بگانہ پنڈ گردیال سنگھ
ستھّ وچوں دو نیانے گلی-ڈنڈا چکی جاندے ویکھ کے تائے نے اوہناں نوں سینت ماری۔
اوہناں وچوں اک منہ وچ انگل لے کے سنگدا سنگدا تائے دے نیڑے آ گیا، پر دوجا جھگے ہیٹھ گلی لکا کے اگانھ نسّ گیا۔
“اوہ کہندا سی کش اوئے؟” کول آئے منڈے دی بانہہ پھڑ کے تائے نے پچھیا۔
“اوہ، اوہ ماگھے کا۔”
“ماگھے کا کی اوئے؟”
“ماگھے کانے دا بھتیجا۔”
“گھگے ڈھینڈو دا منڈا؟”
منڈے نے “ہاں’ وچ سر ہلا دتا۔ تایا اپنیاں سنگھنیاں مچھاں وچوں مسکرایا تے منہ منڈے دے ہور نیڑے کر کے ہولی جہی بولیا، “ تے توں سنتے بجھڑ دیں نہ؟ تیرے بابے دا ناں تینوں پتے؟”
منڈے نے جیبھ باہر کڈھ کے تائے توں بانہہ چھڈاندیاں سنگ کے منہ پاسے کر لیا۔
“دادی دیا خصمہ، آودے بابے دا ناں نہیں پتہ؟ دسّ “کسو مختیار اے کہ پھڈو رانجھا؟”
تایا اچی ساری ہسیا، پر منڈا منہ وچ انگل پائی، گلی دے اگلے سرے ’تے سہمے کھڑوتے، اپنے گلی والے بیلی ولّ جھاکدا، بانہہ چھڈاؤن دا یتن کردا رہا۔
“چنگا چل ایہو دسّ بئی پتّ کیہدیں؟”
“لالو دا۔” منڈے نے چھیتی دینی جواب دتا۔
“گرمکھ کے لالو دا؟”
“ہوں!”
“لگدا ‘ہوں’ دا! نانی دیا یارا، نہ بابا، نہ تایا، ‘ہوں’ ایہہ کیہنے متّ دتی اے اوئے تینوں؟”
منڈے دا سنگ تے سہم نال منہ لال ہو گیا۔ تائے دا بھارا چہرہ وی بھکھ گیا۔ اس رتا کھرھویں آواز وچ پچھیا، “میں تیرا کی لگدیں بھلا؟”
منڈا گم-سمّ کھڑوتا رہا۔
“اوئِ کش تاں بول نانکیاں دیا جمیاں؟”
اوویں سہمے ہوئے منڈے دے مونہوں ‘تایا’ نکل گیا۔
“در پھٹے منہ تیرے جمن دے۔ میں تیرے پیو دا وی تایا تے تیرا وی تایا؟
ایہہ سکیری کدھروں بھالی اے اوئے تیں؟ گھرے تیری کوئی دادی، بے بے وی ہے متّ دین والی کہ جم کے بھونڈاں دیاں گرولیاں آنگوں روڑھ ای چھڈے او؟”
تائے نے بانہہ چھڈّ کے اوہدے گھونے سر ’تے پولی جہی چپیڑ ماری۔ منڈا بانہہ چھٹدیاں ای شوٹ وٹّ کے اپنے بیلی نال جا رلیا۔ اتھوں اوہ دوئیں پچھانہ مڑ مڑ جھاکدے چھپڑ ولّ بھجّ گئے۔ تائے نے اک واری اوہناں ولّ ویکھیا تے گمبھیر ہو کے اپنے کھونڈے نوں پلوسن لگّ پیا۔
تکڑا دن چڑھ گیا سی، پر اجے تائیں تائے دا کوئی ستھّ والا بیلی نہیں سی آیا۔ چتّ کاہلا پین لگّ پیا۔ گلی وچ وی سنّ-سراں ای لگدی سی۔ بھلراں دے گھروں، اک بہو گوہے دا ٹوکرا لے کے باہر نکلی سی، اس پچھوں کوئی نہیں سی دسیا۔
