بچہ (بالک) منشی پریمچند
گنگو نوں لوک براہمن کہندے ہن تے اوہ اپنے آپ نوں براہمن سمجھدا وی ہے۔ میرے نوکر اتے سیوادار مینوں دور توں سلام کردے نے۔ گنگو مینوں سلام نہیں کردا۔ اوہ شاید میتھوں سلام دی امید رکھدا ہے۔ میرے جوٹھے گلاس نوں ہتھ نہیں لاؤندا، نہ کدے میری ہمت پئی کہ اس نوں پکھا جھلن نوں کہاں۔ جدوں میں پسینے نال تر ہو جاندا ہاں اتے کول کوئی ہور بندہ نہیں ہندا تاں گنگو اپنے آپ پکھا چکّ لیندا ہے پر اوہدے چہرے دے ہاو-بھاوَ توں صاف ہو جاندا ہے جویں میرے 'تے کوئی احسان کر رہا ہے اتے میں وی پتہ نہیں کیوں، ترنت اس دے ہتھاں 'چوں پکھا کھوہ لیندا۔ گرم سبھاء دا بندہ ہے۔ کسے دی اک نہیں سہندا۔ اجیہے بہت گھٹّ لوک ہونگے جنہاں نال اوہدی دوستی ہے۔ نوکر اتے سیوادار نال بیٹھنا شاید اپنی بے عزتی سمجھدا ہے۔ میں اوہنوں کسے نال ملدے-گلدے نہیں دیکھیا۔ حیرانی دی گلّ ہے کہ اوہنوں نشے-پتے نال کوئی لگاؤ نہیں جو اس شرینی دے لوکاں لئی عامَ گلّ ہے۔ میں اوہنوں کدے پوجا-پاٹھ کردیاں جاں کدے اشنان کردیاں وی نہیں دیکھیا۔ بالکل انگوٹھا چھاپ ہے، پھر وی اوہ براہمن ہے اتے چاہندا ہے کہ دنیاں اس دا آدر ستکار کرے۔ اوہ چاہے وی کیوں نہ! جدوں پرکھیاں دی پیدا کیتی ہوئی جائداد اتے اج وی لوک اپنا حق جمائی بیٹھے ہن جویں اوہناں خود پیدا کیتی ہووے؛ تاں پھر اوہ کیوں اس آدر تے سنمان نوں تیاگے جو اس دے پرکھیاں نے اس نوں دتا۔ ایہہ اس دی پتری جائداد ہے۔
میرا سبھاء کجھ اس طرحاں دا ہے کہ اپنے نوکراں نال بہت گھٹّ بولدا ہاں۔ میں چاہندا ہاں، جد تک میں خود نہ بلاواں، کوئی میرے کول نہ آوے۔ مینوں ایہہ بالکل پسند نہیں کہ ماڑا-موٹا کم ہووے تے نوکراں نوں بلاؤندا پھراں۔ مینوں اپنے ہتھیں صراحی 'چوں پانی لینا، اپنی لالٹین بالنی، اپنے بوٹ پانے جاں الماری 'چوں کتاب لبھنی، اس نالوں کتے سوکھا محسوس ہندا ہے کہ کسے نوکر نوں بلاواں۔ اس نال مینوں اپنے تندرست تے آتم-نربھر ہون دا احساس ہندا ہے۔ نوکر وی میرے سبھاء توں جانوں ہو گئے نے اتے بناں لوڑ میرے کول بہت گھٹّ آؤندے ہن۔ اس کر کے اک دن جد سویرے جہے گنگو میرے ساہمنے آ کے کھڑ گیا تاں مینوں بہت برا لگیا۔ ایہہ لوک جدوں آؤندے ہن تاں پیشگی حساب-کتاب 'چوں کجھ منگن واسطے جاں کسے دوجے نوکر دی شکایت کرن واسطے۔ مینوں ایہناں دوواں گلاں نال نفرت ہے۔ میں پہلی تاریخ نوں ہر اک دا حساب کر دندا ہاں تے وچ-وچالے کوئی کجھ منگے تاں غصہ آ جاندا ہے۔ کہڑا دو-دو، چار-چار رپیاں دا حساب رکھدا پھرے؟ پھر جدوں کسے نوں مہینے بھر دی مزدوری مل جاوے تاں اس نوں کی حق ہے کہ اوہناں نوں پندراں دناں وچ خرچ کر دیوے اتے قرض جاں پیشگی دی گہار لاوے؟ تے شکایتاں نال مینوں نفرت ہے۔ میں شکایت نوں کمزور من دا نتیجہ سمجھدا ہاں۔ میں متھے 'تے وٹّ پاؤندیاں کیہا، "کی گلّ ہے، میں تاں تینوں بلایا نہیں؟"
