بھوآ نانک سنگھ
بھوآ نوں ملیاں دساں توں ودھیک ورھے بیت گئے سن۔ میرے وڈے وڈیریاں ‘چوں ایہو اک ناؤں لین جوگی پرانی مڈھی باقی سی۔ اج وی اوہناں دی سپنے وانگ ماڑی جہی یاد باقی ہے، جد نکے ہندیاں بھوآ مینوں انگلی لا کے، پیار پچکار کے سکول چھڈن جاندی ہندی سی، تے ادھی چھٹی ویلے میرے لئی ملائی والے دودھ دا قول لیایا کردی سی۔
ایس گلّ نوں تیہہ پینتی ورھے ہو گئے ہونے نے۔ اک اک کر کے سارے اوہ، جہڑے مینوں کاکا، پتر آکھن دا ادھیکار رکھدے سن، موت دا کھاجا بن چکے سن، پر میری بھوآ اجے کندھی اتے رکھڑا بنی رہی۔
ہاں، تے میں ایتکیں جد اپنے اک رشتے دار دے منڈے دی شادی ’تے گیا تاں بھوآ نوں ملن دی خواہش نوں میں روک نہ سکیا، بھاویں کچی سڑکے پورے پنج میل جاندیاں تے اینے ہی آؤندیاں مینوں کڈھنے پیندے سن۔
گرمی دی رتّ تے پینڈو ویاہ۔ شہر وچ رہن والے بندے نوں جے دو چار ڈنگ اجیہے ویاہاں دی روٹی کھانی پے جاوے، تاں چار چوکے سولھاں ڈنگ ہاضمے دے چورن تے پھکیاں ورتے بناں خلاصی نہیں ہندی۔
چہوں ڈنگاں وچ ہی کچگھرڑ پوریاں تے ہور ایہو جہے نک سک توں دل بھر گیا۔ جاپن لگا جویں توے دے پھلکے کھادھیاں جگ ہی بیت گیا ہے۔ بتھیری کوشش کیتی کہ ہور نہیں تاں ہک ادھ ڈنگ ہی پوریاں توں چھٹکارا ملے، کتوں دو پھلکے تے دال مل سکن، پر اجیہا ہونا تاں دھیتیاں دی نک-وڈھی ہون دے برابر سی۔
شکر شکر کر کے دو راتاں کٹیاں تے تیجے دن میں جاننجیاں پاسوں مسے مسے کھہڑا چھڈا کے بھوآ دے پنڈ تر پیا۔ مینوں یاد سی، نکے ہندیاں میری بھوآ پتلے پھلکے چلھے وچ پھلا کے کڈے پیار نال کھوآیا کردی سی۔
سواری دا کوئی پربندھ نہ ہو سکیا۔ دپہراں دا تریا میں سارے راہ گھٹا پھکدا کتے پیلیاں وچوں، تے کتے سڑکے سڑک، سوتے پئے بھوآ دے پنڈ پجا۔ جان وچ جان آئی۔
جاندیاں ہی بڑی گرمجوشی نال میں بھوآ نوں پیریں پینا کیتا۔ اس نے جیؤں آیاں صدقے آیاں، آکھدیاں ہویاں میری پٹھّ پلوسی، پر اس وچوں مینوں بھوآ دے پیار دا نگھّ نہ لبھیا۔ اصل گلّ ایہہ سی کہ بھوآ نے مینوں پچھاتا ہی نہیں سی، اس نوں اندھراتے دی قصر سی۔
جد اس دے “کاکا کتھوں ایں توں؟” دے اتر وچ میں اپنا ناں دسیا تاں ساری دی ساری بھوآ میرے دوآلے لپٹ گئی۔ چمّ چمّ کے اس نے میرا منہ گلہ کر چھڈیا تے اچی دے کے پکار اٹھی، “نی چنن کورے! کڑے آئیں نی بھجّ کے۔ نی میرا ‘سنگھ’ آیا ای سکھ نال۔ وے منڈیو کڑیو! تہاڈا تایا آیا جے۔”
