بھیتی بندے پریم گورکھی
اخباراں والے بھلے نے ہتھ جھاڑ کے دکھا دتے۔ گھنٹے بھر توں اوہدا راہ دیکھ رہے سی کہ اوہ آ کے ضرور کوئی آس دی کرن دکھائیگا پر اوہنے آؤندیاں ہی سر پھیر دتا۔
"اوئے بھراوو، ایدھر آؤ میرے کول ۔اٹھو 'تانہ" امبو ڈھابے والے نے کول آ کے کیہا تاں ساریاں دا دھیان بھلے ولوں ہٹ کے امبو ولّ ہو گیا۔
سارے جنے دو پیر امبو ولّ ودھے۔ اوہنے ہتھلے صافے نال موٹی دھون دوالیوں پسینہ پونجھیا تے وڈیاں وڈیاں اکھاں گھما کے سبھ ولّ دیکھدیاں رتا کو آواز دب کے بولیا، "اوہناں دوہاں نوں پولیس والے پتہ نئیں مار کے جاں کچھ ہور کرکے، بئی ربّ جانے ۔ سویرے منہ نیرھے جیپ 'چ سٹّ کے لے گئے ۔میں چاہ دین آئے نے ایہناں نوں اپنی اکھیں دیکھیا۔"
"اچھا!" سبھ دے منہ اڈے رہِ گئے۔ اکھاں اگے 'نیرھ پسر گیا۔ دور دمیل 'چ کھلھا دروازہ جویں اچانک بند ہو گیا۔ تے کانھے بھانے دے چہریاں دی جو باریک کاتر جہی نظر آؤندی سی، پل وچ ہی الوپ ہو گئی۔
اسے گھڑی دو منڈے سائیکلاں 'تے ساہو ساہے ہوئے آئے، "کسے پنڈ دے کھیتاں 'چ اوہناں نوں ٹرالی 'چ پا کے لیائے آ ۔ ہسپتال لے کے گئے آ۔" بسّ انا کہہ کے اوہ مڑ پئے سن۔ تے اسیں ہسپتال نوں ہو ترے۔
کانھا تے بھانا-دونوں دھرم شالہ وچ رہندے سن۔ دونوں اچی تھیہ اپر اگے پپل تے بوہڑ۔ اوہ بہتا بسّ اڈے وچ رہندے۔ نہ کوئی اگا نہ پچھا۔ جے کتے بھانے کولوں پچھ لؤ تاں شروع ہو جاویگا،
"کی دسیئے تے کی نہ دسیئے، پنڈ گہور تسھیل پھلور، مستری نند سوں دا وہڑھا، بئی جانے نہ جہڑا؛ دو دھیاں تے تنّ پتّ، اک نوں چھڈّ کے سارے گھڑتّ ۔جہنوں چھڈیا اوہ تہاڈے ساہمنے بیٹھا بھان سوں بھوگل۔" اوہ بھوگل شبد اتے آ کے رتا کو زور لا دندا، پھر آپ ای ڈھلا جیہا پے کے کہندا، "مٹی پا اوئے وڈیا بھوگلا، رہِ گئے ہور چار دہاڑے، کر لا کوئی چنگا کم۔" پھر لما ساہ لے کے بولدا، "تے آپاں فوج وچ جا بھرتی ہوئے ۔بھائیا کہندا رہا دوکان 'تے کم کراں، پر میرا من داتیاں-رمبے چنڈن نوں نئیں منیا ۔دونوں وڈے بھرا کسے بندے نوں مار کے ویہہ ویہہ سال لئی وڈے گھر جا بیٹھے ۔ماں تے بھائیا رہِ گئے 'کلے اوہناں نوں رون نوں ۔ تے روندے روندے اخیر تر گئے تے باقی رہِ گیا کندھاں نوں پٹن لئی پچھے بھان سوں بھوگل۔" تے اوہدا گچّ بھر آؤندا، اکھاں سم پیندیاں۔