گنگو دے تیز تراری ہنکاری منہ 'تے اج کجھ اجیہی نرمانتا، کجھ اجیہا سنکوچ سی کہ میں حیران ہو گیا۔ انج لگّ رہا سی جویں اوہ کوئی جواب دینا چاہندا ہے، پر شبد نہیں لبھّ رہے۔
میں ذرا نمر ہو کے کیہا، "گلّ کی ہے؟ بولدا کیوں نہیں؟ توں جاندا ہیں، ایہہ میرا سیر کرن دا وقت ہے۔ مینوں دیری ہو رہی ہے۔"
گنگو نے نراشا بھری آواز وچ کیہا، "تاں تسیں سیر کرن جاؤ، میں پھر آؤنگا۔"
ایہہ ستھتی ہور وی چنتاجنک سی۔ اس کاہلی وچ تاں اوہ اک چھن وچ اپنا پورا برتانت سنائےگا۔ اوہ جاندا سی کہ میرے کول زیادہ سماں نہیں، دوجے موقعے اتے تاں دشٹ گھنٹیاں بدھی روندا۔ میرے کجھ پڑھن-لکھن نوں تاں ایہہ شاید کجھ کم سمجھدا ہووے پر وچار نوں جو میرے لئی بڑی اوکھی سادھنا ہے، ایہہ وہلیپن دا سماں سمجھدا ہے۔ ایہہ اسے وقت آ کے میرے سر 'تے سوار ہو جاندا۔
میں کجھ رکھا جیہا ہو کے کیہا، "پیشگی لین آئییں؟ میں پیشگی نہیں دندا۔"
"جی نہیں سرکار، میں تاں کدے وی کجھ پیشگی نہیں منگیا۔"
"پھر کسے دی شکایت کرنی چاہنیں؟ مینوں شکایت نال نفرت ہے۔"
"جی نہیں سرکار، میں تاں کدے کسے دی شکایت ہی نہیں کیتی۔"
گنگو نے اپنا دل مضبوط کیتا۔ اس دے چہرے توں صاف جھلک رہا سی جویں اوہ کوئی چھال مارن لئی اپنیاں ساریاں شکتیاں نوں اکٹھا کر رہا ہووے۔ اوہ لڑکھڑاؤندی آواز وچ بولیا، "مینوں تسیں چھٹی دے دیو، میں ہن نوکری نہیں کر سکدا۔"
ایہہ اس قسم دی پہلی پیش کش سی جو میرے کناں وچ پئی۔ میرے اہم نوں سٹّ لگی۔ میں جو اپنے-اپنے نوں منکھتا دا پتلا سمجھدا ہاں، اپنے نوکراں نوں وی سخت شبد نہیں کہندا۔ اپنے مالکی بھاوَ نوں سادھ کے میان 'چ رکھن دی کوشش کردا ہاں، تاں میں اس پیش کش 'تے کیوں نہ حیران ہوواں! سخت آواز وچ پچھیا، "کیوں کی شکایت ہے؟"
"تسیں تاں جناب اجیہا اچھا سبھاء پایا ہے، اس طرحاں دا کون پا لؤ پر گلّ ہی اس قسم دی ہو گئی کہ ہن میں تہاڈے کول نہیں رہِ سکدا۔ اجیہا نہ ہووے کہ پچھوں کوئی گل بات ہو جاوے تے تہاڈی بدنامی ہو جاوے۔ میں نہیں چاہندا کہ میرے کر کے تہاڈی عزت نوں داغ لگے۔"
میرے اندر الجھن پیدا ہو گئی۔ اتسکتا دی اگّ تیز ہون لگی۔ آتم-سمرپن دے بھاوَ نال برامدے 'چ پئی کرسی 'تے بیٹھدیاں کیہا، "توں تاں بجھارتاں پا رہیں۔ صاف-صاف کیوں نہیں دسدا، معاملہ کی ہے؟"