اس دی نونہہ بھجی آئی۔ بھوآ دے پوتریاں پوتریاں نے آؤندیاں ہی میرے دوآلے گھیرا گھتّ لیا۔ بالاں وچوں بھاویں کسے نے وی اس توں پہلاں میری شکل نہیں سی ویکھی، پر دادی دی گواہی “تہاڈا تایا”” ہی اوہناں لئی کافی سی۔
بھوآ دی نونہہ میتھوں چھوٹے تھاں سی، گھنڈ چکن تے بولن چالن دی دلیری اوہ نہ کر سکی۔
میں پیہڑی ‘تے بیٹھا ساں، بھوآ بھنجے بیٹھی دہاں ہتھاں نال میری پٹھّ، میرا سر، میرا منہ متھا پیاردی ہوئی میرے گھر بار دی، میرے بالاں، میری گھر والی دی سکھ ساند پچھ رہی سی تے میری ولوں صرف اکو اتر گھڑی مڑی دہرایا جا رہا سی، “ہاں جی، آہو جی، جی۔” میں اس ویلے سچ مچّ اپنے آپ نوں داہڑی والا کاکا انوبھوَ کر رہا ساں۔
“تے کڑے اٹھ کے روٹی ٹک دا آہر کر۔ منڈا وڈے ویلے دا بھکھا بھانا ہووےگا۔” کہہ کے بھوآ نے نونہہ نوں رسوئی ولّ نسایا۔ میں بتھیری عذرداری کیتی، پر اتھے سنائی کاہنوں ہونی سی۔
بھکھ مینوں اکا نہیں سی، سگوں دوپیہرے جہڑی جنج ودیگی ویلے روٹی تے اس توں بعد کجھ مٹھیائی کھانی پئی سی، اس نال طبیعت دق ہو گئی سی۔ میں دل نال فیصلہ کیتا سی کہ راتیں کجھ نہیں کھاوانگا۔ اجے تکّ ڈکار آ رہے سن۔
“او میریا ربا” میرے اندروں ڈر بھری آواز نکلی، جد کجھ چر بعد میں اپنے اگے اک نکو نکّ پروسیا تھال ویکھیا، چکی دے پڑ جڈے دو پرونٹھے جنہاں وچوں گھیؤ وگ وگ کے تھال دے اس حصے وچ رل رہا سی جتھے موٹیاں موٹیاں سیویاں دا اک تکڑا انبار اسریا سی، تے جس اتے بکّ ساری شکر دی تہہ وچھی ہوئی سی۔
میں سہمی نظر نال کدے تھال ولّ ویکھاں تے کدے اپنے ڈھڈّ ولّ۔ “موسیٰ موتوں بھجیا، اگوں موت کھڑی” والی گلّ بنی۔
بھرجائی نوں تے میں سنگ دے مارے کجھ آکھ نہیں ساں سکدا، تے بھوآ نوں ایس بابت کجھ کہنا، نہ کہنا اکو جیہا سی۔
بھوآ اگے میں بتھیرے واسطے پاواں، “بھوآ جی، مینوں اک گراہی دی وی بھکھ نہیں، میں اگے ہی جنج دی روٹی کھان کر کے اوکھا ہاں”، پر بناں میری کسے گلّ ولّ دھیان دتیاں بھوآ اپنیاں ہی واہی جاوے، “بھلا کاکا، ایہہ ہے کی اے، ہولے ہولے تے پھلکے نے۔ کھا لے، کھا لے ماں صدقے۔”