“کی ہندا جاندے زمانے نوں،” تایا آپ مہارا ای بول پیا۔ تے اس اک وار مڑ آسے پاسے نگاہ ماری۔ “راما وی پتہ نہیں مر گیا کہ جیوندے۔ پچھو تاں آکھو، ‘بہوآں سدیہاں چاہ نہیں کر کے دندیاں۔’ بھلا پچھن اعلیٰ ہووے، ایہو جیاں بہوآں نوں پھاہے دینیں! ایہناں نوں سہیڑ کے کیوں لیاندا سی؟ ایدوں تاں…۔”
پر کوئی مندا بول بولنوں رک کے، تایا کھونڈے دا آسرا لیندیاں اٹھ کھلوتا۔
اندر کاریگر دے کارخانے ولّ تردیاں پھیر آپ مہارا بولن لگّ پیا،
“اگے دن چڑھدے نال بڑھیا-ٹھیریاں نے ستھّ وچ آ بیٹھنا، گھرے نونہاں دھیاں نے سو کم کرنے ہونے، بڑھیا توں پلے کردیاں پھرن کہ گوہا-کوڑا نبیڑن۔ نالے بندے دا بڑھیاں کولے کم کی۔ پر ہن گرمکھ ارگے وی ٹھرکے پھردے، اکھے بہوآں نوں گھنڈ کڈھن دی ضرورت ہی کیا اے؟ “ آہو! نونہہ سہرے دی سالی، بابا پوتیاں دا ماسڑ! جے سنگ-چھرم ای نہ رہی تاں بندے وچ تے پشو وچ فرق کی ہویا ۔”
“اوئِ کیہدے نال سکھمنی دے ارتھ کردا آؤندیں بئی؟” اندر نے بٹھل وچ اگّ ’تے سکے سکّ سٹدیاں، دوروں ای اوہدا سواگت کیتا۔
“ارتھ کیہدے نال کرنے ایں اندر سیاں، آودے ای رونے رونے ایں۔” کھونڈے دے آسرے اپنے بھارے سریر نوں بوچدا اوہ اندر دے ساہمنے مڈھی ’تے جا بیٹھا۔ دھکھدے سکاں دے نگھے دھونئیں وچ ہتھ پاؤندیاں اوہ پھیر آپ مہارا ای بولن لگّ پیا، “اندر سیاں، توں تاں گیان-بان پرچھ ایں، ایہہ دنیاں نوں ہندا کی جاندے؟ میں تڑکے دا ستھّ وچ آ کے بیٹھاں، کوئی چڑی نہیں پھڑکی! خبرے گھریں بیٹھے لوک کی گیتا دا پاٹھ کردے اے؟ اگے ٹکی چڑھدی نال مار رونقاں لگّ جانیاں۔ بڑھیا-ٹھیریاں نے، منڈیاں-کھنڈی نوں مخول کرنے۔ ہن ابل تاں کوئی آپ ای کس نہیں کہندا، جے کہہ بیٹھے تاں ادھڑ کے اگوں گل پے جانگے۔ بھلیو بندیو! ایہہ تاں سوچو بئی جے پنڈ وچ اینا ای سہچار نہ رہا تاں پھیر اتھے رہِ کے کی کرنیں، باہر کھیتیں نہ جا کے چھپر پا لانگے؟ ہیں بئی اندر سیاں؟”
“پائی تاں جاندے اے۔ ہن تیرے ساہمنے تلھی کیاں نے، ارجن کیاں نے، توتو نمولیئے نے، ساریاں نے کھیتیں جا کوٹھے پائے۔ جدوں پچھیئے کمے اوں، آکھنگے، ‘ویہہ ایں بھراوو، سیاپے ’چوں نکلے!’ لے، پنڈ نوں ‘سیاپا’ ای دسدے اے!”
