باسمتی دی مہک نوتیج سنگھ
ایہہ اوہناں دناں دی گلّ ہے جدوں ساڈا وطن نواں نواں ونڈیا گیا سی تے ایہدے دوواں حصیاں وچ بھوتاں نے ادھڑ-دھمی مچائی ہوئی سی۔
رندھیر امرتسر وچ پھسیا ہویا سی۔ اوہنے دلی اپنے ماپیاں کول پجنا سی، پر گڈیاں رکیاں ہوئیاں سن، جاں کدے کدے شرنارتھیاں نال توڑیاں چلدیاں سن۔
ہار کے اخیر اوہ اپنے دوست بلبیر نال اوہدے موٹرسائیکل اتے ہی جالندھر ولّ تر پیا۔
بلبیر نے وی دلی کسے بڑے ضروری کم لئی جانا سی۔ “فوجی ٹرکاں اج کل جالندھروں عامَ دلی جاندیاں نے”، بلبیر نے اوہنوں دسیا سی، “ٹرکاں دا انچارج میجر میرا چنگا واقف اے، اوہدے راہیں دلی جان دا کوئی راہ نکل ہی آئیگا۔”
اج کل تاں بھاویں جالندھر امرتسروں اک دراڈے محلے وانگ جاپدا ہے، پر انہیں دنیں دوواں شہراں وچالے لاشاں نال ہڑھے ہوئے نالے وگدے سن تے سڑکاں قافلیاں نال ڈکیاں ہوئیاں سن۔ قافلہ-سالار اوٹھاں اتے نہیں سن، ٹینکاں وچ سن، تے قافلے والے اپنی منزل ولّ نہیں سن ودھ رہے، منزلوں بھٹکائے اؤجھڑاں نوں ہکے جا رہے سن۔ راہ وچ ٹینکاں دے ہندیاں-سندی اپنے ہی وطنی، اپنے ہی ہمسایاں دے مہاندرے والے لوک، دھاڑوی بن کے ٹٹّ پیندے سن تے چیکاں سن، کرلاہٹاں سن، اکھاں سن۔ راہ سن جویں لہو دی واچھڑ ہنے پے کے ہٹی ہووے، تے ڈنگر تے اوہناں دے منکھ مالک اکٹھے موئے پئے سن، تے رزائیاں دے ڈکرے کیتے پئے سن، سڑک کنڈھے دے رکھ رنڈ-منڈ سن-کرتی پتجھڑ”۔
رندھیر تے اوہدا دوست چھ گھنٹیاں وچ جالندھر شہر پجے۔ شہروں بلبیر نے چھاؤنی اپنے واقف میجر نوں فون کیتا۔ میجر نے اگیوں دسیا کہ سببّ نال کل سویر سار چار وجے دلی جان والی ٹرکّ وچ دو جنیاں دی تھاں ہے سی۔ اوہنے بڑے کھلھے دل نال بلبیر نوں دوست سنے رات چھاؤنی اوہناں دے گھر رہن لئی کیہا، “اینی سویرے تسیں شہروں پجّ نہیں سکن لگے۔”
دوویں کسے ہوٹل وچوں روٹی کھا کے چھاؤنی ولّ ہو پئے۔ میجر صاحب دی کوٹھی چھیتی ہی لبھّ پئی۔ سڈول تکڑے سریر والے میجر صاحب بڑے کھڑے متھے اگیوں ملے، اردلی نوں موٹرسائیکل دی سونپنا کر، دوواں پراہنیاں نوں اپنے ڈرائنگ روم وچ لے گئے۔
اندر اوہناں دے ہور دوست وردیاں پائی بیٹھے سن۔ شراب دیاں بوتلاں سن۔ اونے تے بھرے بلوری گلاس سن۔ بڑے بریک سہج نال کمرہ سجایا ہویا سی تے اک استری سی، “میری وائیف سکھونت، تے ڈارلنگ ایہہ بلبیر جی نے۔ میں ذکر کیتا سی نہ ایہناں دا، جہڑے مینوں گلمرگ ملے سن تے بڑیاں سوہنیاں تصویراں کھچدے ہن، تے ایہہ نے ایہناں دے دوست۔”
“رندھیر جی، شید تسیں ایہناں دیاں کویتاواں۔” بلبیر نے کیہا۔
“رندھیر جی، جی آیاں نوں۔ کیہا چنگا اتفاق اے۔ ڈارلنگ، ایہناں توں تاں چنگی طرحاں جانو ہاں۔ اسیں کالج وچ اکٹھے پڑھدے رہے ہاں۔ ایہناں دے پتا جی میرے پتا جی دے بڑے دوست نے۔ ہاں، رندھیر جی، سناؤ کی حالَ اے تہاڈا۔”
