بندے نوں کنی زمین دی لوڑ لیو تالستائے
(ایہہ کہانی ہندی لیکھک شری جینیندر کمار دوارا کیتے ہندی بھاوانواد دا پنجابی روپ ہے۔ اس وچّ اوہناں نے پاتراں دے ناں بدل دتے ہن اتے روسی دی جگہ رنگ وی بھارتی کر دتا ہے ۔)
دو بھیناں سن ۔ وڈی دا قصبے وچّ اک سوداگر نال ویاہ ہویا سی ۔ چھوٹی پنڈ وچّ کسان دے گھر ویاہی سی ۔
وڈی دا اپنی چھوٹی بھین دے گھر آئی۔ کم مکا کے دونوں جنیاں بیٹھیاں تاں گلاں دا سلسلہ چل پیا ۔ وڈی اپنے شہر دے جیون دی تعریف کرن لگی، ''ویکھو، کویں آرام نال اسیں رہندے ہاں ۔ پھینسی کپڑے ہور ٹھاٹھ دے سامان ! طرحاں طرحاں دیاں سوادلیاں چیزاں کھان–پین نوں، اتے پھر کھیل تماشے–تھئیٹر، باغ–بغیچے ! ''
چھوٹی بھین نوں گلّ لگّ گئی ۔ اپنی واری تے اسنے سوداگر دی زندگی نوں نیواں دسیا اتے کسان دا پکھ لیا ۔ کیہا، ''میں تاں اپنی زندگی تہاڈے نال عدل–بدلی کدے نہ کراں ۔ اسیں سدھا–سادہ اتے رکھی سکھی نال جیون بتیت کردے ہاں تاں کی، چنتا–فکر توں تاں چھٹے ہاں ۔ تسیں لوک سجے–دھجے رہندے ہو، تہاڈی آمدنی بہت ہے، لیکن اک روز اوہ سبھ ہوا وی ہو سکدا ہے، دیدی ۔ کہاوت ہے ہی—'نفع نقصان دوویں جڑویں بھرا ۔ ' اکثر ہندا ہے کہ اج تاں امیر ہے کلّ اوہی ٹکڑے نوں محتاج ہے ۔ تے ساڈے پنڈ دے جیون وچّ ایہہ خطرہ نہیں ہے ۔ کسانی زندگی چمک دمک والی نہیں تاں کی، عمر لمی ہندی ہے اتے محنت نال تندرستی وی بنی رہندی ہے ۔ اسیں مالدار نہیں کہاوانگے : پر ساڈے کول کھان دی کمی وی کدے نہیں ہوویگی ۔ ''
وڈی بھین نے تان نال کیہا، ''بس–بس، ڈھڈّ تاں بیل تے کتا وی بھر لیندے نے ۔ تے ایہہ وی کوئی زندگی ہے ؟ تینوں جیون دے آرام، ادب اتے خوشی دا کی پتہ ؟ تیرا مرد جنی مرضی محنت کرے، جس حالت وچّ تسیں جمے ہو، اسی حالت وچّ مروگے ۔ اوہی سارے پاسے گوبر گوہا، توڑی، مٹی ! اتے ایہی کجھ تہاڈے بچیاں دی قسمت وچّ لکھیا ہے ۔ ''
چھوٹی نے کیہا، ''تاں کی ہویا ! ہاں، ساڈا کم چمک دمک والا نہیں ؛ لیکن سانوں کسے دے اگے جھکن دی وی لوڑ نہیں ۔ شہر وچّ تسیں ہزار لالچاں وچّ گھرے رہندے ہو ۔ اج نہیں تاں کلّ دی کی خبر ہے ! کلّ تہاڈے آدمی پاپ، لوبھ–جوئے، شراب اتے ہور برائییاں وچّ پھس سکدے ہن، تدّ گھڑی بھر وچّ سبھ برباد ہو جائیگا ۔ کی اکثر اجہیاں گلاں نہیں ہندیاں ؟ ''
گھر دا مالک دینا دواسمے وچّ پیا عورتاں دی ایہہ گلّ سن رہا سی ۔ اسنے سوچیا کہ گلّ تاں کھری ہے ۔ بچپن توں ماں دھرتی دی سیوا وچّ اسیں اینے لگے رہندے ہاں کہ کوئی وارتھ دی گلّ ساڈے من وچّ گھر نہیں کردی ۔ بس، مشکل اک ہے کہ ساڈے کول زمین کافی نہیں ہے ۔ زمین خوب ہووے تاں مے کسے دی بھورا پرواہ نہ کراں، چاہے شیطان ہی کیوں نہ ہووے !
اتھے ہی کونے وچّ شیطان دبکیا بیٹھا سی ۔ اسنے سبھ کجھ سنیا ۔ اوہ خوش سی کسان دی پتنی نے پنڈ دی تعریف کرکے اپنے آدمی نوں ڈینگ تے چڑھا دتا ۔ ویکھو نہ، کہندا سی کہ زمین خوب ہووے تاں پھر چاہے شیطان وی آ جاوے، تاں پرواہ نہیں ۔
شیطان نے من وچّ کیہا کہ اچھا حضرت، ایہی فیصلہ ٹھیک ۔ میں تہانوں کافی زمین دیوانگا تے ویکھنا کہ اس نال توں میرے چنگل وچّ پھسدا ہیں کہ نہیں ۔
پنڈ دے کول ہی ذمیندار دی مالکن دی کوٹھی سی ۔ کوئی تنّ سو اےکڑ اسدی زمین سی ۔ اوہناں دے اپنیاں آسامیاں نال سوہنے ودھیا سنبندھ رہے سن ؛ لیکن اوہناں نے اک کارندہ رکھیا، جو پہلاں فوج وچّ رہا سی ۔ اسنے آکے لوکاں تے جرمانے ٹھوکنے شروع کر دتے ۔
دینے دا ایہہ حالَ سی کہ اوہ بہتا دھیان رکھدا، پھر وی کدے تاں اسدا بیل جمیندارن دی چری وچّ پہنچ جاندا، کدے گاں باغیچی وچّ چردی پھڑی جاندی ۔ ہور نہیں تاں اوہناں دی رکھی ہوئی گھاہ وچّ وچھیری–بچھڑا ہی جا منہ ماردے ۔ ہر وار دینے نوں جرمانہ دینا پیندا ۔جرمانہ تاں اوہ دے دندا، پر من بہت دکھی ہندا ۔ اوہ کھجھدا کرجھدا گھر پجدا اتے اپنی ساری چڑ گھر وچّ اتاردا ۔ سارا سیال کارندے دی وجہ کرکے اسنوں اجیہا تراس بھگتنا پیا ۔
اگلے سیال وچّ پنڈ وچّ خبر ہوئی کہ مالکن اپنی زمین ویچ رہی ہے اتے منشی اکرم علی نال سودے دی گل بات چل رہی ہے ۔ کسان سنکے چکنے ہوئے ۔ اوہناں نے سوچیا کہ منشی جی دی زمین ہوویگی تاں اوہ جمیندار دے کارندے توں وی زیادہ سختی کرنگے اتے جرمانے لاؤنگے اتے ساڈی تاں گزر–بصر اس زمین دے سر تے ہے ۔
ایہہ سوچ کے کسان مالکن دے کول گئے ۔ کیہا کہ منشی جی نوں زمین نہ دیو ۔ اسیں اس توں ودھ قیمت تے لین نوں تیار ہاں ۔ مالکن راضی ہو گئی ۔
