باج دا گیت میکسم گورکی
اتھاہ ساگر — تٹّ دے نیڑے آلسی جہے ڈھنگ نال ساہ لے رہا، تے دور نیند وچ تے بے حرکت —ڈونگھی نیلی چن-چاننی وچ لپیٹیا ہویا سی۔ نرم تے چاندی رنگا، ایہہ دمیل اتے دکھن دے نیلے آکاش نال اک-مک ہویا ہویا سی تے گھوک ستا پیا سی۔ تے اس وچ پھمبیاں ورگے بدلاں دا عکس دسدا سی، جہڑے اپر بے حرکت لٹکے پئے سن تے تاریاں دی سنہری نقاشی اتے پردہ تان رہے سن، پر اس نوں ڈھکّ نہیں سن رہے۔ آکاش جھک کے ساگر ولّ آؤندا لگدا سی، ایہہ سمجھن دی اچھا نال کہ بے چین لہراں، السائیاں ہوئیاں کنڈھیاں نوں دھوندیاں، اوہناں دے کنا وچ کی کہہ رہیاں ہن۔
ہواواں نال ٹٹے درختاں نال ڈھکے ہوئے پہاڑ اپنیاں دندیاں ورگیاں چوٹیاں اپنے اپرلے نیلے خلاء وچ کھوبھ رہے سن، جتھے اوہناں دیاں سخت آکار-ریکھاواں نوں دکھنی رات دا نگھا تے سہلاؤندا ہنیرا کومل بنا رہا سی۔
پہاڑ ڈونگھیاں سوچاں وچ ڈبے ہوئے سن۔ اوہناں دے کالے پرچھاویں ابھردیاں ہریاں لہراں دیاں ٹیسیاں اتے پے رہے سن تے اوہناں نوں گہنے پہنا رہے سن، جویں اوہناں دے لگاتار اتار-چڑھا نوں روکنا، پانی دی نرنتر تھپ-تھپ نوں، تے جھگّ دے ہؤکیاں نوں چپّ کراؤنا چاہندے ہون، بھاوَ اوہناں ساریاں آوازاں نوں جہڑیاں اس رہسمئی چپّ نوں بھنگ کر رہیاں سن، جہڑی اس سارے درش اتے چھائی ہوئی سی، چن دی چاندی ورگی نیلی چاننی وانگ، جہڑا چن کہ اجے پہاڑاں دیاں ٹیسیاں توں اتے نہیں سی آیا۔
"الا-ہو-اکبر!" نادر رحیم اوگلی نے ہولی جہی ساہ لیندیاں کیہا۔ اوہ اچا لماں، دھولی داڑھی والا تے دکھنی دھپّ دے سنولائے رنگ والا، پتلا جیہا تے سیانا بزرگ آجڑی سی۔
اسیں دوویں جنے پہاڑ نالو ٹٹے اک وڈے سارے پتھر کول ریت اتے لیٹے ہوئے ساں، جس پتھر اتے الی جمیں ہوئی سی—پرچھاویاں دے کپڑے پائی اداس تے دلگیر پتھر کول۔ اسدی ساگر ولّ دی وکھی اتے لہراں نے سمندری کائی تے پانی وچ اگن والیاں ہور بوٹیاں لیا سٹیاں سن جہڑیاں اسنوں ساگر تے پہاڑاں وچکار چھوٹے جہے ریتلے ٹوٹے نال بنھدیاں سن۔ ساڈے کول بلدی اگّ دیاں لاٹاں اسدے تٹّ والے پاسے نوں روشن کر رہیاں سن تے لاٹاں دے بھڑکن نال اس پراتن پتھر دی سطح اتے، جس اتے ڈونگھیاں تریڑاں دا جال وچھیا ہویا سی پرچھاویں دوڑن لگّ پیندے سن۔
