Bole So Nihal Hansraj Rahbar

بولے سو نہال ہنسراج رہبر
ترجماکار: مہیندر بیدی، جیتو

اپنی گلّ : ہنسراج رہبر

بریٹیش سامراجوادیاں نے ایہہ متھیا دھارنا پھیلائی کہ ہندوستانیاں وچ ورودھ کرن دی طاقت تے راج کرن دی یوگتا نہیں—اس لئی اوہ ہمیشہ ودیشیاں دوارا ہرائے جاندے رہے۔ پہلاں آریہ آئے، پھیر ترک، مغل آئے تے پھیر اسیں آ گئے۔ افسوس دی گلّ ہے کہ ساڈے بدھیجیوی اکثر اس متھیا دھارنا نوں صحیح منّ لیندے نے۔ کی ایہہ اتہاس نوں جھٹھیاؤنا نہیں؟
ہتھلی پستک دا ادیش اس متھیا دھارنا نوں نرآدھار سدھ کرنا ہے۔
پہلاں تاں آریاواں نوں ترکاں، مغلاں تے انگریزاں وانگ باہروں آئے دسنا صحیح نہیں۔ دوجا مغلاں پچھوں انگریز آئے، کہنا وی تتھاں دے وپریت ہے۔ مغلاں نے تاں انگریزاں دے خلاف اک لڑائی وی نہیں لڑی۔ اوہ مراٹھیاں نے لڑی تے سکھاں نے لڑی۔ مغلاں نوں تاں اٹھارھویں دے ادھ وچ ہی صفر بنا دتا گیا سی۔ اس پچھوں احمد شاہ درانی نال وی مراٹھے لڑے تے پھیر سکھ لڑے۔
سکھاں نے درانی نوں ہرا کے جہڑا راج قایم کیتا، اوہ جمنا توں پیشاور تک تے سندھ توں تبت تک پھیلیا ہویا سی۔ اوہ سکھ راج اینا پکے-پیریں تے شکتی شالی سی کہ جدوں تک مہاراجہ رنجیت سنگھ جیوندے رہے، انگریزاں دی اس ولّ اکھ چکے کے دیکھن دی ہمت نہیں پئی۔
اس ناول دا سماں 1739 وچ نادر شاہ دے حملے توں 1765 وچ لاہور اتے سکھاں دے قبجے تک دا ہے۔ خالصے نے پہلاں مغلاں نال لوہا لیا تے پھیر فرنگیاں تے درانیاں دا مقابلہ کیتا۔ اوہناں جس بہادری دا ثبوت دتا تے جہڑیاں قربانیاں دتیاں، اتہاس وچ اوہناں دی دوجی مثال نہیں ملدی۔
راشٹر کوی' میتھلیشرن گپت دا ایہہ کہنا کہ انگریزاں نے سانوں یونا دے اتیاچار توں مکتی دوائی، غلط—سراسر غلط ہے۔ خوشامد ہے۔
تے اتہاس گواہ ہے کہ ظالم دشمن دا دل کدی وی نہیں پگھلدا۔ اوہ صرف تلوار دی بھاشا سمجھدا ہے تے تلوار دی بھاشا—ٹھنڈے لوہے دی بھاشا—وچ ہی اسنوں سمجھاؤنا پیندا ہے۔
پاٹھک اس نوں صرف ناول سمجھ کے نہ پڑھن—میری نظر وچ ایہہ ناول نالوں ودھ اتہاس ہے، جہڑا ناول نالوں کتے ودھ دلچسپ ہے۔ دل-چسپی دے علاوہ پاٹھک اس دے لکھن-منتوَ نوں وی سمجھن۔
پرسدھ پرکاشک سورگی شری راملال پوری نے 1956 وچ مینوں اتہاس دے اس حصے اپر پستک لکھن لئی کیہا سی۔ میں کوشش کیتی، پر لکھ نہیں سکیا۔ بتی-تیتی سال بعد میں خود اس دی لوڑ محسوس کیتی تے ہن میں لکھن لئی پوری طرحاں تیار وی ساں۔ انج اوہناں دی اچھا پوری ہوئی۔ میں اپنی ایہہ کرت اوہناں دیاں یاداں دے ناں کردا ہاں۔
29-05-1989. —ہنسراج رہبر۔