تاں کساناں نے کوشش کیتی کہ ملکے پنڈ دی پنچائت ولوں اوہ سبھ زمین لے لین تاں کہ اوہ ساریاں دی بنی رہے ۔ دو وار اس تے وچار کرن لئی پنچائت جڑی پر فیصلہ نہیں ہو سکیا ۔ اصل وچّ ایہہ سبھ شیطان دی کرتوت سی ۔ اسنے اوہناں دے وچّ فٹّ پا دتی سی ۔اوہ ملکے کسے اک مت تے آ ہی نہیں سکے ۔ طے ہویا کہ وکھ–وکھ کرکے ہی اوہ زمین لے لئی جاوے ۔ ہر کوئی اپنے بتے دے حساب لے لوے۔ مالکن پہلاں دی طرحاں اس گلّ تے وی راضی ہو گئی ۔
اینے وچّ دینے نوں پتہ لگیا کہ اک گوانڈھی اکٹھی پنجاہ اےکڑ زمین لے رہا ہے اتے جمیندارن راضی ہو گئی ہے کہ ادھا روپیہ ہنے نقد لے لوے، باقی سال بھر بعد چکدا ہو جائیگا ۔ دینے نے اپنی استری نوں کیہا کہ دوجے زمین خرید رہے ہن ۔ سانوں وی ویہہ تیہہ اےکڑ زمین لے لینی چاہیدی ہے ۔ جینا تاں انج ہی دبھر ہو رہا ہے اتے اوہ کرندا جرمانے–تے–جرمانے ٹھوک کے سانوں برباد ہی کر دیویگا ۔
اوہناں دوناں نے ملکے وچار کیتا کہ کس ترکیب زمین خریدی جاوے ۔ سو کلدار تاں اوہناں دے کول بچے ہوئے رکھے سن ۔ اک اوہناں نے پلیا ہویا اپنا بچھڑا ویچ دتا ۔ کجھ مال گہنے رکھیا ۔ اپنے وڈے بیٹے نوں مزدوری تے چڑاکے اسدی نوکری دے بدلے کجھ روپیہ پیشگی لے لیا ۔ باقی رہندا اپنی گھروالی دے بھائی توں ادھار لے لیا ۔ اس طرحاں کوئی ادھی رقم اوہناں نے اکٹھی کر لئی ۔
کر کراکے دینے نے اک چالھی اےکڑ زمین دا ٹکڑا پسند کیتا، جس دے کجھ حصے وچّ درخت وی کھڑے سن ۔ مالکن دے کول اسدا سودا کرن اپڑیا ۔ سودا سرے چڑھ گیا تے موقعے تے ہی اسنے سائی وی دے دتی ۔ پھر قصبے وچّ جاکے لکھا–پڑھی پکی کر لئی ۔
ہن دینے دے کول اپنی نجی زمین سی ۔ اسنے بیج خریدیا اتے اپنی زمین تے بیجیا، اس طرحاں اوہ ہن آپ جمیندار ہو گیا ۔
انجں دینا کافی خوش حال ہو گیا سی ۔ اسدے سنتوکھ وچّ کوئی کمی نہیں سی رہنی جیکر بس گانڈھیاں ولوں اسنوں پورا چین مل جاندا ۔کدے–کدے اس دے کھیتاں وچّ گانڈھیاں دے پشو آ چردے ۔ دینے نے بہت بینتیاں کیتیاں،پیار نال سمجھایا، لیکن کوئی فرق نہیں پیا ۔ اسدے بعد ہور–تاں–ہور، اہیر چھوکرے پنڈ دیاں گٔوآں نوں دن–دہاڑے اسدی زمین وچّ چھڈن لگّ پئے ۔ رات نوں بیل کھیتاں دا نقصان کردے ۔ دینے نے اوہناں نوں وار–وار کڈھوایا اتے وار–وار اسنے اوہناں دے مالکاں نوں معاف کیتا ۔ اک عرصے تکّ اوہنے صبر رکھیا اتے کسے دے خلاف کاروائی نہیں کیتی ۔ لیکن کدوں تکّ ؟ اخیر اسدا صبر مکّ گیا اتے اسنے عدالت وچّ درخاست دتی ۔من وچّ جاندا تاں سی کہ مصیبت دی وجہ اصلی ایہہ ہے کہ ہورناں لوکاں کول زمین دی کمی ہے، جان–بجھکے دینے نوں پریشان کرن دی منشا کسے دی نہیں سی۔ لیکن اسنے سوچیا کہ اس طرحاں میں نرمائی دکھاؤندا رہانگا، تاں اوہناں لوکا نوں شہِ ملدی رہیگی اتے میرے کول جو ہے اوہ سبھ برباد کر دینگے ۔ نہیں،اوہناں نوں سبق سکھاؤنا چاہیدا ہے ۔
سو اسنے من بنا لیا ۔ اک سبق دتا، دوجا دتا ۔ نتیجہ ایہہ کہ دو–تنّ کساناں نوں عدالت نے جرمانہ کر دتا ۔ بس پھر کی آنڈھ–گوانڈھ دے لوک دینے نال کھندک کھان لگّ پئے ۔ ہن کدے–کدے جان–بجھّ کے وی تنگ کرن لئی اپنے مویشی اسدے کھیتاں وچّ چھڈّ دندے ۔ اک آدمی گیا اتے اسنوں لوڑ جیکر گھر وچّ بالن دی سی، تاں اسنے رات نوں جان کے پورے ستّ ٹاہلی دے درخت وڈھّ لئے ۔ دینے نے سویرے گھمدے ہوئے ویکھیا کہ درخت کٹے پئے ہن ۔ اوہ دھرتی تے لمے پئے ہن اتے اوہناں دی جگہ کھڑے ڈنڈ جانو دینے نوں چڑا رہے ہون۔ ویکھکے اوہنوں طیش آ گیا ۔
اسنے سوچیا کہ جیکر دشٹ نے اک درخت ایتھوں تے دوجا پراں توں کٹیا ہندا تاں وی غنیمت سی ۔ لیکن کمبکھت نے آسپاس دے سبھ درخت کٹّ کے باغ ہی اجاڑ دتا ۔ پتہ لگے تاں خبر لئے بناں نہیں چھڈونگا ۔ اسنے ایہہ جانن لئی سر کھرکیا کہ ایہہ کرتوت کسدی ہو سکدی ہے ۔ اخیر طے کیتا کہ ہووے–نہ–ہووے، ایہہ دھنو ہووےگا ۔ ہور کوئی اجیہا نہیں کر سکدا ۔ ایہہ سوچ کے اوہ دھنو دی طرف گیا کہ شاید کوئی ثبوت مل جاوے، لیکن اوتھے چوری دا کوئی ثبوت نہیں ملیا اتے آپس وچّ بول بلارے اتے ودھو ودھی دے سوا کجھ نتیجہ نہ نکلیا ۔ تاں وی اسنوں من وچّ پکا وشواس ہو گیا کہ دھنو نے ہی ایہہ کم کیتا ہے اتے جاکے رپٹ لکھا دتی ۔ دھنو دی پیشی ہوئی، معاملہ چلیا ۔ اک عدالت توں دوجی عدالت ہوئی ۔ اخیر وچّ دھنو بری ہو گیا، کیونکہ کوئی ثبوت اتے گواہ ہی نہیں سن ۔ دینا اس گلّ تے ہور وی جھلیا اٹھا اتے اپنا غصہ مجسٹریٹ تے اتارن لگا ۔
اس طرحاں دینے دا اپنے گوانڈھیناں اتے افسراں نال من مٹاؤ ودھن لگا، اتھوں تک کہ اسنوں گھر نوں وی اگّ لگاؤن دیاں گلاں وی سنن وچّ آؤن لگیاں ۔ حالانکہ دینے دے کول ہن زمین زیادہ سی اتے ذمینداراں وچّ اس دی گنتی سی، پر پنڈ وچّ اتے پنچاں وچّ اسدا پہلاں ورگا عجت مان نہیں رہِ گیا سی ۔
