بڑی عظیم شخصیت سی عصمت چگتائی-نسیرودین شاہ
عصمت چگتائی نوں میں پہلی وار شیام بینیگل دی فلم ‘جنون’ (1979) دی شوٹنگ سمیں دیکھیا سی۔ شیام نے مینوں دسیا کہ ‘عصمت آپا’ آ رہی ہے۔ ایہہ سندیاں ہی میں کلپنا کرنی شروع کر دتی کہ اوہ لمی، پتلی، تنک-مزاج، چیلنما عورت ہوویگی جس دے وال چھوٹے چھوٹے ہونگے۔ والاں نوں چھڈّ کے باقی سارا عکس غلط نکلیا۔ چٹے والاں والی ایہہ ‘بڈھی’ گول-مٹول، خوش مزاز تے مزیدار نکلی۔ کوئی ناز-نخرہ نہیں۔ فلم دے سنواد اس نے لکھے ہی سن، پٹکتھا وچّ وی اس دا یوگدان سی۔ نال ہی اوہ اداکاری وی کر رہی سی۔ بڑی گپوڑی سی اوہ۔ میں ادوں تک اس دی کوئی لخت نہیں سی پڑھی ہوئی اتے نہ ہی اس نے کدے مینوں اس گلّ دا احساس کروایا کہ اوہ اردو دی مہان افسانانگار عصمت چگتائی ہے۔
اسے فلم دی شوٹنگ دوران اک دن مینوں اگھے لیکھک امرتلال ناگر تے عصمت آپا نال بیٹھ کے بھنگ پین دا موقع ملیا۔ مینوں ادوں ایہہ احساس تک نہیں سی کہ میں کنیاں مہان ساہتک ہستیاں دے نال بیٹھا ہویا ہاں۔ میں دوواں دیاں گلاں ضرور سندا رہا تے ایہناں دا آنند وی لیندا رہا، پر اس حقیقت توں بالکل نہ واقف ہو کے کہ تقدیر نے مینوں کیہناں لوکاں دی گفتگو سنن دا موقع دتا ہے۔
عصمت آپا دی مہانتا دا اصل پتہ مینوں 19 سالاں بعد لگیا جدوں 1998 وچّ میں باندرا (ممبئی) دے اک بکّ سٹور وچّ داخل ہویا۔ اتھے ساہمنے ہی اک سٹینڈ ’تے عصمت آپا دیاں کہانیاں دے انگریزی انوواد دی کتاب پئی سی۔ انوواد بڑا خراب سی۔ میں دیوناگری لپی وچّ عصمت دیاں کہانیاں دی منگ کیتی۔ مینوں اس لپی وچّ دو سنگریہہ مل گئے۔ ایہناں نوں پڑھدیاں ہی مینوں یقین ہو گیا کہ ایہناں نوں رنگمنچ ’تے پیش کرنا بہت ڈھکواں رہے گا۔ ایہہ کہانیاں ساڈے ناٹک ‘عصمت آپا کے نام’ دا آدھار بن گئیاں۔ ایہہ ناٹک، میں بھارت توں علاوہ دنیاں دے 26 دیشاں وچّ پیش کر چکا ہاں اتے ہر تھاں اس نوں جو ہنگارا ملیا ہے، اوہ اپنے آپ وچّ روحانی تجربہ ہے۔
میری پتنی رتنا تے بیٹی ہیبا دا پہلا پربھاو سی کہ کیونکہ ایہہ کہانیاں اردو وچّ ہن، اس زبان نال نویں پیڑھی جڑ نہیں سکیگی۔ پر عصمت چگتائی دی لیکھنی دا کمال ہے کہ کال تے عمر دا پرچھاواں ایہناں دے کتھانک اتے بالکل نہیں پیندا۔ ایہہ ہر یگ، ہر سمیں تے ہر عمر دیاں کہانیاں ہن۔ میں ساہت دے ناں ’تے ورڈزورتھ، کیٹس، شیکسپیار، ابسن، بریخت، ڈکنز دی خوراک ’تے پلیا ہویا ہاں۔ اردو جاں ہندی ادب نوں میں کدے پڑھنیوگ ہی نہیں سی سمجھیا کردا۔ ایہہ تاں گلزار صاحب دا کمال سی کہ اوہناں نے ‘مرزا غالب’ (سیریل) راہیں مینوں اردو ادب نال نہ صرف جوڑیا سگوں اس دی خوبصورتی، صلح کل شخصیت تے لذت دا سواد ماننا سکھایا۔ عصمت آپا دیاں کہانیاں پڑھ کے مینوں یقین ہو گیا کہ ادب دیاں باریکیاں تے انسانی جذبات دے چترن پکھوں اردو جاں ہندی جاں کجھ ہورناں بھارتی بھاشاواں دا ساہت کنا پربھاوشالی تے سمپورن ہے۔
عصمت آپا نوں شبد دی عظمت دا گیان تاں سی ہی، کرداراں دی شدت تے اندرونی شخصیت بارے وی پورا پتہ ہندا سی۔ اسے لئی اوہ بھنگن دے کردار دوآلے وی اجیہی کہانی بن سکدی سی جس دا پسارا کائناتی ہووے؛ جو سپریم کورٹ دے ججّ ورگی شخصیت نوں وی ٹمب سکے اتے سادھارن پاٹھک نوں وی۔ اوہ بڈھے بندے تے جوان عورت درمیان جسمانی رشتے دیاں پیچیدگیاں نوں وی اسے مہارت نال بن سکدی سی جنی کہ اک بچے نال ہوئی بدفیلی تے اس دے پربھاواں نوں۔ سیکس، ہمجنسی سبندھ، ویاہ توں باہرے سبندھ – ایہہ سارے وشے عصمت آپا لئی منکھی زندگی دے سادھارن-اسادھارن پکھاں دی ایکسٹینشن سن۔ اوہ ایہناں دا بیان سنسنی پیدا کرن لئی نہیں سی کردی، سہج بھاء کردی سی پر نال ہی اپنی سنویدنشیلتا نال روح نوں وی ٹمب جاندی سی۔ ‘لحاف’، ‘گھروالی’، ‘نوالا’ – میں اجہیاں درجناں کہانیاں دے نام لے سکدا ہاں جو عصمت چگتائی اندر وصی انسانیت دے وکھ وکھ پہلوآں نال شرشار ہن۔
عصمت اؤرتپرست سی، پر اؤرتپرستی نوں آستین ’تے پہن کے نہیں سی گھمدی۔ اوہ سیاسی وچاردھارا دی دھارک سی، پر اس وچاردھارا دا بلا نہیں سی لاوندی۔ فیض احمد فیض نوں شکوہ سی کہ قلم وچّ جادو ہون دے باو جود عصمت سیاسی محاورہ نہیں سی ورتدی۔ اس نے فیض دے اس شکوے نوں دور کرن دا کدے یتن نہیں کیتا۔ عصمت دیاں کہانیاں وچّ وی سیاست سی، پر اس نے کدے وی نعر ےبازی نوں جذبات دے پرگٹاوے دا مادھئم نہیں بنایا۔ ایہی اس دی مہانتا دی نشانی ہے۔