“تے بھوآ جی، ایہہ اینیاں سیویاں کون کھائیگا؟” میں اک واری پھیر کیہا۔ اوہ بولی، “کھا لے، کھا لے، بیبا پتّ۔ سیویاں دا کی اے، ایہہ تے ایویں منہ مٹھا کرن لئی نے۔ ویکھیں نہ پتّ، ایتھے باہر تھاویں کی پیا لبھدا اے۔ شہراں نگراں دی کی گلّ کرنا اے، اتھے تے جو بتیاں دنداں ’چوں منگو، مل جاندا اے۔ سچ کسے آکھیا اے، اکھے ‘شہر وسندے دیوتے باہر وسندے پریت’۔ ایتھے تے ویرا ایہو دال ساگ ای جڑدا اے۔ تیرا پھپھڑ جیوندا سی، اسیں اک واری امبرسر گئے۔ صدقے جائیے گورو دی نگری توں۔ سببّ نال مہاراج دے درشن ہو گئے، گھراں دے پواڑیاں ‘چوں کتھے کسے دا نکل ہندا اے۔ اوہ وی میری جٹھانی دے پھلّ گنگا جی لجانے سا سو، تے مینوں آکھن لگا، ‘شینکر دی ماں، کہڑا روز روز جایا جاندا اے، خصم نوں کھانیاں لوڑاں تے پوریاں ہندیاں نہیں، اوہ جانے توں وی چلی چل’، تے میں وی اسے سببّ چلی گئی۔ دل تے بتھیرا کردا اے پئی اک واری پھیر گنگا مائی دا اشنان کر آواں، شینکر نوں کنی ویراں واسطے پا چکی آں، پئی منڈیا جتھے ہور سینکڑے خرچدا خانا ایں، اتھے ایہہ وی جسّ کھٹّ چھڈّ، پر اوہ تے سندا ای نہیں میری گلّ۔”
بھوآ بناں رکیا اپنی ویاکھیا کری جا رہی سی، تے ایدھر میں سوچ رہا ساں، “اگے جٹھانی دے پھلّ لے کے گئی سیں، ہن بھاویں بھتیجے دے پھلاں دی واری ہے۔”
اخیر ایہو سوچ کے کہ ہچھا، اکھلی وچ سر دتا تاں ہن چار سٹاں ودھ کی، تے چار گھٹّ کی، کھانا شروع کیتا۔
اجے دو چار برکیاں ہی لئیاں سن کہ بھرجائی نے پنگھرے ہوئے گھیؤ دا بھریا ہویا قول لیا کے سیویاں اتے الد دتا۔ گھیؤ سیویاں وچوں پھردا پھراندا سارے تھال وچ پھیل گیا تے سیویاں دا ڈھیر، سمندر وچ کھڑے اک چھوٹے جزیرے وانگ بن گیا۔ میں بتھیرا ‘نہ نہ نہ’ کردا رہا، پر میری کون سندا سی۔
“اس آپ سہیڑی موت توں کیکن چھٹکارا ملے”، بتھیرا سوچیا پر کوئی راہ نہ لبھا۔ پرونٹھے تاں خیر دو نہیں، تاں ڈیڈھ کو میں کسے طرحاں تنّ تنّ کے لنگھا لئے، پر سیویاں دا کی بنے؟ صلاحَ ہوئی کہ بھوآ نوں دسدا تے ہے نہیں، ہووے نہ تاں اک دو رگ بھر کے کسے بنے سٹّ ہی چھڈاں، کجھ تاں بھار ہولا ہووے، پر اس اکھاں والی کمبخت بھرجائی دا کی کردا، جہڑی گھیؤ دا قول خالی کرن توں بعد ٹوکرے ورگا منہ لکائی میرے لاگے پتھلا ماری بیٹھی سی۔
چڑی-چوگے وانگ میں اک اک سیویں منہ وچ پا کے، چتھّ چتھّ کے لنگھاؤن دی کوشش کر رہا ساں کہ بھرجائی دے دل وچ خبرے ترس آ گیا، اوہ اٹھ کے اندر چلی گئی۔ میں کاہلی نال سجے کھبے تکیا کہ کہڑے پاسے رگ سٹاں۔