اسے دوران افواہ اڈی کہ کجھ لوک پنڈ چھڈّ–چھڈا کے کتے جا رہے ہن ۔
دینے نے سوچیا کہ مینوں تاں اپنی زمین چھڈن دی لوڑ ہے ہی نہیں ۔ لیکن ہور کجھ لوک جیکر پنڈ چھڈن تاں میں وی چلاں، پنڈ وچّ بھیڑ ہی گھٹّ ہوویگی ۔ میں اوہناں دی زمین آپ لے لوانگا ۔ تدّ زیادہ ٹھیک رہے گا ۔ ہن تاں زمین دی کجھ تنگی محسوس ہندی ہے ۔
اک دن دینا گھر دے دواسمے وچّ بیٹھا ہویا سی کہ اک پردیسی کسان اتھوں لنگھدا ہویا اسدے گھر آیا ۔ اوہ رات ٹھہریا اتے کھانے توں بعد گل بات چلی کہ بھرا، کتھو آ رہے ہو ؟ اسنے کیہا ستلج پاروں آ رہا ہاں ۔ اوتھے بہت کم ہے ۔ پھر گلّ وچوں گلّ نکلی اتے آدمی نے دسیا کہ ادھر زمین آباد ہو رہی ہے ۔ اسدے اپنے پنڈ دے کئی ہور لوک اوتھے گئے ہن ۔ اوہناں نے سوسائٹی بنا لئی ہے اتے ہریک نوں ویہہ اےکڑ زمین مفت ملی ہے ۔ زمین وی اجیہی تکڑی ہے کہ اس تے کنک دی پہلی فصل لوہڑے دی ملی تے بلیاں گٹھ گٹھ لمیاں اتے پھیلا اینا کہ داتی دے اک کٹّ نال رگّ پورا ۔ اک آدمی دے کول کھان نوں دانے نہیں سن ۔ خالی ہتھ اوتھے اپڑیا ۔ ہن اسدے کول دو گاواں، چھ بیل اتے دانیاں نال بھرے بھڑولے وکھ ۔
دینے دے من وچّ وی اچھا پیدا ہوئی ۔ اسنے سوچیا کہ میں اتھے تنگ ترس جہی جگہ وچّ پیا کی کر رہا ہاں، جدوں کہ دوجی جگہ موقع کھلھم کھلھا پیا ہے ۔ اتھے دی زمین، گھر–وار ویچ –واچ کے نغدی بنا اتھے ہی کیوں نہ چلیا جاواں اتے نویں سرؤں شروع کرکے دیکھاں؟ اتھے لوکاں دی گچپت ہوئی جاندی ہے ۔ اس نال مشکل ہندی ہے اتے ترقی رکدی ہے، لیکن پہلاں اپنے آپ جاکے پتہ کر آؤنا چاہیدا ہے کہ کی گلّ ہے ۔ سو ورکھا دے بعد تیاری کرکے اوہ چل پیا ۔ پہلاں ریل وچّ گیا ۔ پھر سیکڑوں میل بیل گڈی تے اتے پیدل سفر کردا ہویا ستلج ندی دے پار والی جگہ تے اپڑیا ۔ اوتھے ویکھیا کہ جو اس آدمی نے کیہا سی، سبھ سچ ہے ۔ سبھ دے کول خوب زمین ہے ۔ ہریک نوں سرکار ولوں ویہہ–ویہہ اےکڑ زمین ملی ہوئی ہے، جاں جو چاہے خرید سکدا ہے ۔ ہور خوبی ایہہ کہ کوڈیاں دے ملّ جنی چاہے، زمین ہور وی لے سکدا ہے ۔
سبھ ضروری گلاں پتہ کرکے دینا سیال توں پہلاں–پہل گھر پرط آیا ۔ آکے دیش–چھڈن دی گلّ سوچن لگا ۔ اسدی ساری زمین سوہنے بھا وک گئی ۔ گھر–مکان، مویشی–ڈنگر سبھ دی نغدی بنا لئی اتے پنچائت توں استعفٰی دے دتا اتے سارے ٹبر نوں نال لے ستلج ندی–پار لئی روانہ ہو گیا ۔بار دے علاقے دے اک پنڈ پہنچدیاں ہی پنڈ دی پنچائت وچّ شامل ہون دی عرضی دتی ۔ میمبراں دی اسنے خوب خاطر سیوا کیتی اتے داہوتاں دتیاں ۔ زمین دا پٹا اسنوں سہجے ہی مل گیا ۔ ملی–جلی زمین وچوں اسنوں اتے اسدے بال–بچیاں دے استعمال لئی پنج حصے یعنی سو اےکڑ زمین اوہنوں مل گئی ۔ اوہ سبھ اکٹھی نہیں سی، کئی جگہ ٹکڑے سن ۔ علاوہ اسدے پنچائتی چراگاہ وی اسدے لئی کھلھم کھلھا کر دتا گیا ۔ دینے نے ضروری کوٹھا چھت لیا،حل پنجالی بنا لئی اتے ڈنگر وچھا خرید لیا ۔ شاملات زمین وچوں ہی ہن اوہناں نوں اینا مل گیا سی کہ پہلاں توں تگنی زمین ہو گئی اتے اوہ وی لوہڑے دی اپجاؤ ۔ اوہ پہلاں توں کئی گنا خوش حال ہو گیا ۔ اس کول چرائی لئی کھلھم کھلھا میدان–دا–میدان پیا سی اتے جنے چاہے اوہ پشو رکھ سکدا سی ۔
پہلاں تاں اتھے پیر لاؤن اتے گھر کوٹھا بناؤن وچّ اوہدا خوب من رچیا رہا ۔ اوہدا من خوش سی اتے اسنوں مان محسوس ہندا سی ۔ تے جدوں اوہ اس خوش حالی دا عادی ہو گیا تاں اسنوں لگن لگا کہ اتھے وی زمین کافی نہیں ہے ؛ ہور اگے جنگل ولّ ہندی تاں اچھا سی ۔ پہلاں سال اسنے کنک بیجی تاں زمین نے چنگی فصل دتی ۔ اوہ پھر کنک ہی بیجدے رہنا چاہندا سی، تے ایس لئی اینی کو زمین کافی نہیں سی ۔ جتھے اک وار کنک دی فصل لے لئی، اتھوں اگلی وار اونا جھاڑ نہیں نکلدا سی ۔ تیسرے سال تاں آس ہی نہیں سی رہندی، سو ضروری ہندا سی کہ دھرتی نوں آرام دتا جاوے ۔ہور وی بہت سارے لوک زمین دی قلت محسوس کرن لگّ پئے سن، لیکن سبھ دے لئی آؤندی کتھوں ؟ زمین دی بھکھ ودھدی جاندی سی۔ جو مالدار سن، اوہ کنک اگاؤن لئی ہور زمین چاہندے سن ۔ جو غریب سن، اوہ تاں اپنی زمین توں جویں–تویں پیسہ وصول کرنا چاہندے سن، تاں کہ مالیا وغیرہ تار سکن ۔ دینا ہور کنک بیجنا چاہندا سی ۔ اس لئی اک سال لئی اسنے ٹھیکے تے ہور زمین لے لئی ۔ خوب کنک بیجی اتے فصل وی خوب ہوئی ۔ لیکن زمین پنڈ توں دور پیندی سی اتے دانہ پھکا تے توڑی میلاں دوروں گڈے بھر–بھرکے ڈھوہنے پیندے سی ۔ کجھ دناں بعد دینے نے ویکھیا کہ کجھ وڈے–وڈے لوک فارم ہاؤساں وچّ رہندے سن اتے اوہ خوب پیسہ کما رہے سن ۔ اسنے سوچیا کہ جے میں وی اکٹھی قائمی زمین لے لواں اتے اتھے ہی گھر بسا کے رہاں تاں گلّ ہی ہور ہو جاوے ۔