رحیم تے میں کجھ مچھی ابال رہے ساں ، جہڑی اساں کجھ ہی دیر پہلاں پھڑی سی تے اسیں دوویں ہی اجیہی منوستھتی وچ ساں جس وچ ہر چیز اجل، پریرنا دین والی تے سمجھ آؤن والی لگدی ہے۔ ساڈے دل ہولے-پھلّ تے نرمل سن، تے اکو اک خواہش ایہناں وچ ایہہ سی کہ اتھے پئے رہیئے تے سپنے لئی جائیے۔
ساگر تٹّ نال وجع کے تھپ-تھپ کر رہا سی، لہراں دی آواز اینی نمرتا-بھری سی کہ اوہ ساڈی اگّ سیکن لئی ترلے کردیاں جاپدیاں سن۔ کدی-کدی نکیاں لہراں دی اکسار گھوکر وچ ودھیرے اچی تے ودھیرے چنچل آواز آ دخل دیندی سی، ایہہ کوئی وڈیری تے ودھیرے دلیر لہر ہندی سی، جہڑی رڑھدی ہوئی ساڈے پیراں تکّ آ جاندی سی۔
رحیم سر ساگر ولّ کرکے پیٹ-بھار ریت تے لیٹیا ہویا سی۔ اسنے عرقاں ریت وچ گڈیاں ہوئیاں سن، گلھاں ہتھیلیاں وچ لئیاں ہوئیاں سن تے ٹوپ تلک کے سر دے پچھلے پاسے ولّ ہو گیا سی، تے تازہ سمندری ہوا بریک لیکاں نال بھرے اسدے چوڑے متھے نوں پکھا جھلّ رہی سی۔ اوہ فلسفانہ ٹپنیاں کری جا رہا سی، اس گلوں بالکل بے فکر کہ میں سن رہا ہاں جاں نہیں، جویں کہ اوہ ساگر نال گلاں کر رہا ہووے۔
"جہڑا بندہ خدا وچ یقین رکھدے، اوہ جنت وچ جاندے۔ تے جہڑا بندہ خدا دی جاں اسدے رسول دی خدمت نہیں کردا، شاید اوہ اوتھے ہووے—ساگر دی جھگّ وچ۔ ہو سکدے پانی اپرلے چاندی ورگے ٹمکنیاں وچ اوہ ہووے۔ کون جانے؟"
ہنیرا، مہاں وشال ساگر ہور روشن ہو گیا تے چن-چاننی دے دھبے اس اتے بے ترتیبی نال کھلر گئے۔ چن پہاڑاں دیاں بردار ٹیسیاں دے پچھوں تلکدا باہر نکل آیا سی تے ہن سپنیاں وچ ڈبا اپنی چاننی تٹّ اتے، اس پتھر اتے جس کول اسیں بیٹھے ساں، تے ساگر اتے کھلار رہا سی، جہڑا نکے نکّ ہونکے بھردا اسنوں ملن لئی اپر اٹھدا سی۔
"رحیم، مینوں کوئی کہانی سنا،" میں بزرگ نوں کیہا۔
"کاہدے لئی؟" اسنے میرے ولّ ویکھے بناں پچھیا۔
"ویسے ہی! مینوں تیریاں کہانیاں سن کے بڑا مزہ آؤندے۔"
"میں تینوں ستّ کہانیاں سنا چکاں۔ مینوں ہن ہور کوئی نہیں آؤندی۔"
اسدی اچھا ایہہ ہندی سی کہ میں اسدے ترلے کراں۔ سو میں اسنوں فرمائش کری گیا۔
"جے چاہے تاں میں تینوں اک گیت سناواں؟" رحیم منّ گیا۔
اسدے پراتن گیت میں سننا چاہندا ساں، سو اسنے لے نال، پراتن دھن دی رنگت نوں قایم رکھدیاں، سناؤنا شروع کیتا۔
