باغی دی دھی گیانی گرمکھ سنگھ مسافر
1
کشن سنگھ نے پولیس نوں ویکھدیاں ہی جھٹّ آکھ تے دتا، "لو، خالصہ تیار-بر-تیار ہے۔" پر اس دا چہرہ اس دے دل دے توکھلے نوں ن لکا سکیا۔
"جے دیر ہو گئی تاں رات تہانوں تھانے دی حوالات وچ کٹنی پویگی۔ جیہل تے تھانے دی حوالات دے فرق توں تسیں جانو ہی ہو" پولیس انسپیکٹر دی ایہہ گلّ سن کے کشن سنگھ نے کیہا-"میرے لئی اکو گلّ ہے، تھانیاں دیاں حوالاتاں وچ وی بتھیریاں پسلیاں گھسائیاں ہن۔"
"نہیں نہیں میرا مطلب....." کشن سنگھ نے وچوں ہی کیہا، "تہاڈا مطلب چھیتی توں ہے نہ ؟ چلو، میرے ولوں کوئی ڈھلّ نہیں۔" زبان نال تاں کشن سنگھ نے ایہہ گلاں کیتیاں پر اسدا من کسے ہور پاسے ہے۔ ایوں پرتیت ہندا ہے، جویں اس دی کوئی چیز گواچ گئی ہے۔ جیہل جان توں پہلاں اوہ لبھّ جائے تاں اوہ ودھیک تسلی نال اس سفر وچ پے سکدا ہے۔
"سرن" کشن سنگھ دی آواز سن کے اس دی بھین ویرانوالی نے اندروں کیہا:- "بھرا جی، بھرجائی تاں میٹنگ وچ گئی ہوئی ہے۔"
انسپیکٹر دے کنّ کھڑے ہو گئے۔ کشن سنگھ نے کیہا، "ویراں، لاج دے بخار والا کاغذ چکّ لیا۔" ویرانوالی نے کاغذ (چارٹ) کشن سنگھ دے ہتھ وچ پھڑاندیاں کیہا- "بھرجائی جان لگی آکھدی سی کہ اس ویلے 102 ہے، جے ودھ جائے تاں برف دی پٹی رکھنی۔" کشن سنگھ پہلی ویر جیہل نہیں جان لگا، انسپیکٹر اس دی درڑہتا توں وی انجان نہیں۔ انسپیکٹر نوں کشن سنگھ دی تھوہڑی جہی پریشانی دے کارن دا وی ہن پتہ لگّ گیا ہے۔ میٹنگ دا لفظ انسپیکٹر دے کناں وچ کچّ کے ٹکڑے وانگ رڑکیا۔ سائیکل تے لتّ دھردیاں ہی اس نے نال دے سپاہیاں نوں اکھ نال کجھ سمجھایا اتے نال کیہا:- "سردار جی، بے شک آرام نال تیاری کر لوو، میں آؤندا ہاں۔"
انسپیکٹر سڑکوں پار ساہمنے کارخانے دے وڈے دروازیوں اندر وڑ گیا۔ بیٹھے سپاہیاں وچوں اک نے کیہا:- "انسپیکٹر صاحب شاید کدھرے ٹیلیفون کرن گئے ہن۔"
ویراں والی دیاں اکھاں دے سومیں پھٹن ہی والے سن۔ کشن سنگھ دی کجھ گھوری-بھری سینت نوں پچھان کے اوہ لاج دے منجے دے پچھلے پاسے پئی چونکی تے بیٹھ گئی۔ کشن سگھ نے اپنیاں انگلاں نال لاج دے کیساں نوں سواردیاں کیہا:- "پتر ! ہن توں تے توں ٹھیک ہیں، اج تے بخار گھٹّ ہے، کلھ خبرے ٹٹّ ہی جاوے۔ جے تینوں بخار ن ہندا تاں میں ہن تکّ جیہل چلے جانا سی ۔ ساتھی تے سارے چلے ہی گئے ہن۔"
لاڈلی لاج نے مدھم جیہی آواز وچ کیہا:- "میں تاں پھر ماڑی کڑی ہوئی، جس نے تہاڈے چنگے کم وچ روک پائی ہے۔"