اس طرحاں اکٹھی اتے قائمی زمین خریدن دا سوال وار–وار اسدے من وچّ اٹھن لگا ۔
تنّ سال اس طرحاں نکل گئے ۔ دینا زمین کرائے تے لیندا اتے کنک بیج چھڈدا ۔ موسم ٹھیک گئے، جھاڑ سوہنا نکلیا اتے اس کول مال جمع ہون لگا ۔ اوہ اسے طرحاں صبر نال ودھدا جا سکدا سی، لیکن ہر سال اتے لوکاں توں زمین کرائے تے لین اتے اسدے لئی بھجّ دوڑ اتے سردردی کارن اوہ اکّ تھکّ گیا سی ۔ جتھے زمین چنگی ہندی، اتھے ہی لین والے دوڑ پیندے ۔ جے بندہ بہت چوکس–چوکنا اتے ہوشیار نہ ہندا تاں زمین ملنا اسمبھو ہندا سی ۔ ایہہ بڑی پریشانی والی گلّ سی ۔ اس طرحاں تیجے سال اجیہا ہویا کہ دینے نے اک مہاجن نال مل کے کجھ کاشتکاراں توں زمین ٹھیکے تے لے لئی ۔ زمین واہ سہاگ کے تیار ہو چکی سی کہ کجھ آپس وچّ کشمکش ہو گئی اتے معاملہ کوٹ کچہری تکّ پہنچ گیا ۔ عدالت وچّ معاملہ ہور وگڑ گیا اتے کیتی–کرائی محنت بھنگ دے بھانے چلی گئی ۔
دینے نے سوچیا کہ جیکر کتے زمین میری قائمی ملکیت دی ہندی تاں میں آزاد ہندا اتے کیوں ایہہ پرپنچ بندا ہور بکھیڑ ودھدا ؟
اس دن توں اوہ زمین لئی نظر رکھن لگا ۔ اخیر اک کسان ملیا، جہنے اک ہزار گھماں زمین خریدی سی، لیکن بعد وچّ اسدی حالت سمبھل نہیں سکی ۔ ہن مصیبت وچّ پھسیا ہون کرکے اوہ اسنوں سستے وچّ دین نوں تیار سی ۔ دینے نے اس نال گلّ چلائی اتے سودا کرنا شروع کیتا ۔ آدمی مصیبت وچّ سی، اس کرکے دینا قیمت گھٹاؤن لئی زور مارن لگا ۔ اخیر قیمت اک ہزار روپئے طے ہوئی ۔ کجھ نغد دینے سن، باقی پھر ۔ سودا پکا ہو گیا سی کہ اک سوداگر اپنے گھوڑے دے دانے–پانی لئی اسدے گھر دے کول ٹھہریا ۔ اس نال دینے دی گل بات جو ہوئی تاں سوداگر نے کیہا کہ میں نرمدا ندی دے اس پار توں آ رہا ہاں ۔ اوتھے 1500 اےکڑ عمدہ زمین کل پنج سو روپئے وچّ میں خریدی سی ۔ سنکے دینے نے استوں ہور سوال پچھے ۔ سوداگر نے کیہا :
''گلّ ایہہ ہے کہ افسر–چودھری نال میل–ملاقات کرن دا ہنر چاہیدا ہے ۔ سو توں زیادہ روپئے تاں میں ریشمی کپڑے اتے غلیچے دین وچّ خرچ کیتے ہونگے ۔ پھر شراب، پھل–میویاں دیاں پیٹیاں، ڈنر–سیٹ وغیرہ دے تحفے وکھ ۔ نتیجہ ایہہ کہ فی اےکڑ مینوں زمین کوڈیاں دے بھا پے گئی ۔" قہقے سوداگر نے اپنے دستاویز سبھ دینے دے ساہمنے کر دتے ۔
پھر کیہا، ''زمین این ندی دے کنارے ہے اتے سارے–دا–سارا ٹکّ اکٹھا ہے ۔ اپجاؤ اینا کہ پچھو نہ۔ ''
دینے نے اتسکتاپوروک سوداگر توں سوال–تے–سوال پچھے۔ اسنے دسیا :
''اوتھے اینی زمین ہے، اینی کہ توں مہینیاں چلیں چلیں تاں پوری نہیں ہووے ۔ اوتھے دے لوک جمع سدھے ہن، مکدی گلّ زمین سمجھو، مفت دے بھاء لے سکدے ہو ۔ ''
دینے نے سوچیا، ایہہ ٹھیک رہے گا ۔ بھلا میں ہن ہزار اےکڑ لئی ہزار روپیہ کیوں پھوکاں ؟
جیکر اوتھے جاکے انا روپیہ زمین وچّ لاواں، تاں اتھے نالوں کئی گنا زیادہ زمین مینوں مل جائگی ۔
دینے نے پچھگچھ کیتی کہ اس جگہ کویں جایا جاوے ؟ سوداگر نے سبھ دسّ دتا ۔ اوہ چلا گیا تاں دینے نے وی اپنی تیاری کھچ لئی ۔ پتنی نوں کیہا کہ گھر دی سانبھ سنبھال رکھے اتے آپ اک آدمی نال لے، یاترا نوں نکل پیا ۔ رستے وچّ اک شہر وچوں ٹھہر کے، اتھوں چاہ دے ڈبے، شراب اتے اسے طرحاں ہور اپہار دیاں چیزاں، جو سوداگر نے دسیاں سن، لے لئیاں ۔ پھر دوویں چلو چال چلدے گئے ۔ چلدے–چلدے اخیر ستویں روز اوتھے پجے، جتھوں کول لوکاں دی بستی شروع ہندی سی ۔ اسنے ویکھیا کہ سوداگر نے جو گلّ دسی سی، اوہ ٹھیک سی ۔ دریا دے کول زمین–ہی–زمین سی ۔ سبھ خالی۔ ایہہ لوک اس توں کم نہیں لیندے سن۔کپڑے جاں سرکی دے تنبو وچّ رہندے، شکار کردے، مویشی پالدے اتے انج ہی موج کردے سن ۔ نہ روٹی بناؤنا جاندے سن، نہ ہی اناج اگاؤنا سکھیا سی ۔ دودھ دا چھاچھ–مٹھا بناؤندے، پنیر بناؤندے اتے اس توں اک طرحاں دی شراب وی تیار کر لیندے سن ۔ ایہہ سبھ کم عورتاں کردیاں ۔ مرد کھان–پین توں وہلے ہو ڈھولے دیاں لاؤن وچّ مست رہندے ۔ اوہ لوک مضبوط اتے سوستھ سن اتے کم–دھام دے نام بناں کجھ کیتے مگن رہندے سن ۔ اپنے توں باہر اوہناں نوں کجھ پتہ نہیں سی ۔ پڑھنا–لکھنا جاندے نہیں سن اتے ہندی تکّ نہیں جاندے سن تے سن بھلے مانس سدھے سبھاء دے ۔ دینے نوں ویکھدے ہی اوہ اپنے تنبوآں وچوں نکل آئے اتے اسدے چارے پاسے گھیرا پا کے کھڑے ہو گئے ۔ اوہناں وچوں اک دبھاشیئے دی معرفت دینے نے دسیا کہ میں زمین دی خاطر آیا ہاں ۔ اوہ لوک بڑے خوش ہو گئے۔ وڈی آؤبھگت دے نال اوہ اسنوں اپنے سبھ توں ودھیا ڈیرے وچّ لے گئے ۔ اوتھے قالین تے گدے اتے بٹھایا اتے آپ اوہدے آلے دوآلے بھنجے بیٹھ گئے ۔ اسنوں پین نوں چاہ دتی اتے دارو وی ۔ اسدی مہمانینواجی وچّ بڑی پھنے دعوت ہوئی ۔ دینے نے وی گڈی وچوں بھینٹ کرن لئی لیاندیاں چیزاں کڈھیاں اتے ساریاں نوں تھوڑھی–تھوڑھی چاہ ونڈی ۔ کول لوک بڑے خوش سن ۔ اوہناں نے آپس وچّ ایس اجنبی بارے خوب چرچہ کیتی ۔ پھر دبھاشیئے نوں کیہا کہ مہمان نوں سبھ سمجھا دیوے ۔