1
اپر پہاڑاں وچ اک سپّ رینگدا جا پجا، تے ساگر ولّ ہیٹھاں دیکھدی اک سلی کھڈّ، وچ ڈیرہ لا لیا۔
اپر آکاش وچ سورج چمک رہا سی تے پہاڑ اپنا گرم ساہ آکاش ولّ چھڈّ رہے سن، تے ہیٹھاں لہراں زور زور دی پتھراں نال ٹکرا رہیاں سن۔
تے گفا دے وچوں، ہنیرے تے دھند دے وچوں، اک تیز-دھار جھرنا وہِ رہا سی، جہڑا ساگر نوں ملن دی تیبر اچھا نال پتھرا نوں الٹائی جا رہا سی۔
جھگّ دا تاج پہنی، پراتن تے زوردار، ایہہ پہاڑ نوں چیر گیا سی تے غسیبھری غرض نال ساگر وچ جا ڈگا سی۔
اک دم اس گفا وچ، جتھے سپّ کنڈل ماری بیٹھا سی، آکاش توں اک باج آ ڈگا۔ اسدے سینے 'تے زخم تے پراں 'تے لہو سی۔
دھرتی اتے ڈگدیاں اسنے چیک ماری تے مایوسی وچ اپنے کھنبھ پھڑپھڑاؤندا ہویا پتھر 'تے پیا رہا۔
سپّ ڈر گیا تے اتھوں نسّ گیا، پر جلدی ہی اوہنے ویکھیا کہ اس پنچھی دا جیون ہور دو پل ہے۔
سو اوہ رینگدا ہویا مڑ زخمی پنچھی کول گیا تے وینگ نال اس ولّ دیکھدا شوکیا…
"کیوں، مرن لگیں؟"
"ہاں، مر رہاں"، باج نے ہؤکا بھردیاں جواب دتا۔"پر میں خوب جیویا ہاں! میں خوشی مانی اے! … بہادری نال رہا ہاں!…. میں آکاش گاہیا ہے! توں نمانی شے کدے وی اکاش ایناں نیڑیوں نہیں دیکھ سکینگا جنا میں دیکھیا ہے۔
"لے، آکاش وچ کی پئی؟ خالم-خالی تھاں۔ اتھے میں رینگ سکدا ہاں؟ میرے لئی اتھے ہی بڑا چنگا اے-اینا نگھا تے سلھا۔"
اس طرحاں سپّ نے آزاد پنچھی نوں جواب دتا تے دل ہی دل وچ اسدے بہادری بھرے شبداں اتے ہسن لگا۔
تے اپنے آپ وچ سوچن لگا : "کی فرق پیندا ہے کہ کوئی رینگدا ہے جاں اڈدا، حشر تاں سبھ دا اک ہے، سبھ نے دھرتی وچ ہی لیٹنا ہے، مٹی نال مٹی ہی ہو جانا ہے۔"
پر باج نے اک دم کوشش کرکے ذرا کو سر چکیا تے کھڈّ ولّ اک نظر سٹی۔
چٹان وچلیاں تریڑاں وچوں پانی سمدا آ رہا سی تے کھڈّ اندرلی ہوا موت تے سڑاند نال بھری ہوئی سی۔
تے سارا زور لا کے باج اداسی تے سکّ نال کوک اٹھیا۔
"کاش، کہ میں آکاش وچ صرف اک واری ہور اڈ سکدا! میں اپنے دشمن نوں اپنے زخمی سینے نال رگڑ سٹدا تے اپنے خون وچ ڈوب کے مار دیندا۔ اف، لڑائی دا اوہ مزہ!"
سپّ نے سوچیا، 'آکاش وچ رہنا سچ مچ بڑا شاندار ہووےگا جے ایہہ اس لئی اینیاں آہاں بھر رہا ہے….'