پچھلی کندھ دی نقرے اک تندور لگا ہویا سی، میں سوچیا ایہو ٹھیک ہے۔ رات نوں کتے موقع ملیا تاں سواہ نوں ہیٹھاں اتانہ کر کے ڈھک چھڈانگا، بس۔
تے میں دل پیڈا کر کے جنیاں کو سیویاں میری لپّ وچ آ سکدیا سن، رگ بھر لیا۔ ہتھ پچھانہ لے جان لئی تھالی توں چکیا ہی سی کہ پھر اوہی بھابی سر ‘تے آ دھمکی تے بناں پچھیاں اک ہور پرونٹھا تھالی وچ دیہہ ماریا۔
سیویاں مڑ تھالی دے حوالے کر کے میں ہتھ پیر چھڈّ بیٹھا، “ہن خیر نہیں۔”
ادھا-پچدھا مکا کے کسے طرحاں اس کال روپی تھال توں میری خلاصی ہوئی، پر ہن ایتھوں اٹھ کے منجے تیک جان دی ہمت باقی نہیں سی۔ پیٹ پاٹن والا ہو رہا سی ساہ نال ساہ نہیں سی رلدا۔
اخیر کسے طرحاں ایہہ مہم وی پوری ہوئی تے میں ویہڑے وچ وچھے ہوئے بسترے تے جا ڈھٹھا۔ گھڑی مڑی اپنے آپ نوں پھٹکاردا ساں کہ میں جے مرنا ہی سی تاں گھر جا کے کیوں نہ مرن دا انتظام کیتا۔
جان اکلکاند آ گئی۔ سجیوں کھبے تے کھبیوں سجے اسلوٹے لیندا ساں، پر کسے پاسے وی چین نہیں سی آؤندا۔ اپھریواں ودھدا جا رہا سی تے اتوں آکھراں دا وٹّ۔ مڑھکا وگ وگ کے وچھائی بھیوں رہا سی۔ پکھی میرے کول پئی سی پر پھڑ کے جھلن دی ہمت نہیں سی۔
ادھا-پونا گھنٹہ مچھی وانگ تڑپھیا، پر ہور برداشت نہ رہی۔ اٹھ کے بیٹھ گیا، تے سوچن لگا، جے کوئی منڈا کڑی جاگدا ہووے تاں اس نوں آکھ کے تھوڑی جہی جوین ہی منگ ویکھاں، تانہی خبر کہ پھیر لما گھنڈ کڈھی بھرجائی آ موجود ہوئی۔ میری موت وچ جہڑی رتی ماسہ قصر باقی سی، شاید ایہہ اس نوں پورا کرن آئی سی۔ اس دے ہتھ وچ کنڈھیاں تیک بھریا ہویا دودھ دا چھنا سی۔
بھرجائی دی تھاں جے کدے اس ویلے میری وہوٹی ہندی تاں ایہو سڑدے سڑدے دودھ دا چھنا کھوہ کے منہ تے چکّ ماردا، پر کردا کی، ایہہ سی بھرجائی تے پھر بھوآ دی نونہہ جس نال نہ بول نہ چال۔
اک ویری انکار، دوجی ویری، تیجی ویری پر بھرجائی نے بولنا تھوڑا سی، ہتھ وچ کٹورا لئی جیوں دی تؤں کھڑی رہی، بڑی مصیبت بنی۔
جد کوئی پیش نہ گئی تاں مینوں اک ویونت سجھی۔ میں کٹورا لے کے پیند ولوں کھیس چکّ کے اوتھے ٹکاؤندیاں ہویاں کیہا، “مینوں ٹھنڈھا پین دی عادت ہے۔”
اوہ شاید اپنے جیٹھ نوں اینی کھیچل نہیں سی دینی چاہندی، جاں خبرے ایہہ خیال کر کے کہ جیٹھ جی دودھ پین لئی بہت اتاولے ہونگے، بھجّ کے گڑوی چکّ لیائی تے پھینٹ کے ٹھنڈھا کرن لگی۔