دبھاشیئے نے کیہا کہ ایہہ لوک کہنا چاہندے ہن کہ اسیں تہاڈے آؤنوں خوش ہاں ۔ ساڈے اتھے دا قاعدہ ہے کہ مہمان دی خاطر جو ساڈے توں بن سکے، کریئے ۔ تہاڈی کرپا دے اسیں کرتگ ہاں ۔ دسو کہ ساڈے کول کہڑی چیز ہے، جو تہانوں سبھ توں پسند ہے، تاں کہ اسیں اس نال تہاڈی خاطر کر سکیئے ۔ دینے نے جواب دتا کہ جس چیز نوں ویکھکے میں بہت خوش ہاں، اوہ تہاڈی زمین ہے ۔ ساڈے اتھے زمین دی کمی ہے اتے اوہ اپجاؤ وی بہتی نہیں ہندی، لیکن اتھے اسدا کوئی پارابار نہیں ہے اتے ایہہ زمین اپجاؤ وی خوب ہے ۔ میں تاں اپنیاں اکھاں نال اتھے–ورگی دھرتی ہور کتے ویکھی نہیں ۔
دبھاشیئے نے دینے دی گلّ اپنے لوکاں نوں سمجھا دتی ۔ کجھ دیر اوہ آپس وچّ صلاحَ کردے رہے ۔ دینا سمجھ نہیں سی سکدا کہ اوہ کی کہہ رہے سن ۔ لیکن اسنے ویکھیا کہ اوہ بہت خوش لگدے سن، خوب ہسّ رہے سن اتے زور–زور نال بول رہے سن ۔ پھر اوہ چپ ہو گئے اتے دینے ولّ دیکھن لگے ۔
پھر آپس وچّ گلّ کرن لگے ۔ اوہنوں لگیا جویں اوہناں وچّ کجھ دودھا ہووے ۔ دینے نے پچھیا کہ اوہناں لوکاں وچّ ہن کس گلّ دی اٹک ہے ۔ دبھاشیئے نے دسیا کہ اوہناں وچّ کجھ دی رائے ہے کہ سردار توں زمین دین بارے پچھ لینا چاہیدا ہے، اوہدی غیر–حاضری وچّ فیصلہ کرنا ٹھیک نہیں ۔ دوسریاں دا خیال ہے کہ اس گلّ وچّ سردار دے پرتن دا راہ دیکھن دی لوڑ نہیں ہے، ذرا–جنی تاں گلّ ہے ۔
ایہہ وواد چل رہا سی کہ اک آدمی وڈی–جہی جتدار ٹوپی پہنی اوتھے آ گیا ۔ سبھ چپ ہو گئے اتے اسدے مان ستکار وچّ کھڑے ہو گئے ۔ دبھاشیئے نے کیہا کہ ایہی ساڈے سردار ہن۔
دینے نے جھٹپٹّ اپنے سامان وچوں اک ودھیا لباد کڈھیا اتے چاہ دا اک وڈا ڈبا، اتے ہور چیزاں سردار نوں بھینٹ کیتیاں۔ سردار نے بھینٹ سویکار کیتی اتے اپنے آسن تے جا بیٹھا ۔ بیٹھدے ہی کول لوکاں نے اسنوں کجھ کہنا شروع کیتا ۔ سردار کجھ دیر سندا رہا، پھر اسنے اوہناں نوں چپ رہن دا اشارہ کیتا ۔ اس توں بعد دینے دی طرف مکھاتب ہوکے ہندوستانی وچّ کیہا :
''ایہناں بھراواں نے جو کیہا، ٹھیک ہے۔ جنی زمین چاہو چھانٹ لؤ ۔ ساڈے کول اسدا کوئی گھاٹا نہیں۔''
دینے نے سوچیا کہ میں منچاہے جنی زمین کویں لے سکدا ہاں ۔ پکا کرن لئی دستاویز وغیرہ وی تاں چاہیدے ہن، نہیں تاں جویں اج ایہناں نے کہہ دتا کہ ایہہ تہاڈی ہے، پچھے انج ہی اسنوں واپس وی لے سکدے ہن ۔
ظاہرا طور تے اسنے کیہا، ''تہاڈی مہربانی لئی میں دھنوادی ہاں ۔ تہاڈے کول بہت دھرتی ہے اتے مینوں تھوڑھی–جہی چاہیدی ہے ۔ لیکن مینوں پکا پتہ ہونا چاہیدا ہے کہ میرا اپنا نکا جیہا ٹکڑا کہڑا ہے اتے ایہہ وی کہ اوہ میرا ہی ہے ۔ کی اجیہا نہیں ہو سکدا کہ زمین نوں ماپ لیا جاوے اتے اونا ٹکڑا پھر میرے حوالے کر دتا جاوے ؟ مرنا–جینا ربّ دے ہتھ ہے اتے سنسار وچّ ایہی چکر چلدا ہے ۔ تسی دیاوان لوک ہو تاں ہی مینوں ایہہ دندے ہو، تے ہو سکدا ہے کہ تہاتھوں بعد تہاڈی اولاد اس نوں واپس لے لینا چاہے پھر ؟ ''
سردار نے کیہا، ''تہاڈی گلّ ٹھیک ہے ۔ زمین تہاڈے حوالے ہی کر دتی جائیگی ۔ ''
دینے نے کیہا، ''سنیاں ہے، اتھے اک سوداگر آیا سی ۔ اوہنوں وی تسیں زمین دتی سی اتے اس سبندھ وچّ کاغذ پکا کر دتا سی ۔ انج ہی میں چاہندا ہاں کہ کاغذ پکا ہو جاوے ۔ ''
سردار سمجھ گیا ۔
بولیا، ''ہاں، ضرور ۔ ایہہ تاں سوکھیاں ہی ہو سکدا ہے ۔ ساڈے اتھے اک منشی ہے، قصبے وچّ چلکے لکھ–لکھا کر لوانگے اتے رجسٹری ہو جائیگی ۔ ''
دینے نے پچھیا، ''در کی ہوویگی ؟''
''ساڈی در تاں اک ہی ہے ۔ اک دن دے اک ہزار روپئے ۔''
دینا سمجھیا نہیں ۔ بولیا، ''دن ! دن دا حساب ایہہ کویں ہے ؟ ایہہ دسو کنے اےکڑ ؟ ''
سردار نے کیہا، ''ایہہ سبھ گننا–گناؤنا ساڈے توں نہی ہندا ۔ اسیں تاں دن دے حساب ویچدے ہاں، جنی زمین اک دن وچّ پیدل چلکے توں ول لئینگا، اوہی تیری ۔ تے قیمت ہے ہی دن بھر دی اک ہزار ۔ ''
دینا اچرج وچّ پے گیا کیہا، ''اک دن وچّ تاں بہت–ساری زمین ولی جا سکدی ہے ۔ ''