تے اس نے آزاد پنچھی نوں تجویز دتی،'رینگدا ہویا گفا دے سرے تک جا تے اپنے آپ نوں ہیٹھاں سٹّ دے۔ ہو سکدا ہے اجے وی تیرے کھنبھ تیرا بھار اٹھا سکن تے توں مڑ کے آکاش وچ اڈّ سکے۔'
باج دا لوں لوں تھرک اٹھیا۔ اسنے مان نال اک کوک چھڈی تے جلھن وچ اپنے پنجے کھوبھدا رینگدا ہویا دندی تکّ آیا۔
دندی اتے پہنچدیاں اسنے اپنے پر پھیلائے، ڈونگھا ساہ بھریا تے چمکدیاں اکھاں نال ہیٹھاں چبھی مار گیا۔
پتھرّ دی تیزی نال باج ڈگا، اپنے کھنبھ کھلاردا ہویا۔ تے ڈگن نال اسدے کھنبھ نالوں لتھّ گئے۔
اک لہر نے اسنوں دبوچ لیا، اس دا خون دھو کے صاف کیتا، اسنوں جھگّ وچ لپیٹیا تے اڈا کے ساگر وچ لے گئی۔
سوگی چیکاں نال ساگر دیاں لہراں پتھراں نال سر پٹکاؤن لگیاں۔ پنچھی دی لاش ساگر دی وشالتا وچ الوپ ہو چکی سی۔
2
کنا چر سپّ کھڈّ وچ کنڈل ماری بیٹھا رہا، پنچھی دی موت بارے سوچدا، آکاش لئی اسدے پیار بارے سوچدا۔
تے اسنے دور پلاڑ وچ نظر ماری، جتھے خوشی بارے سپنے سدا اکھاں نوں کھچّ پاؤندے رہندے نے۔
اس مرنے باج نوں بناں تل تے بناں کنارے دے اس خلاء وچ کی دسیا سی؟ کیوں اس ورگے، مرنجوگے، آکاش وچ اڈن دی اپنی تانگھ نال روح نوں کلپاؤندے نے؟ اتھے اوہناں نوں کی دسدا ہے؟ ایہہ سارا کجھ میں اکو اڈان وچ ہی جان سکدا ہاں، بھاویں ایہہ چھوٹی جہی ہی کیوں نہ ہووے۔'
کیہا، تے کر وکھایا۔ اسنے ہور وی زور دی کنڈل ماریا تے کدّ پیا۔ دھپّ وچ کالی لکیر چمکدی دکھائی دتی۔
پر رینگن لئی جمے کداں اڈ سکدے نے؟ سپّ ہیٹھاں پتھرا اتے آ ڈگا، پر مریا نہ۔ اوہ ہسدا ہویا بولیا۔
"سو اس گلّ وچ ہے آکاش وچ اڈن دی خوشی! ہیٹھاں آ ڈگن وچ! کیا عجیب پنچھی نے! دھرتی نوں جاندے نہیں، اس اتے دکھی رہندے نے، آکاش وچ اچا اڈنا چاہندے نے تے اس سڑدے خلاء وچ زندگی ٹولدے نے۔ اتھے صرف خلاء اے۔ چانن اتھے بہت اے، پر سریر نوں قایم رکھن لئی کجھ نہی۔ تاں ایناں مان کاہدے لئی؟ تے اینی حقارت کاہدے لئی؟ دنیاں توں اپنیاں پاگل لالساواں تے جیون دے کاروبار نال نجٹھّ سکن وچ اپنی اسفلتا چھپاؤن لئی؟ کیا عجیب پنچھی نے! کدی وی پھر تیرے لفظ مینوں ورغلا نہیں سکنگے۔ کیونکہ ہن میں سبھ کجھ جاندا ہاں۔ میں آکاش ویکھ لیا ہے، اس وچ اتے چڑھیا تے اسدی کھوج کیتی ہے، تے آکاش توں میں ڈگا ہاں، بھاویں مریا نہی۔ اپنے وچ میرا وشواس ہور وی مضبوط ہو گیا ہے۔ جہڑے دھرتی نوں نہیں پیاردے، اوہناں نوں بھلیکھیاں اتے جیون دیو۔ میں سچ پا لیا ہے۔ پھر کدی وی میں پنچھی دی ونگار قبول نہی کراں گا۔ دھرتی دا جمیاں، میں دھرتی اتے ہی رہانگا۔
ایہہ کہندیاں، اسنے ہور وی گھمنڈ وچ آؤندیاں اک پتھرّ اتے کنڈل مار لیا۔
تیز روشنی وچ سارا ساگر لشکاں مار رہا سی، تے لہراں زور زور دی آ کے کنڈے نال پٹک رہیاں سن۔
اوہناں دی شیر ورگی غرض وچ باج دے گیت دی گونج سی۔ ساگر دے تھپیڑیاں نال چٹاناں کمب رہیا سن، بھیانک گیت دیاں دھناں نال آکاش کمب رہا سی،
"بہادراں دے پاگلپن دی جےَ جےَ کار اسیں گا رہیاں۔
"بہادراں دا پاگلپن زندگی دی سیانپ ہے۔ ہے دلیر باج۔ دشمن نال لڑدیاں توں خون وہایا، پر وقت آئیگا تے تیرے گرم خون دی ہر بوند تارابنیگی، تے زندگی دے ہنیرے نوں رشنائیگی تے کئی بہادر دلاں وچ آزادی تے روشنی دی پاگل پیاس بھڑکائیگی!
