بازاں والے دی سہں گربچن سنگھ بھلر
چانن سنگھ دا حل مل جان دی خبر پورے پنڈ وچ اس نالوں وی تیزی نال پھیل گئی، جنی نال کجھ سال پہلاں ایہہ حل کھیت وچ نہ ملن دی خبر فیلی سی۔ اس سمیں چرچہ کردیاں لوک بھاویں ایہو آکھدے سن کہ چانن سنگھ دا حل اوہدے کھیتوں گواچ گیا ہے، پر اوہ جاندے سن کہ حل کوئی سوئی نہیں جو ریتے-مٹی وچ جاں گھاہ-پھوس وچ ڈگّ کے گواچ جاوے۔ جے حل گواچ نہیں سکدا تاں معاملہ صاف سی کہ اوہ چوری ہویا سی۔ پر حل دی چوری!
گلّ ایہہ نہیں سی کہ پنڈ وچ کسے چیز دی کدی چوری نہیں سی ہوئی جاں کدی کوئی چور چوری کردا پھڑیا نہیں سی گیا، پر حل دی چوری سن کے لوکاں نوں سچ نہ آؤندا۔ حل دی چوری کون کریگا؟ اینا نگھریا ہویا کون ہووےگا جو صدیاں توں بنی آئی ورجنا نوں قدرت دی کروپی دے کسے بھے توں بناں اکو جھٹکے نال توڑ دیویگا؟ پر حل دے کھنبھ وی تاں نہیں ہندے کہ اوہ آپے کدھرے اڈّ گیا ہووےگا۔ جے حل گواچ نہیں سکدا جاں اڈاری مار کے کتے جا نہیں سکدا تاں پھیر گلّ سدھی سی کہ حل چوری ہو گیا سی۔ پر حل دی چوری!
صدیاں توں کسان کھیتی کردے آئے ہن۔ صدیاں توں ہی اوہ کھیتی نال سنبندھت سند کھیتاں وچ ہی پئے چھڈّ کے گھر آؤندے رہے ہن۔ ایہناں لمیاں صدیاں نے کھیتی دے سنداں دی چوری نوں اک اجیہے پاپ وچ بدل دتا ہے جس دی کوئی معافی نہیں۔ حل-پنجالیاں کھیت چھڈّ کے تاں کسان بلداں نوں گھر لے ہی آؤندے، اوہناں دے منجے-بسترے وی اتھے ہی پئے رہندے۔ جدوں بجائی دی رتّ آؤندی، دن-بھر بی پاؤن مگروں جو اناج بچدا، اوہ وی اگلے دن بیجن لئی کھیت ہی بوری وچ پیا چھڈّ آؤندے۔ کوئی اپھیمی-عملی جاں ننگ-ملنگ کسے دے گھر دی کندھ ٹپّ کے بھانڈے تاں چوری کر سکدا سی جاں کھیت وچ کپاہ ورگی کسے پکّ چکی وکاؤ فصل نوں تاں ہتھ مار سکدا سی پر حل، پنجالی، سہاگی آدی دی چوری اوہ وی نہیں سی کردا۔
تاں پھیر چانن سنگھ دا حل کدھر گیا؟ اوہنوں دھرتی نگل گئی جاں اوہ ہوا وچ کھر گیا؟
انج تاں کسان کدی وی کسے سند نوں نرجند لکڑ-لوہا نہیں سمجھدا سگوں سجند ڈنگر-وچھے وانگ ہی پیاردا ہے، پر چانن سنگھ نوں سند ودھیا بنواؤن اتے سامبھن دا نرالا ہی شوق سی۔ اوہدے سہرے پنڈ دے مستری حل کی بناؤندے سن، کمال ہی کر دکھاؤندے سن۔ ایہہ حل اوہنے اپنے سالے نوں آکھ کے پرانی پکی ہوئی ککر دی اجیہی لکڑ دا بنوایا سی جس وچ کوئی گنڈھ تکّ نہیں سی۔
پورا پنڈ حیران سی اک تاں حل دی چوری تے حل وی چانن سنگھ ورگے گرمکھ اتے بھجنیک آدمی دا۔ مینہہ جاوے، ہنیری جاوے، دن دا کار-وہار اوہ امرت-ویلے گرودوارہ صاحب متھا ٹیک کے ہی آرنبھ کردا۔ فصل آئی توں کوئی گھر پنج، کوئی ستّ، کوئی نوں تے کوئی گیاراں پراتاں گردوارے دے لنگر لئی بھیٹ کردا، پر پنڈ دا ایہہ اکلا گھر سی جتھے سکھی مریادا انوسار دسواں دسوندھ گردوارے بھیٹ ہندا۔ جے ڈھائی سو من کنک ہندی، اس وچوں پچی من کنک لنگر لئی بھیٹ کر کے ہی اوہ باقی آڑھتیئے دے بھیجدا جاں سال-بھر ورتن لئی بھڑولے وچ پاؤندا۔