"روئی چل مر گیاں نوں چیتے کر کر۔" وچے کانھا بولنا شروع کر دندا، "توں 'کلا نئیں روندا بھراوا، سارا ملکھ ای وچھڑ گیاں نوں یاد کر کر روئی جاندا پر بھراوا لبھدا کی آکھیہ ستاں چلھیاں دی۔بیت گئے 'تے مٹی پا دینا چیتے کریا کر ظالمہ کسے نوں وی، کیوں دکھ بھوگدیں، باقی میں دسّ دناں ۔لؤ جی ایہہ آ گیا فوج 'چوں گولیاں کھا کے تے گھر آ بیٹھیا۔ گھر کاہدا سی، ڈھٹھی ہوئی ڈیڈھ کندھ۔ تایاں-چاچیاں نے بوہے باریاں پٹّ کے اندر سٹّ لئے، کچیاں اٹاں وی نئیں چھڈیاں تے بھوگل سابھ آ لگے ملّ 'چ۔"
"تینوں جو ملنا سی پچھلے جنماں دا کوئی لیکھا جوکھا کرن،" کہندا ہویا بھانا کانھ دا ہتھ پھڑ کے اکھاں نوں لا لیندا تے لما ساہ بھر کے بولدا، "کانھیا جے تیرا بھرا چنگا ہندا تاں تینوں کتے ماڑا موٹا چڑا چپڑاسی ای رکھا دندا، آپ اینا وڈا افسر سی پر بئی جس بھرا نے بھرا دیاں جڑھاں نہیں وڈھیاں، اوہ بھرا کیہا ہویا۔ تیرے پیر تاں تیری بھرجائی نے ای نہ لگن دتے، نیانے کھڈاؤن 'تے لائی رکھیا، اوہ تینوں کھرے وچ نہاؤن وی نئیں سی دندی ۔ ٹھیک آ نہ کانھیا؟" بھانا ٹکوریں اتر آؤندا۔ "تیں اپنے بزرگ کولوں وی پنڈتاں عالی کوئی گلّ نہ سکھی۔ اوہ ودیا کتے سکھی ہندی تاں کہدے لین دے سی ۔اخیر بھرا نے گھروں دھکہ دے دتا، اوہ تاں ماسڑ چنگا نکلیا جہنے چرناں 'تے آ ڈگے نوں سنبھال لیا۔ تینوں اوہنے ڈھولکی وجاؤنی، کھڑتالاں وجاؤنیاں تے بھجن گاؤنے سکھا دتے ۔پھیر تینوں اوہنے ملّ وچ بھرتی کرا دتا۔"
اوہ دکھ نال بھریاں گلاں کرکے ہسدے۔
ملّ وچ کم کردے اوہ نال دیاں دا من پرچائی رکھدے۔ اوہناں دوہاں 'چوں اک دا چتّ کم 'تے جان نوں نہ کردا تاں دوجا وی ہٹی پلٹی لے کے پے جاندا۔ اوہناں نوں کم اپر آئے نہ دیکھ کے دوجے آدمی پالاں بنھیں دھرم شالہ نوں تر پیندے۔ کوئی دوائی پھڑ لیاؤندا، کوئی چاہ بناؤن بیٹھ جاندا۔ کوئی لتاں باہاں گھٹن بیٹھ جاندا تے کوئی سر وچ تیل جھسن لگدا۔
جنہاں دناں وچ ملّ 'چ ہڑتال ہوئی، ادوں کانھے تے بھانے نے جو کم کیتا اوہنے پورے شہر وچ لوکاں نوں دوہاں دے گن گاؤن لا دتا۔ پورے تنّ مہینے ہڑتال رہی۔ تنخواہاں بند تے بھکھ دا راج رہا۔ ادوں بھانا تے کانھا شہر نکلے روپیہ روپیہ منگ کے ہزاراں روپیہ اکٹھا کر دتا۔ ایہناں دناں وچ ہی کانھے نے رڑکی والے سادھو کولوں سانگی وجاؤنی سکھی۔ پہلاں تاں اس نوں گز وی پھڑنا نئیں سی آؤندا پر سادھو نے اوہنوں ایسا چنڈیا کہ سانگی کانھے دے کول پئی ہی وجن لگّ پیندی۔ ہڑتالیاں دے تنبو وچ رات دن سانگی وجدی۔ کانھے ولّ دیکھ کے بھانے نے ڈھڈّ خرید لیاندی تے ہولی ہولی اوہدا ہتھ کھلھ گیا۔