"نہیں میری لاج بیٹی، تیرا اس وچ کی قصور ہے، بخار کوئی تیرے وسّ دی گلّ تاں نہیں نہ، تینوں اس طرحاں چھڈکے جان دا تے میرا پہلاں ہٹھ ہی نہیں پیا۔ جس دن بمبئی ساڈے آگوُ پھڑے گئے سن، اس دن میں اوہناں نوں ودھائی دین والے متے تے پنج منٹ بولیا ساں، پھر میں تیرے دوائی دارو وچ ہی لگا رہا۔ کتے باہر جان دا سماں ہی نہیں ملیا۔ انج وی پہلاں لیڈراں نوں ہی پھڑنگے، اساں سیواداراں دی واری پچھوں ہی آؤنی ہے، پر سانوں عذر وی کی ہے ؟ بھاویں ہنے پھڑ لین۔" کشن سنگھ دے مونہوں ایہہ اخیرلا فقرہ اجے نکلیا ہی سی کہ لاج نے نال ہی آکھ دتا:- "بے شک پھڑ لین۔"
کشن سنگھ اپنی اکلوتی لاڈلی نال جیوں-جیوں گلاں کردا گیا، اسدا من ہولا ہندا گیا ۔ ہن اوہ بے صبری نال اپنی گھروالی سرن کور نوں اڈیک رہا ہے ۔ برانڈے ولّ ویکھ کے اوہ تسلی کر لیندا ہے کہ انسپیکٹر وی اجے نہیں پرتیا ۔
پاس بیٹھی ویراں والی پہلاں تاں گلیڈو بھر آؤن دے ڈر توں نہیں سی بولدی پر ہن اس نوں وی کجھ حوصلہ جیہا ہو گیا۔ اس نے کیہا:- "لاج، جے تیرے پتا جی پھڑے گئے تاں تیری دوائی کون کریگا ؟ توں اداس نہ ہو جاوینگی ؟"
"بھوآ جی، دوائی دارو لئی تسیں جو میرے پاس ہو، ماتا جی جو ہن، باقی رہی اداسی دی گلّ، میں تاں راضی ہو کے آپ وی اس ویراں پتا جی پاس جیہل وچ چلی جاوانگی۔" لاج دی گل سن کے ویراں والی دا بے-اختیار ہاسہ نکل گیا۔
لاج نے کیہا:- "نہیں بھوآ جی ہاسے دی گلّ نہیں۔ اپنے ملک واسطے جیہل وچ جانا کوئی ماڑی گلّ تے نہیں۔ میں اس ویراں ضرور جانا ہے۔"
"لاج! توں تے اجے باراں سالاں دی وی نہیں ہوئی۔" بھوآ دی گلّ سن کے لاج نے کیہا:- "پتا جی، سنو بھوآ جی دی گلّ، معلوم ہندا ہے، کہ بھوآ جی کدے گردوارے نہیں گئے، ایہناں نے کدے کتھا نہیں سنی ۔ پتا جی، بھوآ جی نوں دسنا، صاحب-زادیاں دی عمر کتنی سی، اوہ تے اس عمر وچ شہید وی ہو گئے سن، میں جیہل نہیں جا سکدی ؟" ویراں والی دی تاں گلّ ہی کی، ہن تاں کشن سنگھ دیاں اکھاں وی بے-قابو ہو گئیاں، ایہہ تسلی بھری خوشی دے اتھرو سن۔
کشن سنگھ نے لاج دے سرہانیوں چابیاں چکیا، سامان والے کمرے وچ ہی اس نے کپڑے بدلے، تے مڑ لاج پاس آ گیا۔ لاج دے اس سوال نے کہ "پتا جی، اس ویلے کیوں کپڑے بدلے نے ؟ کدھرے چلو ہو ؟" کشن سنگھ دا بہت سارا کم سوکھا کر دتا ۔ کشن سنگھ نوں ہن ایہو سوچ سی کہ اپنے ہنے گرفتار ہون دی خبر بیمار لاج نوں کیہڑیاں لفظاں وچ دسے۔ ویراں والی دی اچیچی بے چینی نے وی بہت کجھ پرگٹ کر دتا۔ کشن سنگھ نے 'شبدارتھ' دیاں پوتھیاں تے نت نیم دا گٹکا لاج دے کمرے وچ ہی الماری 'چوں کڈھ کے اپنے نکے جہے بکسے وچ پایا ۔ برانڈے وچ بوٹاں دا کھڑکار ہویا۔ کشن سنگھ نے تاپ نال بھکھ رہے لاج دے متھے نوں چمیا، "میری لاج" دا بھاوپورت شبد اس دے منہ 'چوں نکلیا۔ اس دیاں اکھاں وچ جمے ہوئے موتی اک ویر پھر پگھل پئے۔ انجانی لاج نے بڑی سیانپ-بھری آواز وچ کیہا، "پتا جی میرا فکر نہ کرو۔" گھر دے گلی والے دروازیوں اک نوجوان اندر وڑیا، تے پولیس دی اکھ بچا کے اسنے کشن سنگھ دے کنّ وچ کوئی گلّ کیتی۔ نوجوان واپس چلا گیا۔ کشن سنگھ دے چہرے تے پھر ڈونگھی گمبھیرتا آ گئی۔ اسے حالت وچ لاج سبندھی ویراں والی نوں کجھ گلاں سمجھا کے اوہ پولیس نال ٹانگے وچ بیٹھ گیا۔
(2)
شہر دی کتوالی وچ ٹیلیفون دی گھنٹی کھڑکن دے نال ہی گارد نوں تیار ہون دا حکم تاں ہو گیا پر ترن دا آرڈر اک گھنٹے دی اڈیک پچھوں ملیا۔ چھوٹے بازار دے نال لگدی پرانی حویلی نوں پولیس دے گھیرا پان دی ڈھلّ سی کہ حویلی دی کھبی نقر والے کمرے دے گلی ولّ کھلھن والے دروازے وچوں اک کھدر-پوش بیبی دوڑ کے باہر نکلی۔ اس دے ہتھ وچ اک قومی جھنڈا اتے گاترے کرپان ہے۔ ترت ہی اس دے پچھے پچھے قومی نعرے لاندیاں کھدر دیاں ساڑھیاں والیاں ہور وی بہت ساریاں بیبیاں نکل آئیاں ۔ گلی والے دروازے اگے کھڑھا سپاہی ویکھدا ہی رہِ گیا تے ایہہ بیبیاں بازار وچ پج گئیاں۔ "بھارت ماتا دی جےَ" دے نعریاں نال اسمان گونجن لگا۔ تھوڑھے چر وچ ہی اتنی بھیڑ ہو گئی کہ چھوٹے بازار دا رستہ ہی بند ہو گیا۔ قومی جھنڈے والی بیبی نے جھنڈا اچا کرکے کیہا، "قومی جھنڈا" جواب وچ لوکاں نے کیہا "سدا اچا رہے"۔ اک پلسیئے نے اگے ودھ کے جھنڈا کھوہن دی کوشش کیتی۔ جھنڈے والی بیبی اگے ودھدی جا رہی سی۔ پولیس والے دا ہتھ گاترے دی کرپان تے جا پیا، تے کھچا کھچی وچ میان اتر گئی تے پلسیئے دے ہتھ نوں جھریٹ آ گئی ۔ تھوڑھا جیہا خون وی نکل آیا۔ پولیس نے گھبرا کے لاٹھیچارج شروع کر دتا۔ بہت ساری بھیڑ کھنڈ پنڈ گئی، تے جھنڈے والی بیبی نے قومی جھنڈے نوں دوہاں ہتھاں وچّ گھٹّ کے پھڑ لیا تے اک دوکان دے سامھنے پھٹے تے دھرنا مار کے بہہ گئی۔ باقی دیاں بیبیاں وی زمین تے بہہ گئیاں۔ بہت ساری بھیڑ دے کھنڈ پنڈ جان پور پولیس گارد دے انچارج نے پہلاں بڑے رعب نال، پھر نرمی نال جھنڈے والی بیبی توں جھنڈا لین دی کوشش کیتی، پر بیبی دے ڈونگھے وشواس ساہمنے کوئی پیش نہ گئی ۔ بیبی نے کیہا:-"ایہہ جھنڈا ساڈی جان دے نال ہی جاویگا۔" اخیر تے بیبیاں دے سارے جتھے نوں گرفتار کر کے ٹانگیاں وچ بٹھا لیا گیا۔ جیہل دے دروازے اگے جا کے پھر جھنڈے دا جھگڑا چھڑ گیا۔ بیبیاں کہندیاں سن کہ اسیں جیہل دی بیرک تے قومی جھنڈا لان لئی اندر لے جاوانگیاں ۔ ایہہ جھگڑا ہو ہی رہا سی کہ کشن سنگھ نوں وی پولیس لے کے جیہل دے دروازے اگے پج گئی۔ بیبیاں دے جتھے اندر جھنڈا ہتھ وچ پھڑی بیٹھی اپنی سپتنی سرن کور نوں ویکھ کے کشن سنگھ نوں کوئی حیرانی نہ ہوئی۔ ایوں جاپدا ہے کہ کشن سنگھ نوں اس گھٹنا دا پہلاں ہی پتہ لگّ چکا ہے ۔ کشن سنگھ نے بیبیاں نوں سمجھایا، "تسیں جھنڈے سبندھی اپنا کافی وشواس پرگٹ کر دتا ہے، کھلھ دی حالت وچ تساں اس دی بے-ادبی نہیں ہون دتی، ہن تسیں قید ہو، جے اک ویر تسیں بیرک تے جھنڈا لا وی لیا تاں جیہل کرمچاری تہانوں بیرک دے اندر بند کرکے جھنڈا پھاڑ دینگے، اس لئی اس دا لابھ نہیں۔" اخیر فیصلہ ہویا کہ جھنڈا ادب نال کانگرس دے دفتر وچ پہنچا دتا جاوے۔ جیہل دے اندر داخل ہو کے سرن کور نے اپنے پتی توں لاج بابت پچھیا، پر کوئی جواب سنن توں پہلاں ہی زنانہ وارڈ دا بوہا کھل کے بند ہو گیا ۔
(3)
وڈا تاپ تے ماتا پتا دا پھڑیا جانا-سارے دکھاں تے دیش-سیوا لئی جیہل جان دی زبردست اچھا پربل ہو آئی ۔ لاج دناں وچ ہی ترن پھرن لگ پئی۔ بھوآ نے لاج دی سیوا وچ قصر نہ رکھی، لاج نوں چکوا کے اوہ گھر ہی لے گئی سی۔ ویراں والی دے گھر والے جماندار ہشناک سنگھ نوں اپنے سالے اتے سالیہار دے پھڑے جان دی خبر گڈی وچ ہی کسے واقف توں ملی، جد کہ اوہ گھر چھٹی آ رہا سی۔ چھاؤنی وچ کوئی اخبار نہیں سی جاندا ۔ ہشناک سنگھ دا ٹانگا جد بوہے اگے پجا تاں لاج دروازے وچ کھڑی سی۔ اس نے پہلاں پھپھڑ دے آؤن دی خبر دوڑ کے بھوآ نوں دسی، پھر پرط کے ٹانگے وچوں اتر رہے پھپھڑ دے گل آن لگی۔ ویراں والی نے پہلاں دروازے اگے آن کے اپنے پتی نوں ست سری اکال آکھی، پھر جھٹ اندر وڑ کے شیشے اگے اپنے وال سوارے، دپٹہ بدلیا اتے مڑ چائیں-چائیں باہر آن کے سامان سنبھالن دے آہر وچ لگ گئی۔ لاج وی نکیاں نکیاں چیزاں سنبھالن وچ اپنی بھوآ نوں مدد دین لگّ پئی ۔ گوانڈھ توں سجن متر ہشناک سنگھ نوں پچھن بھالن آ گئے۔ ویراں والی نے چلھے تے چاہ رکھ دتی۔ گانڈھیاں دے چلے جان پور چاہ پلان لگیاں ہی ویراں والی نوں وی اپنے پتی پاسوں سکھ-ساند پچھن دا موقع ملیا ۔ اس نے چاہ وچ مٹھا رلاندیاں پچھیا: "جی ول راضی بازی رہے ہو ؟"