کجھ رسمی گلاں پچھوں میجر صاحب تے بلبیر پین والیاں وچ جا شامل ہوئے۔
رندھیر پیندا نہیں سی، اوہنوں سکھونت نے محفل توں دریڈے اپنے کول بٹھا لیا۔
سکھونت تے رندھیر جتھے بیٹھے سن، اتھے اک عجیب جہی چپّ سی۔
کدے کدے چپّ ٹٹدی: “تہاڈے ماتا جی راضی نے؟ کتھے ہندے نے اج کل؟”
“ہاں، بڑے راضی، تے تہاڈی ماتا جی ٹھیک نے؟”
“ہاں تے تہاڈیاں کویتاواں دا کی حالَ اے؟”
“کویتاواں! اوہ راضی نہیں، تے تہاڈے گون دا کی حالَ اے؟”
“اوہ وی راضی نہیں۔”
رندھیر تے سکھونت دوویں ہسّ پئے، پر جویں کئی وار کسے چٹی شے وچ چٹیائی گھٹّ تے ہور کوئی بھاء ودھ ہندی ہے، انج ہی دوواں دے ہاسے وچ ہاسہ گھٹّ تے ہور کسے جذبے دی بھاء ودھ سی۔
دوجے پاسے محفل جمدی جا رہی سی، گلاس کھنک رہے سن، کوئی ولیتی سر ٹنٹنا رہا سی۔
سکھونت تے رندھیر وچالے پھیر کجھ چر پچھوں چپّ ٹٹی: “دھیر توں میرے نال ناراض اے؟” سکھونت دے بلھ بے معلومے کمب رہے سن۔
جدوں دا اوہ آیا سی، ادوں پچھوں ہن کتے رندھیر نے پہلی وار پوری طرحاں سکھونت نال اپنیاں اکھاں بھر لئیاں”بھرے بھانڈے بے آواز ہندے ہن۔
“دھیر، توں مینوں معاف کر دے، میری کمزوری نے تینوں اینا دکھ دتا اے۔”
“توں مینوں اننت بنا دتا، اجیہا ہے تیرا انند۔” ٹیگور دیاں ایہہ سطراں کدے رندھیر نے اپنے پہلے کاوَ سنگریہہ اتے لکھ کے سکھونت نوں دتیاں سن”۔
“دھیر مینوں معاف۔”
میجر صاحب آ گئے، “ایکسکیوز می، ڈارلنگ۔ ڈاکٹر کہہ رہا اے، ہور لیٹ تہانوں نہیں جاگنا چاہیدا، تے بیبی دے فیڈ دا وی وقت ہو گیا اے، آیا بلان آئی سی۔”
میجر صاحب دے بول کجھ تھتھلا رہے سن، لتاں وچ بےمعالومی کمبنی سی، ہتھ وچ پھڑیا گلاس وی کمب رہا سی۔
“چنگا رندھیر جی، معاف کرنا بیبی چھوٹا اے، تے نالے میں ہنے ہنے ٹائیفائیڈ توں اٹھی ہاں”۔”
تے سکھونت چلی گئی۔
اک دم رندھیر نوں جاپیا کہ کمرے وچ ہن شراب دی بو ہی باقی رہِ گئی سی۔
“تسیں ساڈے وچ تاں مکس نہیں ہندے۔ اوہناں کتاباں نال ہی دل لا لؤ۔ حیران کیوں ہندے ہو، اوہ سکھونت دیاں کتاباں دی الماری اے۔ اسیں فوجی آدمی کتھے لٹریچر نال مغز ماردے ہاں، امید اے کجھ انٹرسٹنگ تہانوں اس الماری وچوں لبھّ پئیگا۔ ویسے سون لئی باہر ورانڈے وچ تہاڈے دوواں دے بستر لوائے ہوئے نے۔ جدوں وی سونا چاہو، یو آر ویلکم، اپنا گھر سمجھو۔ ہاں، تے بلبیر تاں یار باش بندہ اے، اوہ تاں ساڈے کول دیر لائیگا۔ اچھا ایکسکیوز می۔” میجر صاحب اپنی محفل وچ جا رلے۔
سکھونت دیاں کتاباں کول رندھیر اکلا کھڑوتا رہا۔ کنیاں ہی کتاباں اوہدیاں جانیاں پچھانیاں سن۔ اوہ ٹیگور دی چونویں رچنا سی، اوہ کالیداس دی ‘شکنتلا’، اوہ چیخوو دیاں کہانیاں سن تے اوہ گورکی دا ناول ‘ماں’۔ تے کول اوہدا اپنا پہلا کاوَ سنگرہ پیا سی۔
اوہنے چپاسیں جھاتی ماری تے چوراں وانگ اپنے سنگرہ دا پہلا ورقہ پھولیا، اوہنوں دسیا:
سکھونت!