سانگی وجدی، رات رات تکّ۔ دن ڈھل جاندا تے سورج دریں آ ڈھکدا ۔سانگی دیاں سراں وچ دھپّ دا تیز مٹھا پے جاندا۔ سیت ہوا دے بلے سانگی دیاں سراں نال مل کے اپنی ٹھنڈ بھلّ جاندے۔ تے بھانے دی ڈھڈّ جدوں وجدی تاں درختاں 'تے بیٹھے جنور سہم جاندے، بیہی وچ چلدے قدم رک جاندے۔ موڈھے نال موڈھا کھہن لگدا۔ اوہ ایوں جھومدے جویں مالوے والے رامونوالیئے بھراواں دا کویشری جتھا گا رہا ہووے۔
ملّ وچ ہڑتال کھلھی تاں بھانا تے کانھا کم 'تے نہ گئے۔ لوک لبھن آئے تاں دھرم شالہ والے کمرے نوں زندہ لگا ہویا سی۔ اوہ دونوں کتھے چھپن ہو گئے، کسے نوں کچھ پتہ نہیں۔
جدوں کئی مہینے بیت گئے تاں اک دن اوہ نظر آئے۔ اوہی ٹھاٹھ باٹھ، اوہی مڑک تے آکڑ۔ پھردے پھراؤندے اوہ دوپیہرے ملّ دے گیٹ 'تے آ گئے۔ مزدراں نوں پتہ لگا تاں دوڑے تے جپھیا پا پا ملے۔ اوہ گلاں کردے یونین دے دفتر وچ کامریڈ کول آ بیٹھے۔ کامریڈ نے اوہناں نوں کم 'تے لگن لئی زور پایا تاں اوہ اڑ گئے۔ کامریڈ چپّ کر گیا۔ ترن لگے تاں کانھے نے فتوحی دی جیب 'چوں پنج سو روپیہ کڈھ کے کامریڈ دے موہرے رکھ دتا۔
"نہ بئی ساتھیو، ایہہ کم نئیں ہونا ۔چقو ایہہ پیسے تے رکھو اپنے کول،" کامریڈ نے نکّ 'تے ڈھلک آئی عینک نوں پھڑدیاں دوجے ہتھ نال نوٹ چکے کے کانھے ولّ ودھائے۔
"کیوں کامریڈا، ایہہ پیہے تیرے دندیاں وڈھدے آ؟ دسّ بھلا ہن پنجاں چھیاں مہینیاں 'چ یونین بہت امیر ہو گئی؟ بھراوا اسیں ایہہ محنت کرکے ای کمائے آ،" بھانا تلخ ہو کے کامریڈ دوآلے ہو گیا۔
"چنگا بئی نہ لے توں ۔اسیں دھرم شالہ دے دھرمکھاتے 'چ جمع کرا دندے آں جاں پھیر بھائی جی نوں دیگ کراؤن لئی دے آوانگے۔ نالے اوہدے چار دن چنگے لنگھ جانگے، وچارا پؤئے ادھیئے نالوں 'کٹھیاں چار چھ بوتلاں لیا رکھو ۔کیوں بھان سیاں؟" بولدے ہوئے کانھے نے نوٹاں ولّ ہتھ ودھایا تاں کامریڈ نے جھپٹا مار کے نوٹ قابو کر لئے۔
اوہ سویرے اٹھدے، نھا دھو کے دھرم شالہ دے اندروار پکے تھڑھے اپر بہہ جاندے۔ کانھا سانگی دیاں تاراں کسدا تے ٹنکاء کے سر کردا۔ بھانا گھنٹہ بھر تاں شیشہ موہرے رکھ کے پنج ستّ واری پگّ بنھدا تے ڈھاہندا، پھر ڈھڈّ اپر جیوں اکو تال پولے پولے انگلی مارن لگدا، بڑا چر ماری ہی جاندا۔ پھر اوہ دونوں اک تال ساز وجاؤنے شروع کردے ۔جھومن لگدے ۔اکھاں مند جاندیاں ۔گز دے سرے 'تے بجھے گھنگروآں دی چھنکار دوآلے چپّ کھڑھیاں کندھاں نوں گونجن لا دندی۔ درختاں دے پتے نچن لگدے۔ سارا اعلیٰ دوالا سنگیت نال بھر جاندا۔