چھنا پھیر میرے ہتھ وچ۔ خیال سی شاید پھڑا کے تردی بنیگی پر سسّ نے شاید اوہنوں چتاونی کر کے بھیجیا سی کہ خالی چھنا لے کے مڑے۔
اس ویلے جے کدے اس چھنے دی تھاں مینوں کوئی سنکھیئے دی گولی دے دیندا تاں نشچے ہی میں اسے نوں اس اتے ترجیح دیندا۔
اک گھٹّ، دو گھٹّ، چار گھٹّ، پر کی ایس طرحاں ایہہ چھپڑ جڈا چھنا مکن والا سی؟
‘خصم نوں کھا گیا ایہو جیہا سنکوچ، میری نہیں صلاحَ حالے مرن دی۔’ دل وچ ایہہ سوچ کے میں ‘بسّ’ کہندیاں ہویاں چھنا اس ولّ ودھایا، پر اوہ پھڑن دی بجائ اک دو قدم پچھانہ ہٹ گئی، مانوں اس دی چھوہ نال بھٹی جائیگی۔ ڈھیٹھپنے دے تان میں ہتھ پچھانہ کھچیا۔ غصے تے تکلیف نال میں پاگل ہو رہا ساں۔ ‘ہچھا ذرا ٹھہر کے پیانگا’ کہہ کے میں چھنے نوں جان بجھ کے منجے دی پیند ولّ منجی دی ہینہ ‘تے رکھ دتا۔ ہینہ اتنی چوڑی نہیں سی کہ اس پرات جڈے چھنے نوں جھلّ سکدی۔ ‘ٹھنّ’ کردا چھنا بھنجے جا پیا- دودھ ڈلھ گیا۔
“اوہو!” کہہ کے میں چھنا بھنجیوں چکیا تے بھرجائی نے جھٹ میرے ہتھوں پھڑ لیا۔
“کی ہویا کڑے؟” کہندی ہوئی بھوآ اپنی ڈنگوری کھڑکاندی میرے پاس آ پجی۔
“کجھ نہیں، دودھ ڈلھ گیا ایں۔” نونہہ نے شرمندگی بھری نیویں آواز وچ کیہا۔
“تے پھر کی ہویا، دودھ دا کال اے؟ جاہ ہور لے آ جا کے۔” کہندی ہوئی بھوآ میرے کول آ بیٹھی، “میں آکھیا دو گھڑیاں بہہ کے دکھ سکھ دیاں گلاں کرانگی، پھر سوچیا تھکیا ہووےگا، کاہنوں اؤکھیاں کراں سو رمان کر لوے دو گھڑیاں۔”
میں دل وچ آکھیا، ‘بھوآ، ہن توں ضرور ہردوار دا اشنان کرینگی۔’ ایسے ویلے نونہہ نے آ کے سسّ دے کنّ وچ کجھ کیہا، تے بھوآ نے غصے نال اتر دتا، “کی آکھیا ای جاگ لا چھڈی اے؟ سارے نوں ای؟ ہائے ہائے ربا، میں کہی سڑ گئی آں ایس ہتھوں۔ سارے دودھ نوں کاہنوں جاگ پھوکنی سی۔ منڈا وچارا ہن جھاٹا میرا پیویگا۔ سویر دا بھکھا بھانا۔ سندھیا ویلے دے دو پھلکے کھادھے سو، اتوں سوتا پیا اے۔ اہنے وچارے نے کوئی روز روز آؤنا سی ساڈے گھر؟ جاہ جا کے رامے کیاں دے گھروں دودھ دا چھنا لے آ۔”
“نہ بھوآ جی، تہانوں میرے سر دی سہں، جے دودھ نوں بھیجو۔” میں ترلے نال کیہا۔
