریک نے سوچیا چنگا ہویا اوہدے پیو دیاں ایہہ گلاں اس کولوں لکیاں رہیاں سن۔ انجھ اوہ شریام نہیں سی کردا۔ اس لئی ہو سکدا ہے لوکاں نوں وی اسدیاں ایہناں گلاں دا پتہ نہ ہووے۔ تے جے اوہدا پیو شریام بھانڈے چکدا، نسوار لیندا تے گولیاں کھا کے ڈگدا رہندا تاں اوہناں دے پریوار دی کوئی عزت رہنی سی بھلا! اگے وڈی کڑی دے ساک چھٹن دی نموشی نے اوہدی ضمیر نوں دھر اندروں زخمی کر دتا ہویا سی۔
"کیوں بیبی ٹھیک گلّ اے؟" ایس نوں بھرے پیتے نوں اعتراز سی کہ اوہدی ماں نے اسنوں روپئے قرض چکن، زمین گہنے پاؤن تے اس طرحاں ہی اوہدے پیو دیاں وگڑدیاں عادتاں بارے اسنوں کیوں نہیں سی دسیا۔
"ٹھیک آ…ہور جھوٹھ تھوڑھا…۔" سبھ توں چھوٹی کڑی بول پئی۔
"اس حساب نال تاں جہڑی دو کلے بچدی سی…جے جیوندا رہندا تاں اوہ وی گہنے پے جانی سی تے پچھے رہِ جانا سی…" گلّ امریک دے منہ وچّ ہی سی کہ مہیندر بول پیا، "پچھے رہِ جانا سی ٹھن ٹھن گوپال۔ او میں تاں آہناں بھا جی! اجے وی ویلے سر مر گیا۔ چنگا ای ہویا ایہہ وی…۔"
مہیندر گلّ کرکے پھکا جیہا ہسیا۔ اوہدے ہاسے وچّ نہ ہی کوئی خوشی سی تے نہ ہی کوئی درد! عجیب طرحاں دا اک بے رنگ ہاسہ۔ ہنیرے وچّ ہی پریوار دے ہور وی اک دو جی ہولی جہی ہسے۔ انجھ لگدا سی، جویں اوہناں نوں مہیندر دی آکھی گلّ سربسمتی نال پروان سی تے اوہ اس 'گھر دے سائیں' دے 'ویلے سر' تر جان 'تے جویں سرخرو ہوئے محسوس کر رہے سن۔