ہولی ہولی دوہاں نے شہر وچ کھاڑے لاؤنے شروع کر دتے۔ اوہناں پہلاں کھاڑا امباں والی باڑی کول لایا۔ دوجے دن شہیداں والے چوک وچ تے اگلے دن پیراں والی مزار کول۔ تھوڑھے دناں وچ ہی اوہناں پورے شہر 'چ گیڑا دے دتا۔ تے اخیر بسّ اڈے وچ پکے ہی آ ٹکے۔
کئی ورھے ہو گئے ہن اوہناں نوں بسّ اڈے وچ منگدیاں۔ اڈے والے 'خاص بندیاں' 'چ اوہ وی گنے جاندے ہن۔ کئی ڈرائیور کنڈکٹر وی اوہناں کول آ کے پچھنگے، "ربّ دیو بندیو، بھلا تیراں پچی اعلیٰ لشکر لنگھ گیا؟ آہ پیپسو آلے تنّ دس 'تے آؤندے آ ۔کتے لنگھ تاں نئیں گئے؟ چار وجے چنڈی گڑھ ڈپو اعلیٰ دیوَ آوے تاں آہ رقہ پھڑا دیو۔"
سماں بیتن نال اوہ دونوں وی ہن اگے والے نئیں رہے۔ اوہناں دی بول چال، گیت سنگیت تے لوکاں نوں دیکھن پرکھن دی نگاہ وی بدل گئی ہے۔ سماں لنگھدا لنگھدا اوہناں دی سوچ 'تے وی جھریٹاں پا گیا ہے۔ ہن اوہ انے ہشیار ہو گئے ہن کہ رمکدی ہوا 'چوں رنگ پھڑن لگے ہن۔ اوہ جدوں بھری ہوئی بسّ 'چ چڑھدے ہن تاں سدھا سانگی جاں ڈھڈّ وجا کے لوکاں نوں سمبودھن نہیں ہندے۔ بسّ وچ آ کے، پل بھر لئی نگاہ ٹکاء کے، پھر تاراں 'تے گز پولے پولے پھیردیاں، تنکے نال گھنگرو چھنکا کے کانھا شروع کردا ہے،
"بلے بلے! لے بئی بھانیا، آہ تاں دوآبیئے چھا گئے دیکھ لے ڈبئی بسّ وچ ای اتر پئی آ ۔وجدیاں ٹیپاں، نئیں ریساں بئی۔" پٹاں 'تے ٹیپ رکھی بیٹھے ودیشوں مڑے، لشکدے منڈے دے موڈھے 'تے ہتھ رکھ دندا اوہ تے بولدا، "پا تے پھے چوبارے؟لا تا گھر 'چ رنگین ٹیوی؟ لے آئییں سونے دے بسکٹ؟ شاباشے بئی شاباشے ! چکّ 'تا اک واری گند گھر دا!" پھر اوہ گاؤن لگدے۔
تے دوجی بسّ چڑھدے تاں بھانا ڈھڈّ 'تے انگل ماردا آکھن لگدا، "بئی پربھو دیو بندیو، تہانوں پتہ ای آ پئی اسیں منگن نئیں آئے۔ اسیں تاں آئے آں ایہناں بیبیاں داہڑیاں دے درشن پرشن کرن ۔آہ چھیل چھبیلے گبھروآں دے ۔ایہناں اپنیاں ماواں دے۔" اچانک بھانا چپّ کر جاندا۔ اوہ اتھرو کیردی اک جوان عورت ولّ گہہ نال دیکھدا کانھے نوں پچھدا، "کانھیا بھراوا ایہہ بسّ بھلا کتھوں آئی آ؟"
"ایہہ شید پٹیالے توں آ!"