“لے ہور سن”، بھوآ پیار بھری گھرکی نال بولی، “ایہہ وی کوئی راہ پیا اے۔ سویر دا بھکھن بھانا۔ ماں صدقے، شرم کہڑی گلّ دی کرنی ہوئی، ایہہ کوئی بگانا گھر اے۔ جیو جاگو میں تے سہک سہک کے لیا سی تینوں۔ تناں گھراں وچوں تونہیؤں تے وڈیاں دی نشانی ایں۔ پتر، کہڑے کہڑے جپھر نے جہڑے تینوں لین لئی اساں نہیں جالے ہونے۔ تنّ بھرا سن سکھ نال تیرے بھائیے ہونی۔ پہلاں منتاں منّ منّ کے وڈا ویاہیا، وچارا کھاریوں وی نہیں سی لتھا، رنڈا ہو بیٹھا۔ مڑ مردا مر گیا، بوہا نہ کھلھیا۔ اودوں نکا سی دولت سنہہ تیرا تایا۔ سرگاں ‘چ واسا ہووے سو، دھرتی تے لتّ دتیاں پانی آؤندا سی، کڑی ورگا جوان تے ڈاڈھا ای سنکھا۔ بھیڑی موت نے مہکدا پھل توڑ لیا۔” تے بھوآ دے اتھرو وگ وگ کے اس دیاں گلھاں دے ٹویاں وچ بھرن لگے۔
بھرجائی چلی جا چکی سی، تے بھوآ دی جیون کتھا برابر شروع سی۔ بھاویں اس دی ایہہ کتھا بڑی دلچسپ تے کرنا بھرپور سی، پر میرا بہتا خیال اپنی موت دے سنیہے اس چھنے ولّ سی۔
بھوآ بولدی گئی، “ویاہ نوں ورھا وی نہیں سی بیتیا – بوہے نال بنھے ہوئے شرینہ وی نہیں سی سکے، جو موت بھیڑی نے نگل لیا۔ چپے جنی وہوٹی بوہے ‘تے بہہ گئی۔ سبھناں توں چھوٹا سی تیرا پیو۔ جیوں ویاہیا، اٹھ ورھے بیت گئے، ویل چوناں نہ پیا۔ وے پتّ، کوئی تھاں نہ چھڈیا، کوئی پیر فقیر نہ چھڈیا۔ ہنومان دے جاگے کیتے، بھیروں دیاں کنجکاں جوائیاں، پیراں دی شیرنی چڑھائی، باوے کمبلی والے دا روٹ دتا۔ اک کیتی سی اساں؟ پتّ! بارھاں بارھاں کوہاں وچ جتھے کتے دسّ پائی، بھجے گئے، پر جھولی خیر کتوں نہ پیا۔ چھیکڑ دی باقی پیر دینے شاہ دی خانگاہ ‘تے سکھنا سکھی تاں کتوں ساڈی بھوڑی قبول پئی تے میں مسے تیرا منہ ویکھیا۔ پتّ! ایہہ صورتاں کوئی نت نت پئیاں لبھدیاں نے؟” تے اوہ پھیر میرا منہ چمن لگّ پئی۔
میرے کنّ بھوآ دیاں گلاں ولّ سن، پر دھیان بوہے ول سی۔
بھرجائی آ گئی تے میں ربّ دا لکھ لکھ شکر کیتا۔ خالی کٹورا اس دے ہتھ وچ سی تے سسّ نوں بڑی نراش آواز وچ کہن لگی، “اوہناں دی تے اج کٹی چنگھ گئی اے۔”
سندیاں سار بھوآ بے بسی وچ بول اٹھی، “بس! لگّ گئی اگّ ہن سارے پنڈ نوں! اؤترا اوہیؤ دودھ، جنوں کتے نہیں قبولدے، اج کال پے گیا اے۔ منڈا آکھیگا کیہے چندرے گھر آ وڑیا واں جو دودھ دی چھٹ وی نہیں جڑدی۔”
تے اوہ شرمندگی تے رحم بھرے بھاواں نال میری پٹھّ دے اتے ہتھ پھیردی ہوئی بولی، “تے کاکا بھکھا ای سوینگا ہن؟ ہائے ماں صدقے۔ کیہا رمان پیا لگدا اے مینوں۔”
پر میں بھنجے ڈلہے ہوئے دودھ ولّ تکدا ہویا دل وچ کہہ رہا ساں، “بھلا ہویا میرا چرکھا ٹٹا جند عذابوں چھٹی۔”