"اگے تاں ولّ ہی رہے ہاں پر معلوم ہندا ہے توں ولّ رہن نہیں دینا۔" ویراں والی دے کناں نوں ایسے ہی اتر دی آس سی۔ اوہ اپنے پتی دے چہرے توں اس دے من دی اوستھا نوں تاں پڑھ چکی سی، پر ناراضگی دے کارن دی پوری سمجھ اس نوں اجے نہیں سی آئی ۔ ویراں والی نے گلّ نوں اتھے ہی ٹھپّ دتا۔ ہشناک سنگھ نے نانہہ-نکر کردیاں چاہ دی پیالی پی لئی ۔ رات دی روٹی تکّ ویرانوالی نے کوئی گلّ چھڑن دا موقع نہ دتا ۔ ہشناک سنگھ نے بھریاں پیتیاں ہی دو روٹیاں سنگھوں ہیٹھاں اتاریاں۔ ویراں والی نے تاں کھانا ہی کی سی ۔ سون دے کپڑے بدل کے ہشناک سنگھ لما پے گیا۔ ویراں والی لاج نوں روٹی کھوا کے بھانڈا ٹنڈر سامبھن پچھوں لتاں دبان دے بہانے اپنے پتی پاس منجے تے آن بیٹھی ۔ دس پندراں منٹ دوہاں پاسیاں توں چپّ رہی ۔ ہشناک سنگھ نے پاسہ پرتدیاں ایوں اباسی لئی جویں اوہ پہلاں سوں گیا سی تے ہن ہی اس نوں ویرانوالی دے پاسے بیٹھے ہون دا پتہ لگا ہے ۔ ویراں والی نے کیہا: "جی ادھر منہ تے کرو، تہانوں تے جگّ رکھنا وی نہیں آؤندا، اڈیک اڈیک کے ساڈیاں اکھاں وی پکّ گئیاں ہن تے ایہہ سدھے منہ گلّ وی نہیں کردے، چھٹی کتنی ملی جے ؟" ہشناک سنگھ نے پھر پاسہ پرتیا تے اکھاں پور ہتھ رکھ کے آکھن لگا، "توں ہن لمی ہی چھٹی سمجھ، سکھ تینوں پچدا نہیں، ہن ہی ترقی دے دن سن، پر توں مینوں کجھ بنن نہیں دینا۔"
"جی گلّ تے دسو ؟"
"گل کی دساں۔ تینوں پتہ نہیں اج کلھ لڑائی دے دن ہن، کسے فوجی دے باغیاں نال میل جول نوں سرکار پسند نہیں کردی ۔ اول تاں سرکار نوں پتہ ہی نہیں لگن دینا چاہیدا کہ کوئی باغی ساڈے سبندھی ہن۔ جے پتہ لگّ وی جاوے تاں اسیں آکھ سکدے ہاں کہ اوہ ساڈے آکھے توں باہر ہن، پر توں ایہہ بلا کیوں جان بجھ کے اپنے گل پا لئی ۔ باغی دی دھی نوں رکھنا توں نہیں جاندی کتنا جرم ہے ؟"
اپنے پتی دی گلّ سن کے ویراں والی نوں کمبنی جیہی آ گئی۔ اس نوں ایہہ خیال نہیں سی کہ لاج نوں ایسے حالات وچ اتھے لیاؤنا پتی لئی اتنا زیادہ دکھدائی ہو سکدا ہے ۔ اس دی جان پسینہ پسینہ ہو گئی ۔ہشناک سنگھ نے پھر دند کریچ کے کیہا، "توں اس کڑی نوں کیوں میرے گھر لیاندا ؟"
ویراں والی نے بھرے گلے نال ساری وتھیا اس طرحاں سنائی جویں کوئی پجارن دیوی پاسوں کسے من-بھاؤنے ور دا ترلا لے رہی ہے، پر ترت ہی اس نوں انوبھوَ ہویا کہ پتی دیوَ تاں پتھر دی مورت ہن ۔ اس دے من وچ پتی جی دے چھٹی آؤن دیاں کنیاں امنگاں سن، اس دے سارے ولولے تے چاؤ کھنڈ پنڈ کے اس دیاں اکھاں ساہمنے پرچھاویں جہے بن کے کھلر گئے ۔ پواندی پیاں ہی اس نے رات کٹ لئی۔ ہنجھوآں دے قیمتی موتیاں دی بھیٹا پر پتھر دی مورتی وچ کوئی انبھوتا ہی نہیں۔ پتی دے ہٹھ نے ویراں والی نوں وی اپنے اپرادھی ہون دا شک جیہا پا دتا ۔