تائے نے گہہ نال اندر دے منہ ولّ دیکھیا تے اوہدے متھے دیاں بھاریاں تیوڑیاں سنگھنیاں ہو گئیاں۔
“در فٹے منہ!’ گھرنا نال تائے نے بٹھل وچوں دھکھدا سکّ چکّ کے، اس نالوں مچیا حصہ جھاڑیا تے اپنے پاسیں کھلرے اندر دے تکھے سنداں ولّ جھاک کے کھرھویں آواز نال بولیا، “اندر سیاں کدے کدے تاں ایں جی کردے، بئی آہ جہڑے اجکلھ دے منڈے-بہوآں فوں-پھوں کردے پھردے اے نہ، ایہناں دیاں پھڑ کے کہاڑے نال لتاں چھانگ دیاں، تے۔”
“منڈے-بہوآں تیتھوں لتاں چھنگونگے کہ اپنیاں چھانگنگے؟” اندر اپنی کھودی، کرڑ-برڑی داڑھی ’تے ہتھ پھیردیاں بولیا، “اصل وچ بائی سمیں دی گلّ ہندی اے، جہو جی وا، اوہو جیا اوہلا۔ تیرے میرے ارگیاں دے ہن زمانے ای نہیں رہے۔”
“چھڈّ جار، کی گلاں کردیں، میں تاں دوہاں نوں آکھیا وئ، بئی جے تاں بندے بن کے چلوگے تاں سبھ کجھ تھوڈا۔ جے بہتی چیں-ویں کیتی تاں سالیو، ساری زمین کڑیاں دے ناں لوا دوں، ترے پھریؤ ڈنڈے وجوندے! ویکھ لے کنّ وچ پائے نہیں رڑکدے۔ اوہ چھوٹی بہو ماڑا جیہا اچی-نیویں ہون لگی سی، میں اک دن ویہڑے وچ کھونڈا کھڑکا کے ایسی دبکائی، ادوں پچھوں چاہ پانی نوں دن نہیں چڑھن دندی۔ آپے پانی تتا کر کے دھر جو، آپے۔”
“توں تاں ہویا کرماں اعلیٰ جی!” اندر نے تائے دی وڈیائی کردیاں کیہا،
“تیری کوئی ریس اے۔ نالے جدوں واہگورو نے اولاد سلگّ دتی ہووے تاں سبھ کجھ آپے راس آ جاندے۔”
“اوئے نہیں اندر سیاں، بندے وچ آودے وچ ساہ-ست چاہیدے، باقی سبھ گلاں آپے راس آ جاندیئیں۔ جدوں آپ ای لوکاں دا امان ہلیا پھردے، تاں اولاد کی کرو؟ اہُ رامو نے نونہہ کی سہیڑ لیاندی اے، سارا دن اسے دیاں گلاں ای کری جاؤ، “ہمری بہو گھنڈ نہیں کڈتی، اوہ دس جماعتاں پڑھی ہوئی اے۔” منڈا کتے باہر پھردے، آپ اوہنوں سالا اتھے رکھی بیٹھے۔ بئی کنجر دیا کنجرا، ایہدا اتھے کی کم؟ ہن دسّ، دنیاں دا کوئی حالَ اے۔”ہے بیڑا غرقن ’تے آیا کہ نہیں؟”
اندر وی گمبھیر ہو گیا سی۔ تائے نے کوئی ہور کتھا چھیڑ لئی، پر پرتاپے کا سیری تاپا کہی تلپون آ گیا۔ اندر نے کہی پھڑ کے پاسے رکھدیاں کہہ دتا، “بند کو نوں لے جیں، اجے بائی نال گیان گوشٹ کردے ایں۔”
“توں بھراوا گیان گوشٹاں پھیر کر لیں، میں تاں جے بند کو نہ گیا، میری تاں پرتاپے دا سزادا سنگھی گھٹ دو۔”
“تیتھوں کجھ نہیں سرو اوئِ کجاتے۔” تائے نے اس ولّ ہرکھ کے ونہدیاں کیہا۔