"بھا پٹیالے نوں تاں چلی اے ۔گورداس پوروں آ،" اک مرد سواری وچوں ہی بولدی۔
"اوہ ہو ہو، معافی دینی سنگتے ۔بھلّ ہو گئی، بھلّ ہو گئی۔ گورداس پور تاں راتیں سنیا بندے نوں بندہ کھا گیا ۔لاشاں وچھ گئیاں ۔ربا مہر کر! مہر کر!" بولدے ہوئے اوہ بسّ 'چوں ہیٹھاں اتر آؤندے۔
"بلے بلے جےَ گردیو بئی ملوئی بھراوو، بڑا لما سفر کرکے آئے آں تسیں۔ لؤ پھے ساڈے توں وی سن لؤ ربّ دے گھر دی ۔تسیں وی جانا تے اسیں وی جا کے روٹی ٹکّ کرنی ۔تسیں ساڈے کوئی بنھے ہوئے نئیں تے نہ ای اسیں تہاڈے بنھے آں۔" سواریاں ہسن لگدیاں۔ کانھا کاہلی کاہلی تنّ چار جھٹکے گز نوں مار کے گھنگرو چھنکاؤندا تے لوکاں دا دھیان اپنے ولّ کھچدا ہویا بولدا، "نالے بھراوو تہاڈا کی آ، تسیں تاں لپّ سارا زردہ بلاں 'چ رکھیا نئیں تے پٹھان کوٹ پہنچے نئیں ۔پر ساڈا تاں ایں سردا نئیں۔"
"ایس سہرے جردے نے تاں پورا مالوا چٹّ لیا۔" بھانا وی بول پیا۔
"نالے آہ چمکیلے تے لدھیہانیئے ہور گائکاں نے پٹّ کے سٹّ تے سارے ملوئی ۔کیوں مالکو؟" کہہ کے کانھے نے اک چھینٹکے جہے آدمی دیاں اکھاں وچ سنھ کے دیکھیا۔ پھر اوہنے لمی ہیک لا کے بول چھوہے،
لگّ گئی اگّ زمانے نوں،
سمبھل جا بندیا
کھا جانگے وڈے نیتا
رہِ جو مٹھیاں دے وچ ریتا
سمبھل جا بندیا، سمبھل جا بندیا۔
جدوں اوہناں دا چتّ کردا اوہ ڈھڈّ سانگی موڈھیاں نال ٹنگی تانگے اڈے وچ بوہڑ ہیٹھاں آ بیٹھدے ۔سوں جاندے، لمیاں تان کے۔ بے فقری وچ سارے عالم نوں بھلّ جاندے۔ اوہ بہتا منگن 'تے وی زور نہ دندے۔ کئی وار اک دو بساں ہی دیکھدے۔ پیسے دا لوبھ نہ کردے۔ اوہناں نے تاں کدے وی ایوں نہیں سی آکھیا، "بھراوو کوئی دھیلی روپیہ دے دیو ۔اسیں دو دناں دے بھکھے آں ۔ساڈے نیان روندے آ۔" نہ کدے ترلا ہی لیا سی۔ سگوں آکڑ کے گلّ کردے۔
"بئی بھان سیاں، ایہہ تاں مجھیلاں عالی بسّ آ ۔دیکھ لے اچے لمے قد کاٹھ تے شملے آلیاں پگاں۔"
"اوئے ربّ دیا بندیا ہون وی کیوں نہ ۔ایہہ سبھ مہراں باڈر دیاں ای آ۔ جیہدا وسدا رہے پاکستان فیم دے بورے گھلن اعلیٰ!" بھانے نے گلّ نوں پورا مروڑا دتا۔
"فیم دے بورے وی تے نال سنتالیاں وی ۔ کیوں بھائی ٹھیک آ نہ؟" کانھا مچھاں وچ ہسدا چنگے ڈیل ڈول والے اک سردار کول آ کھڑھا ہویا۔
"ہیگے تہیں بڑے 'ستاد کنجر دے۔" سردار نے ادھے کو غصے نال کانھے ولّ گھور کے دیکھیا۔
کانھے نے سردار دے غصے نوں بھانپ لیا۔ اوہ موقع سمبھالدیا بولیا، "مارھاج تہاڈیاں تاں برکتاں ساریاں تہاڈیاں سرداریاں کیم رہن ۔ایہہ کیم آں تاں اسیں وی کیم آں ۔پھے تاں جانوں پورا ملکھ ای کیم آں ۔کیوں بھان سیاں؟"
سانگی وجن لگدی۔ کئی جنے ہسدے ہوئے پیسے پھڑاؤن لگدے۔