گھبرایا ہویا آدمی اپنی گھبراہٹ دے کارن نوں لکان دے جو سادھن ورتدا ہے، اوہ اس دی گھبراہٹ نوں ودھیک پرگٹاندے ہن۔ سجناں متراں تک گل پج گئی۔ سیانیاں دیاں دلیلاں تے مثعلاں ہشناک سنگھ نوں قایل نہ کروا سکیاں کہ تیرے سالے اتے سالیہار دی ذمہ واری کسے طرحاں وی تیرے تے نہیں آؤندی ۔ لاج نوں اپنے پاس رکھنا اوہ اپنیاں سبھ آساں دے خاتمے دا پروانا سمجھدا سی۔ ودھیک نہیں تاں صوبیدار میجر تاں اس نے اس جنگ وچ ہی بننا ہے۔ لاج دے کناں وچ وی کوئی نہ کوئی گلّ پے جاندی رہی ۔ چھٹی پوری ہو گئی ۔ ہشناک سنگھ نے ٹانگا بوہے اگے کھڑھا کیتا۔ ویرانوالی نوں باہوں پھڑ کے اس دے وچ بٹھایا اتے مکان دیاں چابیاں جیب وچ پا لئیاں۔ بوہے اگے کڑیاں نال کھیڈدی لاج ٹانگے وچ بیٹھی بے-بس بھوآ ول تے بھوآ ہنجھوآں بھریاں اکھاں نال لاج ول ویکھ رہی ہے۔ ٹانگا اوہلے ہو گیا ۔
(4)
"بھرا جی، لاج دا کی بنیا ؟"
"ویراں، اسیں تے تیرے پاس امانت چھڈّ آئے ساں۔"
اک سال تے دو مہینے گزر جان پچھوں سینٹرل جیہل ملتان دے ملاقات کمرے وچ بھین ویراں والی دا ایہہ اک سوال تے بھرا کشن سنگھ دا ایہہ اکو جواب، بس کل دو ہی گلاں سن جو اوہناں اک گھنٹے دی ملاقات وچ زبان نال کیتیاں۔ ایہناں دوہاں گلاں پچھوں دوولیں چپ تے کسے کسے ویلے تر اکھاں نال اک دوجے ول تکنا دل دیاں گلاں ہن، جنہاں نوں بے-زبانی دا کوئی پنڈت ہی دسّ سکدا ہے۔ ملاقات کروان والے افسر نے وقت ختم ہو جان دی گھنٹی وجائی، دوویں بھین بھرا چپ چپاتے اک دوجے نوں ویکھدے اڈے ہو گئے۔ ماں پیو جائی نال ایہہ آخری ملنی ہے، کشن سنگھ نوں اس گلّ دا کی پتہ سی !
جیہلاں وچ قیدیاں دی آواجائی لگی رہندی ہے ۔ کشن سنگھ نوں ایہہ تاں پتہ لگ چکا ہے کہ لاج ہن لاہور تپدق دے ہسپتال وچ ہے، پر ویراں والی اس نالوں وی سخت قید وچ ہے، کشن سنگھ نوں ایہہ گلّ کسے نے نہیں سی دسی ۔ چھاؤنی وچ تاں پنکھیرو پر نہیں سی مار سکدا، باغی بھرا بھرجائی تے باغیاں دی دھی بابت ویراں والی نوں کون خبر دسدا۔ ویراں والی ملاقات لئی جیہل تکّ کویں پجّ گئی، اس بھید دا اج تکّ کسے نوں پتہ نہیں لگّ سکیا ۔ اس نے اپنی جان خطرے وچ پائی، اپنے پتی ہشناک سنگھ توں ایہہ بھید لکان وچ اس نوں سفلتا ہوئی، پر بھرا دی امانت وچ مجبوری خیانت ہو جان دا صدماں اوہ نہ سہار سکی ۔ ہشناک سنگھ نے اصل مرض ولّ تاں دھیان ن کیتا، ہور دوائیاں نے کی سوارنا سی ۔ سرن کور دی قید پوری ہو گئی، ویراں والی نے امانت وچ خیانت کرن دی دوشن ہو کے بھرجائی ساہمنے پیش ہون توں پہلاں ہی سدیوی رہائی پا لئی۔