“تایا، گھگی کی جانے ستگور کیاں باتاں۔” تاپے نے پیراں بھار بٹھل دے نیڑے ہو کے بہندیاں کیہا، “توں تاں گھروں ‘بے دخل’ ہویا پھردیں۔ پرتاپے کے منڈے تاں ہنے ایڈے چکمیں ہوئے فردے اے، اکھے اسمان ساڈا ای کھڑھایا کھڑھے۔ پرتاپے ویلے تاں کدے ٹکّ دا بھورا وی مل جاندا سی، ہن تاں آکھنگے، چاہ وی گھروں کر کے لیایا کرو۔ آہ ویکھ، دودھ دا پؤآ، چاہ تے گڑ دی ڈلی نال لے کے چلئیں۔ ڈبہ کھیت رکھ چھڈئی۔ جدوں طلب ہوئی، آپے کر کے پیؤں، کوئی بات نہیں پچھدا۔”
جدوں تاپے نے اپنے موکے دے پچھلے لڑ نال بنھاں نکّ-سکّ وکھایا تاں تایا سچیں حیران ہویا، پر اندر نوں کوئی حیرانی نہ ہوئی۔ اس اپنی گلّ دہراندیاں کیہا، “چنگا توں اجے گھرے گیڑا ماریا، پھیر مڑدا لے جیں۔ اجے تاں جار ہڈّ ای نہیں جڑے، ٹھنڈھ تاں ویکھ اتوں کنی پیندی اے۔”
“آہو چاچا، تینوں ٹھنڈھ تاں لگو ای!” تاپا اٹھ کے کھڑھا ہندیاں کجھ وینگ نال بولیا، “آودے اڈے ’تے بیٹھیں، کسے سالے دی مینمیکھ نہیں، جو آکھوں ستّ اے، چنگا پھیر میں ہنے آؤنے”لے، چاچا بن کے کرادیں ہنے، چنگا؟
تایا بھولا تاپے دی گلّ سن کے انج ای گمّ ہو گیا سی۔ اچانک اوہنوں جاپیا جویں اوہ کسے ہور پنڈوں آ کے وسیا ہووے۔ انجھ سیری بوتلاں وچ دودھ پائی، چاہ دیاں پڑیاں، گڑ پلے بنہی، اس ‘اپنے پنڈ’ تاں کدی نہیں سن ویکھے۔ اوہناں دے سیری نوں تاں ہن وی منڈیاں دے نال دی چاہ ملدی سی؛ نال دی روٹی ملدی سی؛ اوہ آپ ساری عمر اویں کردا رہا سی۔
“چنگا بئی اندر سیاں، میں وی چلدیں۔” تائے نے اٹھدیاں کیہا۔
اندر نے دو تنّ وار اوہنوں بیٹھن لئی کیہا، پر تایا لما ہؤکا بھر کے “واکھرو، واکھرو، تیرے رنگ” کہندیاں باہر نکل گیا۔
گلی وچ آ کے اوہنے چڑھدے ویکھیا تاں کجھ بندے ترے آؤندے دسے۔ اوہ رک کے گہہ نال ادھر تاڑن لگّ پیا، پر کوئی پچھان نہیں آئی۔ بندے ہور نیڑے آ گئے، اوہ پھیر وی نہ پچھان سکیا۔ جدوں اوہ چار کرماں دی وتھّ ’تے رہِ گئے، تاں کتے جا کے سنتوکھ ڈھلوں کے سیری دی پچھان آئی۔ اس سر اتے وڈا سارا بسترا چکیا ہویا سی، پر نالدیاں نوں اوہنے اجے وی نہیں پچھانیا۔
“تایا ست سری اکال! تکڑیں؟” سیری دے مگر آؤندے گورے نچھوہ گبھرو نے مسکراندیاں کیہا تے کچھڑ چکے منڈے دے دوئے ہتھ اتانہ کردا بولیا، “بابا جی کو گڈّ مارننگ بولو!”