ایوں ہی اک دن اوہ بسّ وچ کھڑے گا رہے سن کہ پولیس والے آ چڑھے۔
"بند کرو اوئے ۔عطرو ہیٹھاں" تھانیدار نے دبکا ماریا۔
"ہیٹھاں اتر جا اوئے بھانیا، ایویں سابھ کتے گولی نہ مار دین۔"
"تینوں گولی دی لوڑ آ؟ ٹھہر دندا تینوں گولی،" تھانیدار نے بھانے ولّ اکھاں کڈھ کے دیکھیا۔
"مالکو نوکر آں ۔گولی دیو چاہے بمب ۔جتھے وچارے ہور کھاندے پھردے آ اسیں وی لین 'چ لگّ جانگے،" کانھا پولا جیہا منہ بنا کے بولیا۔
"بند ہندیں کہ نئیں ۔دفعہ ہووو ایتھوں،" ہیٹھاں اتردے بھانے نوں سپاہی نے اجیہا زور نال دھپھا ماریا کہ اوہ ڈگدا ڈگدا کول کھڑی دوجی بسّ دے پہیہ وچالے جا ڈگیا۔
اک دن شہر وچ گڑبڑ ہو گئی تے کانھے بھانے نوں جویں گاؤن لئی نواں وشا مل گیا،
"مار کے گولیاں بھنّ 'تے
بے دوشے شہری جی۔
چڑھ کے پولیس آ گئی
گونگی تے بحری جی۔
آ جا شیخ فریدہ دیکھ لے
اپنے دیش پنجاب دا ہال۔
اک رات دور سادھاں دی چھاؤنی توں پار چندرما ہتھ بھر چڑھ آیا سی۔ ہلکے چانن نے ادھا امبر ملّ لیا سی۔ ہوا سی کہ کتے دور ٹھہر گئی سی۔ حسڑ اپنے پیر نہیں سی چھڈّ رہا۔ پر کانھے دی سانگی دیاں سراں نے امبر تکّ پسری گرد نوں ہولی ہولی چھنڈنا شروع کر دتا۔
کانھا پورے رنگ وچ رنگیا گا رہا سی۔ بھانے نے دراں ولّ گھسر مسر ہندی سنی تے گہہ نال دیکھیا سپاہی سن۔ اوہنے اشارے نال اوہناں نوں منجے 'تے بہن لئی کیہا، "آہ دیکھ اوئے چودھری آ ۔چھوٹے بھائی آئے آ۔"
بھانے دی آواز سن کے کانھے نے بند اکھاں کھولھیاں تاں سپاہی دیکھ کے بند بھر لئی اوہدی نگاہ پتھرا گئی۔
"چلو بئی اٹھو، تہانوں سابھ یاد کردے آ۔"
"کی ہو گیا سرکارے؟ سکھ تاں آ؟" بھانا اٹھ کے کلی اتوں کڑتا لاہ کے پاؤن لگّ پیا۔
"اوئے بھراوو چلے تاں چلدے آنپ ۔ر اداں نہ ساڈے نال کریو جداں پرسوں اک منڈے نال کیتی آ ۔پہلاں تاں کٹّ کٹّ ٹھانے 'چ مار 'تا ۔پھیر لیناں 'تے سٹّ آئے،" کہندیاں کانھے نے سانگی پرھاں رکھ دتی۔
سپاہیاں نے اک دوجے دے منہ ولّ دیکھیا۔
"کانھیا کیوں توں ایویں بولدا رہندیں ۔مار 'تا تاں پھے کی ہویا ۔کملیا ٹھانے ہندے کاہدے لئی آ!" سر 'تے پگّ لپیٹدا بھانا بولیا۔
"منہ بند کرکے ترن دی گلّ کرو، کیوں بھونکی جانے اوں،" دو سپاہی اکٹھے جھئی لے کے پئے تے کانھے بھانے نوں اگے اگے تور لیا۔
تھانے اندر داخل ہندیاں ہی، لاٹو دی لوئے، پکھے موہرے کرسی 'تے بیٹھے تھانیدار نے اوہناں ولّ دیکھیا تے اٹھ پیا، "آ گئے پروہنے ۔سنائی کوئی ربّ دے گھر دی" بولدا ہویا اوہ اوہناں دے کول آ گیا۔ "پیو دیو پتوں تسیں باز نئیں آئے ۔ اک دن ہویا، دو دن ہوئے ۔تسیں تاں حد ای کر دتی ۔سالے تانسین دے،" بولدے ہوئے نے کول کھڑے سپاہیاں ولّ دیکھیا، "میں تہانوں کیہا سی ایہناں دے گٹے-گوڈے توڑ کے لیائیو۔" پھر اوہ مالخانے ولّ، ہنیرے 'چ جاندا غصے 'چ بولیا، "پا او بکرا ایہناں نوں لمیاں ذرا ۔جھاڑ ذرا مٹی آہ وڈے فوجی دی۔"