"توں بھاویں مر گیا ہے! پر بہادری دے گیتاں وچ توں مثال بنکے، تے آزادی لئی، روشنی لئی مانبھری ونگار بن کے توں سدا جیوندا رہے گا!
"بہادراں دے پاگلپن دی جےَ جےَ کار اسیں گا رہیاں!"
…ساگر دیاں دودھیا چڑتناں خاموش ہن۔ تٹّ نال آ کے وجدیا لہراں مدھم سر وچ گا رہیاں ہن، تے میں وی، دور نظر گڈی، چپّ بیٹھا ہاں۔ ہن پانی اتے چاندی رنگے دھبے ودھ گئے ہن۔ … ساڈی کیتلی چپ چاپ کھول رہی ہے۔
اک لہر اپنیاں بھیناں نوں پچھے چھڈدی ہوئی، رحیم دے سر تکّ پہنچدی ہوئی مذاق اڈاؤندی نکی جہی کوک چھڈدی ہے۔
"کدھر آ رہی ایں؟،… چل پچھے!" رحیم اپنا ہتھ ماردا ہویا چلاؤندا ہے، تے لہر آگیاکاری ڈھنگ نال واپس مڑ جاندی ہے۔
رحیم ولوں لہر نوں جیوندی جاگدی چیز منن اتے مینوں ذرا وی حیرانی نہیں ہندی، نہ ڈر لگدا ہے۔ ساڈے آلے-دوآلے دی ہر چیز بے مثال طور اتے سجیو، کومل تے سہلاؤن دا اثر رکھدی ہے۔ ساگر شانت ہے، تے اسدے ٹھنڈے ساہاں وچ اک طاقت محسوس ہندی ہے، جہڑا ایہہ دن دی گرمی نال اجے تکّ بھریاں ہویاں پہاڑاں دیاں ٹیسیا ولّ چھڈّ رہا ہے۔ آکاش دے گوڑھے نیلے پچھوکڑ وچ ستاریاں نے سنہری اکھرا وچ کوئی جیتو سندیش لکھ دتا ہے، کوئی اجیہی گلّ جہڑی روح نوں مگدھ کر رہی ہے تے کسے اگمّ-گیان دی مٹھی آس نال من نوں ہلون رہی ہے۔
سبھ کجھ اونگھ رہا ہے، پر اک کھچّ-بھری چیتنتا نال، جویں کہ ہور گھڑی نوں سبھ چیزاں اپنی نیند لاہ مارنگیا تے کسے اکہِ مٹھی اکسرتا دے سموہگان وچ اپنیاں آوازا اچیاں کرنگیا۔ ایہہ اکسر گیت زندگی دے بھیتاں دی گلّ کریگا، من ساہمنے ایہناں دی ویاکھیا کریگا تے پھر اسنوں بجھا دیویگا، کسے بیوجود اگّ وانگ، تے روح نوں اٹھا کے رات دے نیلے خلاء وچ لے جائیگا جتھے تاریا دی کشل نقاشی اگمّ-گیان دا اوہو دیوی گیت گا رہی ہے۔
1895