گرودوارہ سی تاں پنڈ دے باہروار اک پاسے کجھ دور ہٹواں، پر سماجک-دھارمک پکھوں ایہہ پنڈ دا کیندر سی، سبھ سرگرمیاں دا دھرا۔ ویاہ-منگنے سمیں اتھے متھا ٹیکیا جاندا۔ بچہ جمدا تاں اتھے گڑ دی بھیلی چڑھدی اتے نامکرن بھائی جی کردا۔ مجھّ-گاں سوندی، دودھ کاڑھنی وچ پاؤن لگن توں پہلاں پورے دے پورے دی کھیر بنا کے گردوارے لجائی جاندی۔ انتم یاترا سمیں ارتھی توں متھا ٹکاؤن لئی اوہنوں اک وار ڈیوڑھی ساہمنے اتار کے اگے لجایا جاندا۔
مغلاں نال گھمسان یدھ لڑن اتے چالی سکھاں دا بے دعویٰ پاڑ کے اوہناں نوں مکتے سجاؤن مگروں کھدرانے دی ڈھاب نوں مکتسر ہون دا ور دندیاں تلونڈی صابو ولّ جاندے ہوئے دسمیش پتا نے اک رات اتھے وسرام کیتا سی۔ سادہ پر سوہنی درشنی ڈیوڑھی، چار-دیواری والے وشال ویہڑے وچکار وڈے حالَ کمرے والا گرودوارہ اتے بہت دوروں دسدا نشان صاحب۔ سجی کندھ وچ بنیا چھوٹا دروازہ گردواریوں باہرلے پکیاں اٹاں والے چونترے اتے کھلھدا سی جس دے وچکار بہت پرانا پپل سی اتے جو پکیاں پوڑیاں بن کے کچے تلإ وچ جا مکدا سی۔ لوک، خاص کرکے گرمیاں دے دوپیہرے، تلإ وچ نھاؤندے اتے پپل ہیٹھاں بیٹھ کے ویہلیاں گلاں ماردے جاں تاش کھیڈدے۔
نشان صاحب اینا اچا سی کہ اوہ پنڈ دی جوہ توں باہر تکّ دکھائی دندا۔ تے جتھوں تکّ نشان صاحب دسدا سی، پنڈ دے لوک ایوں سرکھات انوبھوَ کردے جویں مرغی دے کھنبھاں ہیٹھ اوہدے بچے انوبھوَ کردے ہن۔
نشان صاحب دا پشاکا ہر سال ہرچرن سنگھ بدلدا۔ اوہ جدوں تیراں-چوداں سالاں دا گبھریٹ سی، کسے چھوٹی-موٹی گلّ توں رسّ کے گھروں نکل گیا۔ سببّ نال این اس سمیں گردوارے دے پچھلے میدان وچ اتریاں ہوئیاں گراں دیاں لاڈلیاں فوجاں کوچ کر رہیاں سن۔ ہرچرن سنگھ دی نال لے چلن دی بینتی جتھیدار نے پروان کر لئی۔
کئی ہفتے پنچائتاں اتے گوردواریاں توں اپنے لئی اتے گھوڑیاں لئی رسد-پانی لیندیاں اوہ انیک پنڈ گھمن مگروں وساکھی توں اک مہینہ پہلاں اپنی چھاؤنی پرط آئے۔
اوہ جتھے نال دوریاں اتے جاندا اتے چھاؤنی پرتدا رہا۔
کدے-کدے اوہنوں گھر دی، کھیتاں دی، پنڈ دی بے حدّ یاد آؤندی۔ اوہ ڈاڈھا اداس ہو کے سوچدا، ہنے اپنا گھوڑا بھجا کے پنڈ پجّ جاوے۔ پر اس انوکھے جیون دا وی اوہنوں واہوا چسکا پے گیا سی۔ خوب آزادی سی اتے عجیب موجاں سن۔ اوہ من نوں سمجھاؤندا، گھر تاں جدوں مرضی مڑ چلانگے، ایہ ہلارے پھیر کتھوں ملنگے!