کانھے نے بھانے ولّ مسکرا کے دیکھیا، "لے بئی جھڑا لے مٹی بھانیا ۔ایہدے تاں بئی خرخرا وی مار دیو۔"
"ہن تاں بوتھا بند کرو ۔بکواس کری جاندے آ،" کانھے دے مگر آؤندے سپاہی نے دبویں آواز 'چ کہندیاں کانھے دی پٹھّ 'تے ڈنڈے دی ہجھّ ماری۔
سچیں مچیں جویں کوئی کندھاں توں مٹی جھاڑدا ہے۔ جویں بکرے نوں حلال کیتا جا رہا ہووے۔ جویں آواز نوں کوئی بنھن دی کوشش کر رہا ہووے۔
"دیکھوں میں کداں تسیں منہ 'چوں واز وی کڈھدے آں ۔جیبھاں نہ قطر دتیاں تاں،" روئبدار بولاں توں کندھاں کمب کمب جا رہیاں سن۔
جدوں بسّ اڈے وچ دوکاناں والیاں نوں بھانے تے کانھے پولیس دے لے جان بارے پتہ لگا تاں دن دے دسّ وجن والے سن۔ ہرجیت سنگھ پھروٹوالا دوڑ کے اخباراں والے بھلے نوں لین چلا گیا تے سوڈا واٹر والا بھگت چند چھ ستّ جانیاں نوں لے کے تھانے آ گیا۔
اخبار والے بھلے نے کوئی گلّ پڑ پلے نہ پائی۔
تے ہن ہسپتال دے ایمرجینسی وارڈ وچ ساڈے ساہمنے کانھا منجے 'تے بے ہوش پیا سی۔ مٹی تے لہو نال بھرے لیڑے، منہ دوآلے جمے لہو دیاں پیپڑیاں، وکھی توں پاٹیا کڑتا جہدے اندر نیلا پیا پنڈا وی دس رہا سی۔
نرس دو واری آ کے اوہنوں دیکھ کے گئی۔ گلوکوز دی بوتل مکن والی سی۔
جہڑا ڈرائیور اپنے پنڈوں، ٹرالی 'چ کانھے نوں پا کے لیایا سی اوہ ساڈے کول کھڑھا دسّ رہا سی، "ایہہ کلا ای ٹویاں 'چ پیا سی، مار کٹّ کے سٹیا ۔ پچھانیا نہ جاوے۔ میں کیہا ایہہ تاں ساڈا سانگی والا کانھے ۔بئی ایہہ کتھے۔ بھراوو اوسے ویلے پانی لیا کے منہ 'چ پایا 'تے چکّ کے لے آندا۔"
"جے ہور گھڑی پیا رہندا تاں گیا سی،" بھگت چند ہولی جہے بولیا۔
"بئی بھانا پھے کتھے گیا؟" ہرجیت سنگھ نے کیہا، "تسیں اگے پچھے نگاہ مارنی سی ۔کی پتہ بھانا وی اتھے ای ہووے،" اوہنے ڈرائیور نوں کیہا۔
"بندے چنگے سی ۔بڑا دل لاؤندے سی ۔بسّ ہن تاں آخری درشن آ،" پان والا گردھاری بولیا۔ "سٹاں بہت آ، سر وچ سٹّ زاادا۔"
تد کانھے نے اکھاں پٹیاں۔ اسیں سارے اوہدے نیڑے نوں جھکے۔
"کانھیا !ہوش کر بھائی ۔اسیں آں تیرے کول،" بھگت چند کانھے دے نیڑے ہور جھک کے بولیا۔
"اوئے میری سانگی کتھے آ بھانیا ! اوہ بھانیا،" کانھے نے ہتھ نوں اپر چکیا پر ہتھ ہیٹھاں ڈگّ پیا، "لیا میرا گز ۔ آہ کی ہو گیا مینوں؟" اوہنے اچی آواز 'چ کیہا تے اکھاں پوریاں کھولھ دتیاں۔
اسیں پچھانہ ہٹ گئے تے اک دوجے دیاں اکھاں وچ بیٹھے کانھے نوں دیکھن لگے۔