گنگو نے بڑی نمرتا نال کیہا، "گلّ ایہہ ہے کہ اوہ تیویں جو ہنے-ہنے ودھوا آشرم 'چوں کڈھ دتی ہے، گومتی دیوی۔"
اوہ چپّ ہو گیا۔ میں کاہلا پیندیاں کیہا، "ہاں، کڈھ دتی ہے پھر؟ تیری نوکری نال اوہدا کی سبندھ؟"
"میں اوہدے نال ویاہ کراؤنا چاہندا ہاں بابو جی۔"
میں حیرانی نال اوہدا منہ تکن لگا۔ ایہہ پرانے وچاراں دا مورکھ براہمن جس نوں نویں زمانے دی ہوا تک نہیں لگی، اوس بدچلن نال ویاہ کرن جا رہا ہے جس نوں کوئی بھلا پرش اپنے گھر وچ قدم نہیں رکھن دندا۔ گومتی نے محلے دے شانت واتاورن وچ ہلجل پیدا کر دتی سی۔ کئی سال پہلاں اوہ ودھوا آشرم وچ آئی سی۔ تنّ وار آشرم دے کرمچاریاں نے اوہدا ویاہ کیتا پر ہر وار اوہ مہینے-پندراں دناں 'چ واپس آ جاندی سی۔ اتھوں تک کہ آشرم دے مکھی نے ایتکیں اوہنوں آشرم وچوں ہی کڈھ دتا۔ ادوں توں اوہ اسے محلے 'چ کوٹھڑی لے کے رہن لگّ پئی سی اتے سارے محلے لئی منورنجن دا کیندر بنی ہوئی سی۔
مینوں گنگو 'تے غصہ وی آیا تے ترس وی۔ اس نوں ساری دنیاں 'چ کوئی عورت ہی نہیں ملی، جہڑا ایہدے نال ویاہ کرن جا رہا ہے۔ جدوں اوہ تنّ وار اپنے پتیاں کولوں بھجّ آئی تاں ایہدے کول کنے کو دن رہیگی؟ کوئی گنڈھ دا پورا آدمی ہندا تاں گلّ ہور سی۔ شاید سال چھ مہینے ٹک جاندی۔ ایہہ تاں نرا اکھاں دا اننھا ہے۔ اک ہفتے تک نہیں چلنا ایہہ ڈولا۔
میں چتاونی دے بھاوَ نال پچھیا، "تینوں اس عورت دی جیون کہانی دا پتہ ہے؟"
گنگو نے اکھیں دیکھی گھٹنا وانگ کیہا، "سبھ جھوٹھ ہے سرکار، لوکاں نے اس نوں ایویں بدنام کر دتا۔"
"کی کہندا ایں، اوہ تنّ وار اپنے پتیاں کولوں نہیں بھجی؟"
"اوہناں لوکاں نے اوہنوں گھروں کڈھیا، تاں کی کردی؟"
"کنا بدھو ایں توں! کوئی انی دوروں آ کے ویاہ کے لے جاندا ہے، ہزاراں روپئے خرچ کردا ہے، اس کر کے کہ عورت نوں گھروں کڈھ دیوے۔"
گنگو بھاوک ہو گیا، "جتھے پیار نہیں حضور، اتھے کوئی تیویں نہیں رہِ سکدی۔ استری صرف روٹی کپڑا ہی نہیں چاہندی، پیار وی چاہندی ہے۔ اوہ لوک سمجھدے ہونگے کہ اسیں ودھوا عورت نال ویاہ کر کے اس 'تے کوئی احسان کیتا ہے۔ چاہندے ہونگے کہ تن-من توں اوہ اوہناں دی ہو جاوے پر دوجیاں نوں اپنا بناؤن توں پہلاں آپ اوہناں دا بننا پیندا ہے حضور۔ پھر اوہنوں اک بیماری وی ہے۔ اوہنوں کوئی چھوت چمبڑیا ہویا ہے۔ اوہ کدے-کدے گل گھٹن لگّ جاندی ہے تے بے ہوش ہو جاندی ہے۔"
"تے توں ایہو جہی عورت نال ویاہ کرینگا؟" میں شکی بھاوَ نال کیہا، "سوچ لے، جیون کوڑا ہو جانیں!"