جتھے نال رہندیاں اوہنے پاٹھ کرن، گتکا کھیڈن اتے سکھ-ندھان رگڑن تے چھکن توں بناں اک کلا ہور سکھ لئی۔ اوہ سی نشان صاحب دا پشاکا بدلنا۔ وساکھی توں پہلاں لاڈلیاں فوجاں دی چھاؤنی والے نشان صاحب دا پشاکا بدلن لئی اوہ دو بندیاں واسطے بنی ڈولی وچ بیٹھ کے پہلی وار اچے دمالے والے نہنگ سرتا سنگھ نال دھرتی توں اچا اٹھن لگیا تاں اہدا دل ہیٹھاں نوں بیٹھن لگیا۔ پر اوہنوں سرتا سنگھ دا سہارا سی جیہنے اوہنوں ہیٹھاں دیکھنوں ورج دتا سی۔ جدوں اوہ سکھر پجے، ہیٹھاں ولّ دیکھے بناں پتہ نہیں کدوں اتے کویں اوہنوں دھرتی اتے کھلوتے بندے چھوٹے-چھوٹے دکھائی دتے۔ اچانک اوہنوں لگیا جویں اوہ دھرتی تے امبر دے وچکار کچے دھاگے نال لٹکیا ہویا ہووے۔ اوہنے سرتی سبھ پاسیوں موڑ کے نہنگ سرتا سنگھ ولّ کر لئی اتے نظراں نشان صاحب اتے ٹکا لئیاں۔
جدوں ڈولی ہیٹھاں نوں آؤن لگی، اوہدا ڈولدا ہویا دل ٹکانے ہون لگیا۔ جدوں جیکاریاں دی گونج وچ اوہنے سرتا سنگھ دے پچھے-پچھے پیر دھرتی اتے رکھے، اوہنوں لگیا کہ اوہ تاں اکلا وی ایہہ کم کر سکدا ہے۔ اگلے سال سچ-مچّ اوہنے اکلے نے نشان صاحب دا پشاکا بدل دتا۔ جدوں سکھر پہنچ کے ہیٹھاں دیکھیاں وی اوہنوں کوئی بھے نہ لگیا، اوہنوں آپ نوں وی بڑی حیرانی ہوئی۔
چھوٹی-چھوٹی داہڑی، نیلے چولے اتے چوڑے گاترے والی کرپان، گوڈیاں تکّ کچھہرا، نیلی گول پگڑی اتے کھنڈا-کرپان تے چکر سجے ہوئے، اوہدا رنگ-روپ ہور دا ہور ہو چکیا سی۔ تاں وی دوجی پتی والے تائے نیک سنگھ نے آنندپور صاحب دے حولے-محلے وچ تھوڑھی جہی اوکھ مگروں اوہنوں پچھان ہی لیا۔ باپو دا بیمار رہندے ہونا اتے ماں دا اوہنوں یاد کردیاں رو-رو کے انھیاں ورگی ہو جانا سن کے اوہنے حولے-محلے دی سماپتی مگروں پنڈ ولّ چالے پا دتے۔
قبیلداری وچ پے کے گراں دیاں لاڈلیاں فوجاں نال بتایا جیون پچھے رہندا گیا۔ ہن جدوں اوہ آر-پریوار والا ہو کے پکی عمر نوں پہنچ چکیا سی، سدھی بنہی ہوئی نیلی پگّ اتے سادھارن گاترے والی کرپان ہی اس جیون دیاں پچھے بچیاں نشانیاں رہِ گئیاں سن۔ کجھ سال اوہ گرپرباں دے جلوساں اگے گتکے دے کرتوّ دکھاؤندا رہا سی۔ آخر عمر نال اتے ابھیاس دی گھاٹ صدقہ گتکا وی چھٹّ گیا۔ نشان صاحب دا پشاکا بدلن دی سیوا اوہ ہن تکّ نبھاؤندا آ رہا سی کیونکہ پنڈ دا ہور کوئی آدمی اجے تکّ اس کم دے سمرتھّ نہیں سی بنیا۔