سردار ہسیا ۔ بولیا، ''ہاں، کیوں نہی ۔ بس، اوہ سبھ تہاڈی ۔ لیکن اک شرط ہے ۔ جیکر تسیں اسے دن، اسے جگہ نہ آئے، جتھوں چلوگے، تاں قیمت ضبط سمجھی جائیگی ۔ ''
''لیکن مینوں پتہ کویں چلیگا کہ میں اس جگہ توں چلیا سی ۔ ''
''کیوں، اسیں سبھ نال چلانگے اتے جتھے ٹھہرن نوں کہوگے، ٹھہرانگے ۔ اس جگہ توں شروع کرنا اتے اتھے ہی پرط آؤنا ۔ نال کہی لے لینا ۔ جتھے ضروری سمجھیا، نشان لگا دتا ۔ ہر موڑ تے مٹی دی اک ڈھیری دی نشانی لا دتی ۔ پچھے پھر اسیں لوک چلانگے اتے حلّ نال اک نشان نوں دوجے نال ملا کے ہدبندی دی لکیر کھچّ دیوانگے ۔ ہن دن بھر وچّ جنا چاہو، وڈے–توں–وڈا چکر تسیں لگا سکدے ہو ۔ تے سورج چھپن توں پہلاں جتھوں چلے سی، اوتھے آ جانا۔ جنی زمین تسیں اس طرحاں ولّ لؤگے، اوہ تہاڈی ہو جائیگی ۔ ''
دینا خوش ہویا ۔ طے ہویا کہ اگلے سویرے ہی چلنا شروع کر دتا جائیگا ۔ پھر کجھ گپشپّ ہوئی، کھانا–پینا ہویا ۔ انج ہی کردے–کراندے رات ہو گئی ۔ دینے لئی اوہناں نے خوب آرام دا پراں دا بسترا لگا دتا اتے اوہ لوک راتبھر لئی وداع ہو گئے ۔ کہہ گئے کہ پو پھٹن توں پہلاں ہی اوہ آ جانگے، تانکِ سورج نکلن توں پہلاں–پہلاں مقام تے پہنچیا جاوے ۔
دینا اپنے پراں دے بسترے تے لٹیا تاں رہا، پر اسنوں نیند نہ آئی ۔ رہِ–رہکے اوہ زمین دے بارے سوچن لگدا سی :
''چلکے میں کنی زمین من لوانگا کجھ ٹھکانہ ہے ! اک دن وچّ پینتی میل تاں معمولی گلّ ہے۔ دن اج کل لمبے ہندے ہن اتے پینتی میل ! —کنی زمین اس وچّ آ جائیگی ! اس وچوں گھٹیا والی تاں ویچ دیوانگا جاں ٹھیکے تے چاڑھ دیوانگا، لیکن جو ودھیا ہوویگی اوتھے اپنا فارم ہاؤس بناوانگا ۔ دو درجن بیل تاں فلحال کافی ہونگے ۔ دو آدمی وی رکھنے ہونگے ۔ کوئی ڈیڈھ سو اےکڑ وچّ تاں کاشت کرانگاں ۔ باقی چرائی دے لئی ۔ ''
دینا رات بھر پیا زمین–اسمان دے کلابے ملاؤندا رہا ۔ دیر–رات کتے تھوڑھی جہی نیند آئی ۔ اکھ جھپکی ہوویگی کسے دے باہر توں کھڑ کھڑ ہسن دی آواز اسدے کناں وچّ آئی ۔ اچرج ہویا کہ ایہہ کون ہو سکدا ہے ؟ اٹھکے باہر آکے ویکھیا کہ کول لوکاں دا اوہ سردار ہی باہر بیٹھا زور–زور نال ہسّ رہا سی ۔ ہاسے دے مارے اپنا ڈھڈّ پھڑ رکھیا سی ۔ کول جاکے دینے نے پچھنا چاہیا، ''تسی ایس طرحاں ہسّ کیوں رہے ہو ؟ '' لیکن اجے پچھیا وی نہیں سی کہ ویکھدا کی ہے کہ اوتھے سردار تاں ہے نہیں، سگوں اوہ سوداگر بیٹھا ہے، جو اجے کجھ دن پہلاں اسنوں اپنے دیش وچّ ملیا سی اتے جیہنے اس زمین دی گلّ دسی سی ۔ تدّ دینا استوں پچھن ہی لگیا سی کہ اتھے تسیں کویں اتے کدوں آئے ؟ لیکن ویکھیا تاں اوہ سوداگر وی اتھے نہیں، سگوں اوہی پرانا کسان سی جسنے مدت ہوئی ستلج پار دی زمین دا پتہ دتا سی ۔ لیکن پھر ویکھیا کہ اوہ کسان وی نہیں، سگوں آپ شیطان سی، جسدے کھر وی سن اتے سنگ وی ۔ اوہ اوتھے بیٹھا ٹھہاکے مار مار ہسّ رہا سی ۔ ساہمنے اسدے اک آدمی پیا ہویا سی —ننگے پیر، شریر تے بس اک کڑتا– دھوتی۔ زمین تے اوہ آدمی مودھے منہ بےحال پیا سی ۔ دینے نے سپنے وچّ ہی دھیان نال ویکھیا کہ ایہہ پیا ہویا آدمی کون سی اتے کویں ؟ ویکھدا کی ہے کہ اوہ آدمی دوجا کوئی نہیں، خود دینا ہی سی اتے اسدی جان نکل چکی سی۔ ایہہ ویکھکے مارے ڈر دے اوہ گھبرا گیا ۔ انے وچّ اسی اکھ کھلھ گئی ۔
اٹھکے سوچیا کہ سپنے وچّ آدمی نہ جانے کی کی بے ہودہ گلاں ویکھ جاندا ہے ۔ آہ ! ایہہ سوچکے منہ موڑ دروازے دے باہر جھاک کے ویکھیا تاں سویرا ہون والا سی ۔ سوچیا، سماں ہو گیا ۔ اوہناں نوں ہن جگا دینا چاہیدا ہے ۔ چلن وچّ دیر ٹھیک نہیں ۔
اوہ کھڑا ہو گیا اتے گڈی وچّ ستے ہوئے اپنے آدمی نوں جگایا ۔ کیہا کہ گڈی تیار کرے ۔ آپ کول لوکاں نوں بلان چل پیا ۔
جا کے کیہا، ''سویرا ہو گیا ہے۔زمین ناپن چل پینا چاہیدا ہے۔'' کول لوک سبھ اٹھے اتے اکٹھے ہوئے ۔ سردار وی آ گیا ۔ چلن توں پہلاں اوہناں نے چاہ دی تیاری کیتی اتے دینے نوں چاہ لئی پچھیا ۔ لیکن چاہ کارن دیر ہون بارے سوچ کے اسنے کیہا، ''آپاں ہن چلیئے ۔ وقت بہت ہو گیا ۔ ''
کول تیار ہوئے اتے سبھ چل پئے ۔ کجھ گھوڑے تے، کجھ گڈی وچّ ۔ دینا نوکر دے نال اپنی چھوٹی بیل–گڈی وچّ سوار سی ۔ کہی اسنے نال رکھ لئی سی ۔ کھلھے میدان وچّ جدوں پجے، پہُ اجے فٹّ ہی رہی سی ۔ کول اک اچی تھڑہی سی، پار کھلھم کھلھا وچھیا میدان ۔ تھڑی تے پہنچکے گڈیاں–گھوڑیاں توں سبھ اتر آئے اتے اک جگہ جمع ہو گئے ۔ سردار نے پھر اگے جا کے کنی دور تکّ پھیلے میدان دی طرف ہتھ چکّ کے دینے نوں کیہا،"ویکھدے ہو، جتھے تک نظر جاندی ہے اتھے تک، ساڈی زمین ہے۔ اس وچوں جنی تسیں چاہو، لے لؤ۔"