گنگو نے شہیداں ورگے ویگ وچ کیہا، "میں تاں سمجھدا ہاں میری زندگی بن جانی ہے سرکار۔ اگے پرماتما دی مرضی۔"
میں زور دے کے کیہا، "تاں پھر توں طے کر لیا؟"
"ہاں، حضور۔"
"تاں پھر میں تیرا استعفٰی پروان کردا ہاں۔"
میں فضول پرمپراواں اتے وارتھ بندھناں دا داس نہیں ہاں پر جہڑا بندہ نیچ عورت نال ویاہ کرواوے، اوہنوں اپنے کول رکھنا سچ مچّ بہت اوکھا ہے۔ آئے دن سو پنگے کھڑے رہنگے۔ نویاں-نویاں الجھناں پیدا ہونگیاں۔ کدے پولیس آویگی، کدے مقدمے کھڑے ہونگے۔ سنبھوَ ہے کہ چوری دیاں وارداتاں وی ہو جان۔ اس دلدل توں دور ہی چنگے۔ گنگو بھکھ پیڑت بندے وانگ روٹی دا ٹکڑا دیکھ کے اس ولّ آہل رہا ہے۔ روٹی جوٹھی ہے، سکی ہوئی ہے، کھان یوگ نہیں، اس دی اس نوں پرواہ نہیں، اوہنوں سوچ-سمجھ توں کم لینا اوکھا سی۔ میں اس نوں اپنے نالوں وکھ کرن وچ ہی بھلائی سمجھی۔
پنج مہینے لنگھ گئے۔ گنگو تے گومتی نے ویاہ کر لیا سی اتے اس محلے وچ کھپریل دا گھر لے کے رہندے سی۔ اوہ چاٹ دی ریہڑی لا کے گزارا کردا سی۔ مینوں کدے بازار وچ مل جاندا تاں میں اس دا حال-چال پچھدا۔ مینوں اس دے جیون وچ خاص دلچسپی ہو گئی سی۔ ایہہ اک سماجک سوال دی پریکھیا سی۔ سماجک ہی نہیں، منووگیانک وی۔ میں دیکھنا چاہندا ساں، اس دا نتیجہ کی نکلدا ہے۔ میں گنگو نوں ہمیشاں خوش ویکھدا۔ امیری اتے نشچنتتا کارن مکھ 'تے جلوء اتے سبھاء وچ جو آتم-وشواس پیدا ہو جاندا ہے، اوہ اس دے چہرے توں صاف جھلکدا سی۔ روپئے سوا روپئے دی روز وکری ہو جاندی سی۔ اس 'چوں لاگت کڈھ کے اٹھ-دس آنے بچ جاندے سن۔ ایہی اس دا نرباہ سی پر اس وچ کسے دیوتے دا وردان سی۔ اس دے چہرے 'تے آتم-وشواس اتے آنند دی جھلک سی جو چتّ دی شانتی نال ہی آ سکدی سی۔
اک دن میں سنیا کہ گومتی گنگو دے گھروں بھجّ گئی ہے۔ کہہ نہیں سکدا کیوں؟ مینوں اس خبر نال وکھرا جیہا آنند ملیا۔ مینوں گنگو دے سکھی تے سنتشٹ جیون 'تے اک طرحاں نال ایرکھا ہندی سی۔
میں اس بارے کسے گھاٹے، کسے گھاتک انہونی، کسے عزت-مان نال جڑی گھٹنا دی اڈیک کر رہا سی۔ اس خبر نال اس ایرکھا نوں راحتَ ملی۔ آخر اوہی ہویا جس دا مینوں وشواس سی۔ میں سوچیا، بچو نوں اپنی کیتی دا دنڈ بھوگنا پے گیا، ہن دیکھدے ہاں کہڑا منہ لے کے ساہمنے آؤندا ہے۔ ہن اکھاں کھلھنگیاں تاں پتہ لگیگا کہ جہڑے لوک اس نوں ویاہ توں روک رہے سن، کنے شبھچنتک سن۔ اس وقت انج لگدا سی جویں آپ نوں کوئی دور درلبھّ چیز پراپت ہو رہی ہووے۔ جویں کوئی مکتی دا دوار کھلھ گیا ہووے۔ لوکاں نے کنا سمجھایا، بئی ایہہ عورت وشواس یوگ نہیں۔ کنیاں نوں دغا دے چکی ہے، تینوں وی دغا دیویگی پر اس دے کنّ 'تے جوں نہ سرکی۔ ہن ملے، تاں مجازی پچھاں۔ کہاں-کیوں مہاراج! دیوی جی دا ایہہ وردان پراپت کر کے خوش ہویا کہ نہیں۔ توں تاں کہندا سی اوہ ایہی ہے، اوہ تیری ہے۔ لوک اس 'تے مندی بھاونا کر کے دوش لاؤندے ہن۔ ہن دسّ کس دی بھلّ سی؟
اس دن قدرتی گنگو نال بازار وچ ملاقات ہو گئی۔ گھبرایا ہویا سی، بے سدھ سی۔ بالکل گمسمّ۔ مینوں دیکھدیاں ہی اس دیاں اکھاں وچوں ہنجھو وہِ ترے۔
اوہ پیڑت بھاوَ نال میرے کول آ کے بولیا، "بابو جی! گومتی نے میرے نال وشواس گھات کیتا ہے۔" میں ملے ہوئے آنند نال، پر بناؤٹی ہمدردی دکھاؤندیاں کیہا، "تینوں تاں میں پہلاں ہی کیہا سی پر توں منیا نہیں۔ ہن صبر کر۔ اس توں بناں کوئی حلّ نہیں۔ پیسہ-ٹکا لے گئی جاں کجھ چھڈّ گئی؟"
گنگو نے چھاتی 'تے ہتھ رکھیا۔ اس طرحاں لگیا جویں میرے اس سوال نے اس دا دل وچکاروں چیر دتا ہووے۔
"او بابو جی انج نہ کہو، اس نے دھیلے دی چیز وی نہیں چھیڑی۔ اپنا جو کجھ سی، اوہ وی چھڈّ گئی۔ پتہ نہیں، میرے 'چ کی گھاٹ دیکھی؟ میں اوہدے یوگ نہیں سی۔ ہور کی کہاں؟ اوہ پڑھی-لکھی سی، میرے لئی کالا اکھر مجھّ برابر۔ میرے کول انے دن رہی۔ ایہی بہت سی۔ کجھ دن ہور اوہدے نال رہِ جاندا، تاں بندہ بن جاندا۔ اوہدے بارے تہانوں کی-کی دساں حضور؟ ہوراں واسطے بھاویں کجھ وی ہووے، پر میرے واسطے تاں پرماتما دا آشیرواد سی، پر پتہ نہیں کتھے خطا ہو گئی؛ پر سہں لے لؤ، جے اوہدے چہرے 'تے بھیڑ آیا ہووے۔ میری اوقات کی ہے، بابو جی! دس-باراں آنیاں دا مزدور ہاں! پر اسے وچ اوہدے ہتھاں وچ انی برکت سی کہ کدے کسے چیز دی کمی نہیں آئی۔"
مینوں ایہناں شبداں نال بہت نراشا ہوئی۔ میں سمجھدا سی، اوہ گومتی دی بے وفائی دی کہانی سنائےگا تے میں اس دی انی بھگتی 'تے کجھ ہمدردی پرگٹ کراں گا، پر اس مورکھ دیاں اکھاں تاں حالے وی نہیں کھلیاں۔ اجے وی اس دا منتر پڑھ رہا ہے۔ لگدا، اجے وی ایہدا چتّ ٹکانے نہیں۔
میں کپٹی یتن آرنبھ کیتا، "تاں تیرے گھر 'چوں کجھ نہیں لے کے گئی؟"