پر بھولا جویں ٹھٹھمبر گیا۔ اوہنوں اینی کو گلّ سمجھ آ گئی کہ اوہ سنتوکھے ڈھلوں دا منڈا ہو سکدا سی جہڑا ہوائی جہازاں والی فوج وچ نوکر سی، پر اوہدے کچھڑ چکیا، ربڑ دے باوے ورگا، لال کھٹی کوٹی تے پشم دے ٹوپے والا نیانا تے اوہدے مگر آؤندی لمے لال کوٹ والی شہرن کڑی دی، اوہنوں کوئی سمجھ نہیں سی آ رہی کہ اوہ کون سی۔ اوہنوں چنگی طرحاں یاد سی کہ سنتوکھے دا ایہہ منڈا اجے ویاہیا نہیں سی۔
“کہڑے؟” بھولے نے ست سری اکال دا جواب دتے بناں، اس دے منہ ولّ تکدیاں پچھیا۔
“میں سنتوکھے دا پیلو ایں تایا، پچھانیا نہیں؟”
“پچھان تاں لیا، پر ہاء کی”؟” ہر شبد حیرانی نال تے لمکا کے بولدیاں بھولے نے کیہا، تے چپّ کر کے، ادھ ننگا سر کری، ہتھ وچ مہں دے لیوے ورگا کالا جھولا جیہا لمکائی، بوتے دے پچھے-پچھے تری جاندی اس کڑی ولّ ایوں جھاکن لگّ پیا جویں اوہنوں گلّ ای بھلّ گئی ہووے کہ اس کی پچھنا سی۔
پلوندر اچی ساری ہسّ کے، کچھڑ چکے منڈے نوں اتانہ اگاسدیاں بولیا،
“ایہہ تایا تیری نونہہ ایں!”
بھولے دی جویں جیبھ ٹھاکی گئی ہووے۔ اوہ اپنی اس ‘نونہہ’ نوں گھوردا رہا۔
“تینوں تاں تایا جویں چوندھی ای لگّ ’گی۔” تائے دے موڈھے اتے ہتھ رکھدیاں، ٹھہاکا مار کے پلوندر نے پھیر کیہا، “توں کھوہ دے ڈڈو آنگوں ساری عمر تسیلوں اگانھ نہیں ٹپیا، تاہیں اینا حیران ہویا کھڑھیں نہ، دنیا تاں تایا چند ’تے اپڑگی!”
بھولا کجھ نہیں بولیا۔ اوہ پلوندر نوں کوئی موٹی ساری گالھ کڈھنی چاہندا سی، پر سارے سریر وچ جویں ستیا ای نہیں سی۔ منڈے نوں کچھڑ چکی، اوہنوں مڑ-مڑ چمدا تے اس نال ‘ہور ای’ بولی وچ گلاں کردا پلوندر تائے نوں دوپیہرے ملن دا اقرار کر کے جدوں بوتے دے مگر تری جاندی اپنی وہوٹی نال جا رلیا تاں تایا اتھوں ای پھیر پچھانہ مڑ پیا۔
اندر وی اچھوپلے باہر آ کھڑوتا سی۔ اس اوہنوں مڑدیاں ویکھ کے وینگ نال کیہا، “کیوں، ویکھے دنیاں دے رنگ! ایہہ سارا کش باہروں-باہروں ای کرائی پھردے۔ کہندی ایہہ اودھرلی کوئی بنگالن اسامن ایں۔ آپے صلاحَ کر کے ویاہ کرا لیا۔ اوتھے ای جوآک جم لے، ہے ودھیا کم کہ نہیں بئی؟ نہ ہنگ لگے نہ پھٹکڑی، رنگ این کیراں لال برنگ۔”
پر تایا پھیر وی کجھ نہیں بولیا۔ اس اگّ والے بٹھل دے کول آؤندیاں، ڈھلی آواز ’چ کیہا، “ایہدے ’تے سکّ-سکّ پا چار، میرے تاں پیر ای بلا ٹھردے جاندے اے۔”