دینے دیاں اکھاں چمک اٹھیاں ۔ دھرتی اک دم اچھوتی پئی سی ۔ ہتھیلی دی طرحاں ہموار اتے ملائم کوآری دھرتی۔ وڑیویاں ورگی کالی ۔ اتے جتھے کتے ذرا نوان سی، اوتھے چھاتی–چھاتی جنی طرحاں–طرحاں دی ہریالی چھائی سی ۔
سردار نے اپنے سر دی جتدار ٹوپی اتاری اتے دھرتی تے رکھ دتی ۔ کیہا ''ایہہ نشان رہا ۔ اتھوں چلو اتے اتھے آ جائیو ۔ جنی زمین ول لؤگے، اوہ ہی تہاڈی ۔ ''
دینے نے وی روپئے کڈھے اتے گن کے ٹوپی وچّ رکھ دتے ۔ پھر اسنے پایا ہویا اپنا کوٹ اتاریا اتے لنگوٹی کس لئی ۔ انگوچھے وچّ روٹی رکھی، باہواں چڑھائیاں، پانی دا بندوبست کیتا، اپنے آدمی توں کہی لئی، اتے چلن لئی تیار ہو گیا ۔ کجھ پل سوچدا رہِ گیا کہ کس طرف نوں جانا بہتر رہے گا ۔ ہر پاسے للچائیاں نظراں دیاں لعلاں سٹّ رہا سی ۔
اسنے طے کیتا کہ اگے ویکھیا جائیگا ۔ پہلاں تاں ساہمنے سورج دی طرف ہی چلاں ۔ اک وار پورب دے ولّ منہ کرکے کھڑا ہو گیا، انگڑائی لے کے شریر دی سستی ہٹائی اتے دور دمیل تے نگاہ ٹکا سورج دا منہ چمکن دا انتظار کرن لگا ۔
سوچن لگا کہ مینوں وقت نہیں کھونا چاہیدا ہے اتے ٹھنڈ–ٹھنڈ وچّ وادھو پندھ مکا لوانگا ۔ سورج دی پہلی کرن آؤندیاں ہی دینا موڈھے تے کہی سنبھال وڈیاں وڈیاں پلاگھاں بھردا کھلے میدان وچّ ٹھلھ پیا ۔
شروع وچّ اوہ ہولی چلیا نہ ہی بہتا تیز ۔ ہزار کو گز چلن توں بعد اوہ ٹھہریا ۔ اوتھے اک ڈھیری بنائی تے اتے دبھ گڈّ دتی تاں جو سوکھ نال دکھ سکے ۔ پھر اگے ودھیا ۔ اس دے بدن وچّ پھرتی آ گئی ۔ اسنے چال تیز کر دتی ۔ کجھ دیر بعد دوجی نشانی لائی۔
ہن پچھے مڑ کے ویکھیا ۔ سورج دی دھپّ وچ تھیڑھی صاف دکھدی سی ۔ اس تے آدمی کھڑے سن اتے گڈی دے پہیاں دے آرے تکّ چمکدے دکھدے سن ۔ اندازاً تنّ میل تاں اوہ آ گیا ہووےگا ۔ دھپّ تکھی ہو گئی سی۔ باسکٹ اتارکے اسنے موڈھے تے رکھ لئی اتے پھر چل پیا ۔ ہن خاصی گرمی ہون لگی سی۔ اسنے سورج دی طرف ویکھیا ۔ وقت ہو گیا سی کہ کجھ کھان–پین دا وی سوچیا جاندا۔
''اک پہر تاں گزر گیا ۔ لیکن دن وچّ چار پہر ہندے ہن۔ ہوں، اجے جلدی ہے ۔ لیکن جتے اتار لواں۔'' ایہہ سوچ اسنے جتے اتارکے اپنی لنگوٹی وچّ اڑنگ لئے اتے رواں ہو گیا ۔
سوچیا، ''اجے تنّ کو میل ہور وی چلا چلاں ۔ پھر دوجی دشا ولّ مڑانگا۔ کیسی عمدہ جگاہ ہے۔ اسنوں ہتھوں جان دینا حماقت ہے ؛ لیکن کنی عجب گلّ ہے کہ جناں اگے ودھو، اونی زمین ہور چکویں ملدی ہے ۔ ''
کجھ دیر ہور اوہ سدھا اگے ولّ چلیا ۔ پھر پچھے مڑ کے ویکھیا تاں تھیڑھی مشکل نال دکھائی دندی سی اتے اس اتے آدمی رینگدی کیڑی ورگے لگدے سن … ۔
دینے نے سوچیا، ''اوہ، میں ایدھر کافی اگے ودھ آیا ہاں ۔ ہن پرتنا چاہیدا ہے ۔ '' مڑھکا بے حدّ آ رہا سی اتے پیاس وی لگّ آئی سی ۔
اتھے ٹھہرکے اسنے ڈھیری بنائی، اتے گھاہ رکھ دتا ۔ اسدے بعد پانی پیکے سدھا کھبے مڑ گیا ۔ چلدا چلا گیا، چلدا چلا گیا ۔ دبھ کائی اچی سی اتے گرمی ودھ رہی سی ۔ اوہنوں تھکاوٹ ہون لگی ۔ اسنے سورج دی طرف ویکھیا ۔ سکھر دوپہر ہو آئی سی ۔
سوچیا، ہن ذرا آرام کر لینا چاہیدا ہے ۔ اوہ بیٹھ گیا ۔ روٹی کڈھکے کھادھی اتے کجھ پانی پیتا ۔ لٹیا نہیں کہ کتے نیند ہی نہ آ جاوے ۔ اس طرحاں کجھ دیر بیٹھ، پھر اگے ودھ چلیا ۔
پہلاں نالوں چلنا ہن آسان ہو گیا سی ۔ کھانے نال اس وچّ کجھ دم آ گیا سی ۔ لیکن گرمی تکھی ہو چلی اتے اکھاں وچّ اسدے اونگھ جہی آؤن لگی ۔ تاں وی اوہ چلدا ہی چلا گیا ۔ سوچیا کہ تکلیف گھڑی دو گھڑی دی ہونی ہے، آرام زندگی بھر دا ہو جائیگا ۔
ادھر نوں وی اسنے کافی لمبی واٹ کیتی ۔ اوہ سجے پاسے مڑن والا ہی سی کہ اگے زمین اپجاؤ وکھائی دتی ۔ اسنے سوچیا کہ اس ٹکڑے نوں چھڈنا تاں مورکھتا ہوویگی ۔ اتھے فصل اجیہی اگیگی کہ کی کہنا ! ایہہ سوچ اسنے اس ٹکڑے نوں وی ول لیا اتے پار آکے ڈھیری دی نشانی لا دتی ۔ پھر دوجے پاسے مڑیا ۔ جدوں تھیڑھی دی طرف ویکھیا تاں گرمی دے مارے ہوا کمبدی جہی لگی ۔ اس کامبے دے دھندکارے وچوں اوہ تھیڑھی دی جگہ مشکل نال دکھدی سی ۔
دینے نے سوچیا کہ کھیت دیاں ایہہ دو بھجاواں میں زیادہ ول لئیاں ہن ۔ ہن ایدھر کجھ گھٹّ ہی رہن دیواں ۔ اوہ تیز قدماں نال تیجی طرف ودھیا ۔ اسنے سورج نوں ویکھیا ۔ سورج کوئی دو تہائی ۔ اپنا چکر کٹّ چکا سی ۔ مقام توں اجے اوہ دس میل دور سی ۔ اسنے سوچیا کہ ہن جان ہی دیواں ۔ میری زمین دی اک بازو چھوٹی رہِ جائگی تاں چھوٹی ہی صحیح ۔ پر ہن سدھی لکیر وچّ مینوں واپس چلنا چاہیدا ہے ۔ جے کتے دور نکل گیا تاں باجی گئی ۔ اوئے، عینی ہی زمین کی تھوڑھی ہے !