توں مینوں اننت بنا دتا،
اجیہا ہے تیرا انند
-رندھیر
تے اوہدا دوجا سنگریہہ وی ہے سی، تے تیجا وی، تے اوہدیاں کویتاواں والے رسالے وی۔
ہن سکھونت چلی گئی سی۔ سویرے چار وجے اوہدے اٹھن توں پہلاں رندھیر نے چلے جانا سی۔
ہنے سکھونت نے دو وار کیہا سی، “دھیر، توں مینوں معاف کر دے، میری کمزوری نے تینوں بڑا دکھ دتا اے۔”
تے رندھیر چپّ رہا سی، پچھلے سارے ورھے اوہدی چپّ تے اوہدے بول وچالے آن کھڑوتے سن۔ ناراض تاں اوہ کدے وی سکھونت نال نہیں سی ہویا، تے جدوں وی سکھونت نے اوہدے کولوں کجھ منگیا سی، رندھیر نے اوہنوں اوہ دتا سی۔ تے اج سکھونت نے معافی منگی سی۔ تے اوہ چپّ رہِ گیا سی تے ہن سکھونت چلی گئی سی تے سویرے اوہدے اٹھن توں پہلاں رندھیر نے چلے جانا سی۔ اوہدی ایہہ منگ ہن اوہ کس طرحاں پوری کر سکیگا۔ کس طرحاں رندھیر اوہناں کتاباں نال بولنا چاہندا سی، سکھونت دیاں کتاباں نال؛ کتاباں جہڑیاں بڑا چر ہویا، اوہدے تے سکھونت دے دل وچالے پل بنیاں سن۔
اوہ کویں لوچدا سی کہ کدے زندگی دے ایہناں وشال راہاں اتے اوہنوں سکھونت پل دی پل مل پئے۔ اوہنے اک واری اس تانگھ نوں بیان کردیاں لکھیا سی:
“پھول کے دل دی جنتری،
میں ڈھونڈدا ہاں ملن وار۔”
تے کیہو جہی رتے ملن وار آیا سی اج۔ انہیں دنیں جدوں دھرتیاں توڑیاں-وچھوڑیاں جا رہیاں سن، جدوں اوہ اوہناں راہاں اتے لنگھ کے آیا سی، جنہاں اتے لہو دی واچھڑ ہنے پے کے ہٹی سی۔
بند دی بند اوہ ملے سن۔ سنگدی سنگدی کھشبوآں دی ندی اوہدے ولّ وگن لگی سی، تے شراب دی ہواڑ نے بنھ مار دتا سی۔
رندھیر ورانڈے وچ چلیا گیا۔ بسترے اتے لیٹ گیا۔ نیند نہ آئی، پر بیتے ورھے پولے پبیں اوہدے کول آؤندے رہے۔
اوہناں دے پنڈ دے نیڑے بڑا رمنیک نالہ وگدا سی۔ سال دے اخیر اتے رندھیر دے گھر والے شہروں اپنے دوستاں سبندھیاں نوں بلا اس نالے اتے پکنک کرن جاندے ہندے سن۔ اٹھ ورھے ہوئے پکنک وچ پہلی وار سکھونت آئی سی۔ اتھے رندھیر نے کویتا سنائی سی جس وچ اداسی دا رنگ حدوں گوڑہا سی۔ سبھناں نے پرسنسا وچ زور زور نال تاڑیاں ماریاں سن، پر سکھونت اڈول رہی سی۔
پکنک دی گہما-گہمی وچ اکلے کسے پل سکھونت نے رندھیر نوں اڈول پچھیا سی، “کی تسیں سچی-مچیں اینے ہی اداس ہو جنی تہاڈی کویتا اے؟ میرا جی نہیں کردا کہ تسیں اینے اداس ہووو۔”