"کجھ وی نہیں بابو جی، دھیلے دی چیز وی نہیں۔"
"تے تینوں پیار وی بہت کردی سی؟"
"ہن کی دساں بابو جی، اوہ پیار تاں آخری ساہ تک یاد رہے گا۔"
"پھر وی تینوں چھڈّ کے چلی گئی؟"
"ایہی تاں حیرانی دی گلّ ہے، بابو جی۔"
"تریا-چرتر دا ناں سنیا کدے؟"
"اف بابو جی انج نہ کہو۔ کوئی میرے گلے 'تے چھری رکھ دیوے، تاں وی میں اوہدا گن گاؤنگا۔"
"پھر لبھّ لیا۔"
"ہاں مالک، جدوں تک اوہنوں لبھّ نہیں لیندا، میرے من نوں تسلی نہیں ہندی۔ مینوں انا کو پتہ لگّ جاوے کہ اوہ ہے کتھے، پھر تاں میں لازمی لے آوانگا۔ میرا دل کہندا ہے بابو جی، اوہ آویگی ضرور۔ دیکھ لیو۔ اوہ میتھوں رسّ کے نہیں گئی، پر دل نہیں مندا۔ جاندا ہاں، مہینہ-دو مہینے جنگلاں پہاڑاں دی دھوڑ چھانانگا۔ جیوندا رہا تاں پھر تہاڈے درشن کراں گا۔" ایہہ کہہ کے اوہ کملیاں وانگ اک پاسے تر پیا۔
اس توں بعد مینوں کسے ضروری کم نینیتال جانا پیا، سیر کرن لئی نہیں۔ اک مہینے بعد مڑیا۔ اجے تن دے کپڑے وی نہیں اتارے سن کہ گنگو نوجمے بچے نوں گودی چکی کھڑھا ہے۔ شاید کرشن نوں پراپت کر کے نند وی انے نہال نہ ہوئے ہون۔ جاپدا سی، اوہدا روم-روم آنند نال بھریا ہویا سی۔ چہرے اتے اکھاں 'چوں موہ تے شردھا دیاں ترنگاں نکل رہیاں سن۔ کجھ اجیہا بھاوَ سی جویں کسے بھکھ توں پیڑت منگتے دے چہرے 'تے ڈھڈّ بھر کے کھانا کھان توں بعد آؤندا ہے۔
میں پچھیا، "کہو مہاراج، گومتی دا کجھ پتہ لگیا؟ توں تاں باہر گیا ہویا سی۔"
گنگو نے جواب دتا، "ہاں بابو جی، تہاڈے آشیرواد نال لبھّ لیایا ہاں۔ لکھنؤ دے زنانہ ہسپتال 'چوں ملی ہے۔ اتھے اک سہیلی نوں کہہ گئی سی کہ جے اوہ بہت گھبرا جائے تاں اوہنوں دسّ دیئیں۔ میں سندیاں ہی لکھنؤ بھجیا۔ اوہنوں کھچّ لیایا، نال ایہہ بچہ وی مل گیا۔"
اس نے بچے نوں چکّ کے میرے ولّ ودھایا جویں کوئی کھڈاری تگما دکھا رہا ہووے۔
میں وینگ نال پچھیا، "اچھا ایہہ منڈا وی مل گیا؟ شاید اسے کر کے اوہ اتھوں بھجّ گئی سی۔ ہے تاں تیرا ہی منڈا؟"
"میرا کاہنوں ہے بابو جی، تہاڈا ہے، پرماتما دا ہے۔"
"لکھنؤ 'چ پیدا ہویا؟"
"ہاں بابو جی، اجے تاں کجھ مہینیاں دا ہے۔"
"تیرا ویاہ ہوئے نوں کنا سماں ہو گیا؟"
"ایہہ ستواں مہینہ لنگھ رہا ہے۔"
"پھر ویاہ توں چھ مہینے بعد پیدا ہو گیا۔"
"ہور کی بابو جی!"