سرن کور سدھی لاہور ہسپتال وچ پجی۔ وڈا دروازہ بند سی ۔ دربان نے کیہا، "مریضاں دے آرام دا وقت ہے۔" دروازے دی کھبی نقر وچ بھنگیاں دا گھر سی ۔ اوپری کھدرپوش زنانی نوں ویکھ کے جمعدارنی نیڑے آ گئی۔ اس نے پچھیا: "تسیں کس نوں ملنا ہے ؟" سرن کور چاہندی سی کہ اس تے کوئی سوال کرے ۔ سرن کور نے کیہا، "میری لڑکی اتھے بیمار ہے 'لاج'۔" جمعدارنی نے وارڈ تے کمرے دا نمبر پچھیا تے نال ہی کیہا، "اساں تے اس ناں دی کوئی بیمار نہیں سنی، میں روز ہر اک وارڈ وچ صفائی لئی جاندی ہاں۔" سرن کور نے کیہا، "مینوں تے وارڈ دا پتہ نہیں، نہ ہی کمرے دے نمبر دا پتہ ہے، سنیا ہے کہ میری لاج اس ہسپتال وچ ہے۔"
"سنیا ہے؟" جمعدارنی نے حیران ہو کے پچھیا، "تساں آپ اس نوں اتھے داخل نہیں کروایا؟"
"نہیں، اسیں جیہل وچ ساں، پچھوں ہی اوہ بیمار ہو گئی۔"
"ؤ، باغی دی دھی ہوویگی"، جیہل دا ناں سن کے جمعدارنی نے کیہا، "اتھے اس دے لاج ناں کسے نوں وی پتہ نہیں۔ پتلی، گوری جہی، باراں تیراں سالاں دی کڑی ہے۔ بڑیاں مٹھیاں گلاں کردی ہے۔ اس دیاں گلاں سن کے کدے ہاسہ آ جاندا ہے، کدے رونا۔ اوہ اپنی بھوآ پاس سی ؟" سرن کور نے 'ہاں' وچ سر ہلایا۔
"بس اوہو ہے، جد اوہ پہلاں اتھے آئی تاں اس نے کسے کڑی توں پچھیا: 'باغی کس نوں آکھدے ہن؟' تے پھر آپ ہی دسیا کہ میرا پھپھڑ میری بھوآ نوں آکھدا سی توں باغیاں دی دھی نوں گھر کیوں لیاندا، اسے دن توں اسدا ناں باغی دی دھی پے گیا، جد وی ڈاکٹر آؤندا ہے، اوہ آکھدی ہے، مینوں میرے پتا جی تے ماتا جی پاس جیہل وچ لے چلو، ڈاکٹر ہسّ چھڈدا ہے۔" جمعدارنی دی گلّ نوں سرن کور بتّ بنی سندی گئی۔
جمعدارنی نے کیہا، "سردار جی نہیں آئے ؟"
"اوہناں دی قید اجے ادھی وی نہیں گزری، اوہناں نوں تنّ سال دی قید ملی سی ۔"
سرن کور دی گلّ سن کے جمعدارنی نے ٹھنڈھا ہوکا بھریا تے کیہا، "کڑی بڑی سیانی ہے، دسدی ہے کہ میرا پھپھڑ بھوآ نوں لے کے چلا گیا، میں باہر بوہے اگے بیٹھی سردل تے ہی سوں گئی، سردی نال مینوں تاپ چڑھ گیا، پھر میرے پتا جی دا اک دوست مینوں اپنے گھر لے گیا ۔ جد میں بہت بیمار ہو گئی تاں اوہ اتھے چھڈ گئے ۔ میں بتھیرا کیہا، مینوں جیہل لے چلو پر اوہ نہیں لے گئے۔" اتنی گل دسن پچھوں جمعدارنی نے کیہا، "ہن تے جی اوہ تہانوں ہی اڈیکدی ہے۔"
جمعدارنی دے آخری فقرے دا بھاوَ سرن کور سمجھ گئی سی ۔ لاج دے کمرے وچ پجن تکّ اس دے سارے اتھرو وگ چکے ہن۔ اپنی ماتا نوں ویکھ کے لاج دیاں اکھاں اڈیاں گئیاں۔ سویر دے دیوے دی ایہہ آخری جھلک سی ۔