تے رندھیر نے ویکھیا، سکھونت دیاں اکھاں نسنگ، پوریاں کھلیاں اوہدے ولّ اتانہ نوں تکّ رہیاں سن تے ایہہ ممولے نین، اک دنیاں اپنے اندر سامبھی رندھیر ولّ اویں دے اویں تکی جا رہے سن۔
ادوں وی رندھیر اج وانگ ہی چپّ رہا سی۔ ایس تکنی تے ایس چپّ توں اوہناں دوواں دی سانجھی زندگی شروع ہندی سی۔
آدی چپّ”۔
انت چپّ”۔
“تے پھیر اوہ دوویں بی اے کر کے ایم اے وچ اکٹھے اکو کالج وچ پڑھے سن۔ ونّ-سونیاں کتاباں نے دوواں دلاں وچالے بڑا پیارا تے نگر پل اسار لیا سی۔ رندھیر دی کویتا سکھونت نوں بڑی چنگی لگدی سی۔ ہن اوہدی کویتا وچ پہلاں وانگ اداسی دا ہی اک-رنگاپن نہیں سی رہا، ممولے نیناں اندر سامبھی دنیاں نے جذبیاں دی ساری سترنگی اوہدیاں کویتاواں وچ رچا دتی سی۔ رندھیر نوں سنگیت بڑا پیارا لگدا سی تے سکھونت دا کوئی گلا سی!
“تے پھیر اوہ دوویں سارے کالج وچ ٹینس دے جیتو کھڈاری ہو گئے۔
کتاباں پڑھدیاں تے خیالاں وچ طوفان آ گیا۔ دوواں دی جوانی دے پوتر جذبیاں نوں سوجھ دی ٹوہنی لبھّ پئی۔ اوہناں منکھ دی سانجھی خوشی سنگرام تے اس سنگرام وچ ساتھیاں وچالے پنگردی محبت دے رنگ اپنے وچ رچا لئے۔
ہن رندھیر تے سکھونت ٹینس کورٹ وچ گھٹّ دسدے سن تے میٹنگاں، بحثاں، جلسیاں وچ ودھ۔ رندھیر دیاں کویتاواں وچ لوک پیڑ دی چیس، تے سانجھیاں خوشیاں دی آس وی رل گئی۔ سکھونت اوہدے لکھے گیت بڑے جوش نال گاؤندی۔ “ایہہ سہنیری زندگی دے سنگرام لئی ساڈا دوگانا اے”، سکھونت نے اک وار رندھیر نوں کیہا سی۔
کالج دی پڑھائی مکا لین پچھوں اک وار سکھونت رندھیر دے پنڈ آئی سی۔ اوہ اکٹھے سیر کرن لئی باہر پیلیاں ولّ دور نکل گئے سن۔
اک پیلی کول سکھونت رک گئی تے اوہنے بڑی حیرانی نال پچھیا سی، “اتھے تے انج اے جویں بڑے سوہنے پلاء دی خوشبو آ رہی ہووے۔ بڑی حیرانی دی گلّ اے، وسوں تاں ایتھوں بڑی دور اے۔”
تے رندھیر نے دسیا سی، “ایہہ باسمتی دی ای تاں پیلی اے۔ جھلیئے شہرنے، ایہدی خوشبو ای تاں پلاواں وچ ہندی اے۔”
تے سکھونت جدھا پیو چولاں دا اگھا وپاری سی، اپنے انجانپنے اتے بڑی شرمائی۔ اوہدیاں پشاکاں، اوہدی پڑھائی، اوہدا سنگیت باسمتی وچوں ہی اپجے سن، پر اوہنے باسمتی دی پیلی کدے نہیں سی تکی۔
آتھن دے مٹک چاننے وچ سکھونت تے رندھیر باسمتی دی پیلی دے اک بنے بہہ گئے سن۔
سکھونت نے بڑے لاڈ نال باسمتی دیاں منجراں نوں دلاریا۔ اوہنے اوہناں سبک لڑیاں وچوں دودھیا دانے کڈھے، رندھیر دے منہ وچ پائے تے پھیر اپنے منہ وچ۔