"پھر وی تیرا منڈا ہے؟"
"ہاں جی۔"
"ایہہ کہڑیاں بے سر-پیر دیاں گلاں کر رہا ہیں توں؟"
پتہ نہیں اوہ میرے بھاواں نوں سمجھ رہا سی، جاں بن رہا سی۔ اسے نرچھل بھاوَ نال بولیا، "مردی-مردی بچی ہے بابو جی، نواں جنم ہویا۔ تنّ دن تنّ راتاں سہکدی رہی۔ بس پچھو ہی نہ کجھ۔"
میں ذرا طنزیہ لحظے 'چ کیہا، "پر چھ مہینیاں 'چ بچہ پیدا ہون بارے اج ہی سنیا ہے!"
ایہہ سٹّ نشانے 'تے جا لگی۔
اوہ مسکراؤندا بولیا، "اچھا! ایہہ گلّ اے! مینوں تاں ایہدا دھیان ہی نہیں آیا۔ اسے ڈر 'چوں تاں گومتی بھجی سی۔ میں کیہا، گومتی جے تیرا من میرے نال نہیں ملدا تاں مینوں چھڈّ دے۔ میں ہنے چلا جاواںگا اتے پھر کدے وی تیرے کول نہیں آوانگا۔ تینوں جے کدے کم پوے تاں مینوں لکھیں! میں تیری ہر سنبھوَ مدد کراں گا۔ مینوں تیرے 'تے کوئی گلہ نہیں۔ میریاں اکھاں 'چ اج وی توں اونی ہی بھلی ایں۔ اج وی میں تینوں اونا ہی چاہندا ہاں۔ نہیں، ہن میں تینوں ہور وی زیادہ چاہندا ہاں؛ جے تیرا من میتھوں پھریا نہیں تاں میرے نال چل۔ گنگو جؤندے جی تیرے نال بے وفائی نہیں کردا۔ میں تیرے نال اس کر کے ویاہ نہیں کیتا کہ توں دیوی ایں، سگوں اس کر کے کہ میں تینوں چاہندا ہاں اتے سوچدا ہاں کہ توں وی مینوں چاہندی ایں۔ ایہہ بچہ، میرا بچہ ہے۔ میرا اپنا بچہ۔ میں بیجیا ہویا کھیت لیا ہے تاں کی اس دی فصل اس کر کے چھڈّ دیاں کہ اس نوں کسے ہور نے بیجیا سی؟"
میں کپڑے اتارنا بھلّ گیا۔ کہہ نہیں سکدا، کیوں میریاں اکھاں نم ہو گئیاں۔ پتہ نہیں اوہ کہڑی شکتی سی جس نے میرے من دی نفرت نوں دب کے میرے ہتھاں نوں اگے ودھا دتا۔ میں اس نرکلنک بچے نوں گود وچ لے لیا اتے انے پیار نال چمیا کہ شاید اپنے بچے نوں وی نہ چمیا ہووے۔
گنگو بولیا، "بابو جی بڑے بھلے ہو۔ میں گومتی کول وار-وار تہاڈیاں گلاں کردا ہندا سی، کہندا سی چل، اک وار اوہناں دے درشن کر کے آئیے، پر اوہ شرم دی ماری آؤندی ہی نہیں سی۔"
میں اتے بھلا! اپنی بھلائی دا پردہ اج اکھاں توں پرھاں ہٹیا۔ میں بھگتی بھاوَ 'چ ڈبی آواز وچ کیہا، "نہیں جی، میرے ورگے دشٹ بندے کول اوہ کیوں آویگی؟ چلو! میں اس دے درشن کرن چلدا ہاں۔ توں مینوں بھلا بندہ سمجھدا ایں؟ میں اپروں بھلا لگدا ہاں، پر دل دا کمینہ ہاں۔ اصلی بھلائی تاں تیرے 'چ ہے اتے ایہہ بچہ اوہ پھلّ ہے جس 'چوں تیری بھلائی دی مہک آ رہی ہے۔"
میں بچے نوں ہکّ نال لا کے گنگو دے نال تر پیا۔
(انوواد: ست پال بھیکھی)