ایہہ سوچ دینے نے اوتھے اک ہور نشانی لا دتی اتے تھیڑی دی طرف منہ کرکے ٹھیک نکّ دی سیدھ وچّ چل پیا ۔
پر ہن چلنا مشکل ہندا جاندا سی ۔ دھپّ نے اوہدی نانہہ کرائی پئی سی ۔ ننگے پیر جگہ–جگہ چیرے اتے چھالے پے گئے سن اتے لتاں جواب دے رہیاں سن ۔ ذرا آرام کرن لئی اسدا جی کیتا، پر ایہہ کویں ہو سکدا سی ؟ سورج چھپن توں پہلاں اسنے اوتھے پہنچنا سی ۔ سورج کسے دی باٹ ویکھدا نہیں رہندا ! اوہ پل–پل ہیٹھاں ڈھلدا جا رہا سی ۔
اسنوں سوچ گھیرن لگی کہ میرے توں وڈی بھلّ ہو گئی۔ میں اینے پیر پسارے کیوں ؟ جیکر کتے وقت نال نہ اپڑیا گیا تاں ؟
اسنے پھر تھیڑی دی طرف ویکھیا، پھر سورج دی طرف ۔ مقام توں اجے اوہ دور سی اتے سورج دھرتی دے کول جھک رہا سی ۔
دینا جی توڑ چلن لگا ۔ پر ساہ پھلن لگّ پئی تے کٹھنائی ودھ گئی سی ؛ لیکن تیز ہور تیز قدم اوہ رکھدا گیا ۔ پر منزل اجے وی دور سی ۔ ایہہ ویکھ کے اسنے بھجنا شروع کر دتا ۔ موڈھے توں واسکٹ سٹّ دتی، جتی وگاہ ماری تے ٹوپی وی، بس نشانی لگاؤن لئی کہی رہن دتی ۔
رہِ–رہکے سوچے کہ میں کی کراں ؟ میں پہنچ توں باہر چیز ہتھیاؤنی چاہی ۔
ہن بنیا بنایا کم وگڑیا جا رہا ہے ۔ ہن چھپن توں پہلاں میں اوتھے کویں پہنچانگا ؟
اس سوچ اتے ڈر دے کارن اوہ ہور وی ودھ ہونکن لگّ پیا ۔ اوہ مڑھکا–مڑھکا ہو رہا سی، لنگوٹی گلی ہوکے چپکی جا رہی سی اتے منہ سکّ گیا سی ۔ لیکن پھر وی اوہ بھجدا ہی جاندا سی ۔ چھاتی اسدی لوہار دی دھونکنی دی طرحاں چل رہی سی، دل اندر ہتھوڑے دی چوٹ ورگی ٹھکّ ٹھکّ ہون لگی ۔ ادھر لتاں جواب دے رہیاں سن ۔ دینے نوں ڈر لگیا کہ تھکان دے مارے کتے ڈگّ کے ڈھیر ہی نہ ہو جاوے ۔
حالَ ایہہ سی، تے رک اوہ نہیں سکیا ۔ اینا بھجکے وی جیکر میں روکونگا تاں اوہ سبھ لوک میرے تے ہسنگے اتے مینوں مورکھ بناؤنگے، اسلئی اسنے دوڑنا نہیں چھڈیا بھجدا ہی گیا ۔ اگے کول لوکاں دی آواز سنائی پیندی سی ۔ اوہ اوہنوں زور زور نال ہاکاں مار رہے سن ۔ ایہناں ہاکاں نال اسدا دل ہور سلگ اٹھیا ۔ اپنی آخری طاقت سمیٹ اوہ بھجیا ۔
سورج دھرتی نال لگدا جا رہا سی ۔ ترچھی روشنی دے کارن اوہ خوب وڈا اتے لہو ورگا لال دکھائی دے رہا سی ۔ اوہ ہن ڈبیا، ہن ڈبیا ۔ سورج بہت ہیٹھاں پہنچ گیا سی ۔ لیکن دینا وی منزل دے بلکلّ کنارے آ لگا سی ۔ تھیڑی تے ہتھ ہلا –ہلاکے حوصلہ اپھجائی کردے کول لوک اسنوں ساہمنے وکھائی دندے سن ۔ ہن تاں زمین تے رکھی اوہ ٹوپی وی دکھن لگّ پئی سی، جس وچّ اسدی رقم وی رکھی سی ۔ اوتھے بیٹھا سردار وی وکھائی دتا–اوہ ڈھڈّ پھڑیں ہسّ رہا سی ۔
دینے نوں سپنے دی یاد ہو آئی ۔
اسنے سوچیا کہ ہائے، زمین تاں کافی ول لئی ہے، لیکن کی ربّ مینوں اوہنوں بھوگن لئی زندہ وی رہن دیویگا ؟ میری جان تاں نکلدی لگدی ہے ۔ میں مقام تکّ ہن نہیں پہنچ سکانگا ۔ دینے نے حسرت–بھری نظر نال سورج دی طرف ویکھیا سورج دھرتی نوں چھو چکا سی ۔ اوہ بچی–کھچی اپنی شکتی نال اگے ودھیا ۔ قمر جھکا کے بھجیا، جویں کہ لتاں ساتھ نہ دندیاں ہون ۔ تھیڑی تے پجدے–پجدے ہنیرا اتر آیا سی ۔ اسنے اتے ویکھیا–سورج لکّ چکا سی ۔ اسدے منہ توں اک وار اسنوں سنائی پیا کہ ہمبھلا مار اتے اوہناں نوں سورج اجے وی دکھ رہا ہووےگا ۔ سورج لکا نہیں ہے، بس مینوں نہیں دکھدا ۔ ایہہ سوچکے اسنے لمی ساہ کھچی اتے اکھاں میچ کے تھیڑی ولّ بھجیا ۔ سکھر تے اجے دھپّ سی ۔ کول اپڑیا اتے ساہمنے ٹوپی ویکھی ۔ برابر سردار بیٹھا اجے وی ڈھڈّ پھڑیں ہسّ رہا سی ۔ دینے نوں پھر اپنا سفنہ یاد آیا اتے اسدے مونہوں چیخ نکل پئی ۔ لتاں اکا جواب دے گئیاں ۔
اوہ منہ دے زور اگے نوں ڈگیا اتے اسدے ہتھ ٹوپی تکّ جا پجے ۔
خوب ! خوب ! سردار نے کیہا، ویکھو، اسنے کنی زمین مار لئی !
دینے دا نوکر بھجیا آیا اتے اسنے مالک نوں چکنا چاہیا ۔ لیکن ویکھدا کی ہے کہ مالک دے منہ توں خون نکل رہا ہے ۔
دینا مر چکا سی ۔ کول لوک ترس نال اتے وینگ نال ہسن لگے ۔ نوکر نے کہی پھڑی اتے دینے لئی قبر پٹی اتے اس وچّ لٹا دتا ۔ سر توں پیر تکّ کل چھ فٹّ زمین اس لئی وادھو سی ۔