“میں باسمتی دی پونجی اتے پل کے ایڈی ہوئی ہاں، پر میں باسمتی ہن توں پہلاں کدے نہیں ویکھی۔ تے جہڑے نت باسمتیاں اگان لئی اینی محنت کردے نے، شاید اوہناں پونجی کدے نہی دیکھی۔”
تے پھیر انج سی جویں ‘ماں’ دا لیکھک گورکی اوہناں دوواں کول اس پیلی دے بنے آن بیٹھا ہووے، تے جوانی نے بڑے ارادے بنائے، نویں دنیاں ساجن دے، سنگرام وچ رلن دے، اکٹھے اس راہ اتے ترن دے، سہنیری زندگی دے سنگرام لئی اپنا دوگانا سدا گاؤندے رہن دے۔ تے دوواں نے اک دوجے دے ہتھ گھٹّ لئے، اک دوجے دوآلے باہواں گھٹّ لئیاں۔ باسمتی دی مہک تے زندگی دے نویں ارادیاں وچ اجیہا نشہ سی کہ دوواں دے بلھ جڑ گئے۔ دودھیا دانیاں دا سواد دولیں رل گیا۔
اوہ باسمتی دی پیلی توں بڑے نروئے ہو کے پرتے سن۔
انہیں دنیں ہی رندھیر دا پہلا کاوَ سرنگہِ چھپیا سی۔”
“سکھونت!
توں مینوں اننت بنا دتا اے،
اجیہا ہے تیرا انند۔”
تے پھیر بڈھیاں کالیاں قیمتاں نے جوانی نوں پچھنا شروع کیتا۔
سکھونت دے گھر دے بڑے کھلھے دل دے سن، پر کوئی حد ہندی اے۔
ایڈے چنگے گھر دی کڑی کسے کوی نال کویں ویاہی جا سکدی ہے! تے اوہ وی انقلاب دا جنونی کوی۔
پھیر میل-جول بند۔
چٹھی پتر بند۔
اک-دوجے دی سوٕ بند۔
ماپیاں نے سکھونت نوں دور بمبئی اوہدے وڈے بھرا کول بھیج دتا۔
پہرے تن گئے۔
اک سال بیت گیا، ہور سال تے اک ہور۔
اوائیاں آؤندیاں رہیاں۔ سکھونت ڈٹی رہی، جدوں کوئی رندھیر دا ناں لئے، اوہدی ماں نوں غش پے جاندی؛ اوہدا پیو اوہدے نال بولدا نہ؛ اوہدا بھرا کسے فوجی افسر نال اوہنوں ویاہن دا آہر-پاہر کر رہا ہے”۔
اخیرلی ملنی توں چار ورھیاں پچھوں، اک دن ‘السٹریٹڈ ویکلی’ وچ ویاہے جوڑیاں دیاں کنیاں ساریاں تصویراں وچ رندھیر نے سکھونت دی تصویر تکی۔
اج زندگی دے وشال راہاں اتے رندھیر سکھونت نوں مل پیا سی۔ پل دے پل لئی ملن-وار چڑھیا سی۔ اینی دیر مگروں اوہ ملے سن، تے اینی کو دیر لئی! راہ جو وکھ ہو گئے ہوئے سن اوہناں دے۔ باسمتی دی پیلی دے کنڈھے جس راہ اتے چلن دا پرن اوہناں دوواں کیتا سی، اسے راہ اتے رندھیر ثابت-قدمیں چل رہا سی۔
پر سکھونت سکھونت!
لڑکھڑاندے بلبیر نوں میجر صاحب نال دے بسترے اتے چھڈن آئے۔ دور دور تکّ شراب دی ہواڑ کھلر گئی۔
باسمتی دی مہک کنی دور سی، کنی دور!