ہن جنی حیرانی لوکاں نوں دو سال گاچیا رہن مگروں چانن سنگھ دا حل ملن دی ہوئی، اس نالوں ودھ حیرانی ایہہ ہوئی کہ حل ہرچرن سنگھ دے کھیتوں ملیا سی۔
اصل وچ اس دن ہرچرن سنگھ دا ارادہ حل دی چوری کرن دا ہے وی نہیں سی۔ اوہدا حل دوجے کھیت پیا سی اتے اوہنے چانن سنگھ دا حل وہلا پیا دیکھ پہر، دو پہر ورتن دے ارادے نال اوہدے کھیتوں چکّ لیا سی۔ حل دیکھن نوں تاں ٹوم ورگا سی ہی، جدوں جوڑیا تاں مٹی وچ دھس کے ایوں وگن لگیا جویں پانی وچ مچھی تردی ہے۔ بسّ، اس چندری گھڑی اوہدا من بے ایمان ہو گیا۔ اوہنے سوچیا، کسے نے اوہنوں حل لے کے آؤندا دیکھیا تاں ہے نہیں۔ تے ورتن مگروں حل واپس چانن سنگھ دے کھیت وچ رکھن دی تھاں اوہنے اپنی فصل وچ چھپا دتا۔ ہنیرے پئے اوہنے گھر لجا کے حل نوں توڑی والے کوٹھے وچ پچھے کر کے سٹّ دتا اتے توڑی اتے پانی چھڑک دتا۔
ہن انے سمیں مگروں گلّ آئی-گئی ہوئی سمجھ اوہنے حل باہر کڈھ لیا۔ اوہنوں وشواس سی کہ گلی توڑی وچ پیا رہن کارن حل دا رنگ-روپ بدل کے اوہ بے پچھان ہو گیا سی۔ پر چانن سنگھ دا وچکارلا منڈا نمبردار دے ٹیوبویلّ ولّ جاندا ہویا ہرچرن سنگھ دے کھیت وچوں لنگھیا تاں اپنا حل پچھانن وچ اوہنوں اک پل وی نہ لگیا۔
اوہنوں حل لے کے پنڈ پہنچدیاں تاں ودھ سماں لگیا ہووےگا، پر حل ملن دی خبر پورے پنڈ وچ پھوس دی اگّ وانگ جھٹّ پھیل گئی۔
منڈے نے حل ستھّ وچ لیا رکھیا۔ کجھ بندے پہلاں ہی اتھے کھنڈھاں اتے چونکڑیاں اتے بیٹھے سن۔ پنچائت سدن دی کسے نوں لوڑ ہی نہ پئی۔ پنچائت کی، دیکھدیاں-دیکھدیاں اتھے سارا پنڈ جڑ گیا۔ اس اکٹھ وچ چانن سنگھ وی سی اتے ہرچرن سنگھ وی۔
معاملہ اس سمیں دلچسپ تاں بنیا ہی، الجھ کے مصلیٰ وی بن گیا جدوں چانن سنگھ جنے زور نال ہی ہرچرن سنگھ نے کہہ دتا کہ ایہہ حل اوہدا ہے۔ چانن سنگھ دا کہنا سی کہ اوہدے سہرے پنڈ دے کاریگر حل بناؤن وچ سو-سو کوہ تکّ مشہور نے اتے اوہنے ایہہ حل اتھوں بنوایا سی۔ ہرچرن سنگھ دا کہنا سی کہ پہلا حل بہتا پرانا ہو گیا ہون کرکے اوہنے ایہہ حل اپنے ساڈھو کول وادھو پیا ہویا چکّ لیاندا سی۔ ترت-پھرت فیصلہ لوڑدے اس مقدمے وچ چانن سنگھ دے سہرے پنڈوں جاں ہرچرن سنگھ دے ساڈھو والے پنڈوں گواہ کتھوں آؤن! نالے جے اجیہے گواہ طلب کر وی لئے جان، اوہناں نے تاں اپنے-اپنے رشتے داراں دا پکھ ہی پگاؤنا سی۔
سارے پنڈ نوں الجھن وچ پیا دیکھ کے گھدا گھتتی بولیا، بئی پنڈا، ایہہ تاں اوہ گلّ ہوئی، اکھے، دو اکو جہیاں زنانیاں اک نیانے پچھے لڑدیاں راجے اگے جا پیش ہوئیاں۔ اوہ کہے، میرا پتّ ہے؛ اوہ کہے، میرا ہے۔ نال تماشبین، جو آکھن، ماں نوں کی پچھانیے، دوواں وچ بھورا وی فرق نہیں! راجا ایوں پھس گیا جویں ہن آپاں پھسے کھڑے ہاں۔ کہندا، بھلکے آئیو۔ راہ وچ جھگڑدیاں نوں اک آجڑی نے بلا لیا۔ گلّ سن کے اوہ سمجھ گیا کہ دوواں وچوں اک بھوت ہے۔ اوہنے خالی بوتل رکھ کے کیہا، جہڑی منڈے دی اصل ماں ہے، اوہ تاں ایہدی خاطر کچھ وی کر سکدی ہے، بوتل وچ وی وڑ سکدی ہے۔ لؤ جی، بھوت جھٹّ بوتل وچ وڑ گئی۔ آجڑی نے پھرتی نال ڈٹّ لا دتا تے منڈا دوجی زنانی نوں دے دتا۔ ... ہن بئی لوکو، نترو کوئی آجڑی ورگا۔ کرو چانن سیوں تے ہرچرن سیوں وچوں اک نوں بوتل وچ بند!
گھدا چڑھدی عمرے کجھ سال ڈرائیور مامے کول کلکتے رہِ آیا سی۔ اوہدا وشواس سی، اوہنے ہوراں نالوں ودھ جگّ-جہان دیکھیا ہویا ہے جس کرکے اوہدی عقل تکّ پنڈ دا ہور کوئی بندہ نہیں پہنچ سکدا۔ اوہدا دعوہ سی کہ بنگال ورگے جادوگراں دے دیس وچ رہِ آؤنا ہر ایرے-گیرے دے وسّ دی گلّ نہیں۔ پنچائت دے میمبر تاں پنج سالاں لئی چنے جاندے سن، پر دنیا دیکھی ہون کرکے اوہ صد-پنچائتی سی۔ ہور لوک پنچاں دے ہندیاں بولن توں جھجکدے، پر اوہ منہ-آئی بول کے ہی رہندا۔ کھنڈھاں اتے وچارے جاندے ہر مصلے بارے اوہ عقل دے تیر چھڈدا۔ کئی وار اوہ تیر تکے بن کے رہِ جاندے پر کدے-کدے کوئی سدھا نشانے اتے وی جا لگدا۔ اجیہے نشانیاں دے سہارے اوہدی عقل دا کلس چمکدا رہندا۔ ہر گلّ وچ لتّ اڑاؤن دی اوہدی اسے عادت کرکے لوکاں نے اوہدا ناں گھدا گھتتی پا لیا سی تے اوہ اس ناں نال باگو-باغ سی۔
بہتے لوک اوہدی بھوت والی گلّ سن کے ہسّ پئے، کجھ نہ وی ہسے۔ اکٹھ وچوں اک کوئی بولیا، "کیوں بئی گھدا سیاں، جدوں توں ایہہ کتھا ہی سنا دتی، ہن ایہناں دوواں وچوں کوئی بوتل وچ کیوں وڑو؟"
"وڑو کیوں نہیں؟" گھدا بڑھکیا۔ "آپاں واڑانگے۔ گرودوارہ کاہدی خاطر اے؟ چٹے بازاں تے نیلے گھوڑے والا کرو نبیڑا۔"
ہن تکّ چپّ کھلوتے رہے سرپنچ نوں جویں راہ مل گیا، "بئی گلّ گھدا سیوں دی ٹھیک اے۔ ... چکّ بئی گھدا سیاں حل، چلو سارے گردوارے۔"
جدوں لوکاں دی بھیڑ ستھّ وچوں تری، جے کوئی آدمی پنڈ وچ باقی رہِ گیا سی، اوہ وی راہ وچوں رلدا گیا۔
تلإ دیاں پکیاں پوڑیاں کول کھلو کے سرپنچ نے کیہا، "لگو بئی منڈیو گھدا سیوں نال، کراؤ حل نوں اشنان۔"
تے پھیر اشنان نال پوتر ہویا حل سرپنچ نے مہاراج دی حضوری وچ جا رکھوایا۔ اوہدی دتی جانکاری انوسار بھائی جی نے ارداس کیتی اتے ارداس دے انت وچ بینتی کیتی، "ہے تریلوکی دے جاننہار، سموہ نگرواسی آپ جی دی کچہری وچ مقدمہ لے کے حاضر ہوئے ہن۔ سچے پاتشاہ جیو، آپ جی نے دودھ دا دودھ تے پانی دا پانی کرنا۔ ... کوڑ نکھٹے نانکا، اوڑک سچ رہی! ... جو بولے سو نہال ...!
جیکارے دی گونج مٹھی پین مگروں حالَ وچ اک دم چپّ چھا گئی۔ چانن سنگھ نے پہلاں ہرچرن سنگھ دے گاترے تے نیلی پگّ ولّ اتے پھیر 'حاضر-حضور، ظاہرہ-ظہور' مہاراج ولّ دیکھیا۔ ہرچرن سنگھ نے پہلاں ریشمی رومالیاں وچ پیڑھا صاحب اتے براجمان مہاراج دی بیڑ ولّ دیکھیا اتے پھیر سدھیاں ایدھر دیکھ رہیاں اوہناں انگنت اکھاں ولّ دیکھیا جو اہدے آپنیاں دیاں وی سن تے بگانیاں دیاں وی، دوستاں دیاں وی سن تے دشمناں دیاں وی، ہمدرداں دیاں وی سن تے شریکاں دیاں وی۔
بھائی جی نے وچن کیتا، بھائی چانن سنگھ تے بھائی ہرچرن سنگھ اگے حل کول آؤن اتے جس دا ایہہ حل ہے، اوہ 'بازاں والے دی سہں، ایہہ حل میرا ہے' آکھ کے ایہنوں چکّ لوے۔
ہر کسے دا ساہ آپے ہی رک گیا۔ اس چپّ وچوں اک نہیں، دو آوازاں اکٹھیاں اچیاں ہوئیاں، بازاں والے دی سہں، ایہہ حل میرا ہے!
لوکاں نے دیکھیا، دوواں دیاں نیلیاں پگاں توں اچا اٹھیا حل اک پاسیوں چانن سنگھ نے اتے دوجے پاسیوں ہرچرن سنگھ نے کسّ کے پھڑیا ہویا سی!