بولے سو نہال

مئی، 1739 دی ہنیرے پکھ دی رات سی۔ اسمان بالکل صاف سی۔ سکھ گریلے تاریاں دی منھی-منی لوء وچ سنگھنا جنگل پار کر رہے سن۔ اوہ جنگل وچ رہن دے عادی ہو چکے سن تے اپنی دھرتی دے چپے-چپے دے سیانو سن۔ اوہناں دے سدھے ہوئے گھڑیاں دے پیراں نے ایہہ سارے رستے منے ہوئے سن، اسے کرکے سنگھنے ہنیرے دے باوزود اوہناں نوں جنگل پار کرن وچ کوئی اوکھ نہیں سی ہو رہی۔ ایہہ کوئی ویہہ-تیہہ نہیں، سینکڑیاں دی گنتی وچ سن تے اپنا پیارا یدھ-گیت گا رہے سن...:
'جو لڑے دین کے ہیتُ
سورا سوئی، سورا سوئی۔'...
(جہڑا دھرم لئی یدھ کردا ہے اوہی سورا ہے، اوہی بہادر یودھا ہندا ہے)
گھوڑیاں دے سماں دی ٹاپ دا کھڑاک تے اس گیت دے بول اک-سر ہو کے رات دی چپّ نوں لیرو-لیر کردے جنگل وچ گونج رہے سن۔ جھاڑیاں وچ لکے خرگوش، گدڑ تے لومبڑ آدی نکل-نکل کے بھجّ رہے سن۔ ایہہ یدھ-گیت اوہناں دے درڑھ ارادیاں دا پرتیک سی۔ اوہ اس یدھ دے گیت نوں واری-واری دوہراء رہے سن تے پکے-پیریں نشانے ولّ ودھ رہے سن۔ اوہناں دے گھوڑے واری نال ہنہناؤن لگّ پیندے، جویں اوہ وی اس ایلانے-جنگ دا سمرتھن کر رہے ہون تے اوہناں نے وی دھرم ہتّ یدھ کرن دا سنکلپ لیا ہویا ہووے۔ رات ادھی ادھر، ادھی ادھر سی۔ کسے نوں اکا ہی خبر نہیں سی کہ ایہہ سکھ گریلے کدھروں آئے سن تے کدھر جا رہے ہن۔ جنگل پار کرکے اوہ کھلھے میدان وچ آ گئے۔ میدان وچ پہنچدیاں ہی یدھ-گیت بند کر دتا گیا تے گھوڑیاں دی چال وی اپنے-اپنے مٹھی پے گئی۔
دو گھوڑ سوار اک دوجے دے نزدیک آئے۔ اوہناں وچوں اک دا ناں جسا سنگھ آہلووالیا سی تے اوہ اس مہم دا سیناپتی سی۔ دوجے دا ناں ہیرا سنگھ سی تے اوہ اپ-سیناپتی سی۔
“آدمی زوراور اے۔” اپ-سیناپتی نے کیہا۔
“ہاں، اس 'چ کی شکّ اے۔ زوراور نہ ہندا تاں قابل تے پنجاب نوں لتڑدا ہویا، دلی کنج جا پہنچدا؟”
“مغلاں دی ساری شان مٹی وچ رول دتی اے۔”
“مغلاں دی ای نہیں پورے دیش دی شان مٹی 'چ رول دتی اے۔ دھن-دولت، عجت-مان، سبھو کجھ لٹّ لئ۔” سیناپتی نے نموشی تے ہرکھ پرچی آواز وچ کیہا۔ کجھ پل لئی چپّ واپر گئی۔ پھیر ہوا دا اک بلھا آیا، جس نال رکھاں دے پتیاں دی سرسراہٹ سنائی دتی۔ “گلّ تاں تد بندی اے۔” جسا سنگھ پھیر بولے۔ اوہناں دی آواز رتا کھرھوی پر گمبھیر سی، “جد اسیں اس ایرانی یودھے دی شان نوں دھوڑ وچ مدھول دیئیے تے ثابت کر وکھائیے کہ پنجاب دا پانی اجے مریا نہیں، تے نہ کدی مر سکدا اے۔”
دوہاں دے گھوڑے اکٹھے ہنہنائے۔ جسا سنگھ دے گھوڑے دا رنگ چٹا، پر پوچھ دے وال کالے سن۔ ہیرا سنگھ دے گھوڑے دا رنگ گوڑہا لال سی، پر اوہ اپنے قد-کاٹھ پکھوں جسا سنگھ دے گھوڑے جڈا ہی سی۔ دوہاں گھوڑیاں دے کنّ ہرن دے کناں وانگ کھڑے سن تے اوہ انتھکّ تیبر گتی نال اک دن وچ سو، سوا-سو میل دا پینڈا کر سکدے سن تے چھوٹے موٹے کھال-کھالیاں تے بوجھے-جھڑیاں نوں آسانی نال ٹپّ جاندے سن۔
ایہناں دوہاں گھوڑیاں دی ریس نال دوجے گھوڑے وی ہنہناؤن لگّ پئے ایہہ 'اسیں حملے لئی تیار ہاں' دا سوچک سی۔
ایشیا دے اتہاس دے پرسدھ سیناپتی نادر شاہ نے جنوری دے شروع وچ، اپنی وشال ججھارو سینا نال، ہندوستان اپر حملہ کیتا سی۔ ہن اوہ دلی، متھرا تے بندرابن نوں لٹّ کے اپنے وطن واپس پرط رہا سی، ایہہ سکھ گریلے اسنوں بھاجی موڑن آئے سن۔ نادر دا پتا بھیڈاں-بکریاں چراؤن والا غریب آجڑی سی۔ ایہہ کتا اسنوں پتا کولوں ورثے وچ ملیا۔ جدوں اوہ وڈا ہویا تاں نروئے جسے تے لمے-اچے قد دا کداور نوجوان نکلیا۔ اپنی تکھی-بدھی تے ہیوں صدقہ اسنوں آجڑیاں والا، رلیا-کھلیا، جیون چنگا نہیں سی لگا۔ اسنے اپنے ورگے دلیر تے ہٹے-کٹے نوجوانا دا اک ٹولا تیار کیتا، جس دا پیشہ بھیڈ-بکریاں چراؤنا نہیں، لٹ-مار کرنا سی۔ اس سمیں ایران وکھ-وکھ قبیلیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ ایہناں قبیلیاں دے آپو-اپنے سردار سن۔ پر ہن نادر دے روپ وچ اک نواں سردار پیدا ہو گیا سی۔ جسدی شکتی ساہویں سارے قبیلے کنّ بھندے سن۔ ہندی-ہندی اسدی شوہرت ایران دے بادشاہ تکّ جا پہنچی۔ اسدے ڈاکو-گروہ دی ججھارو شکتی دے قصے سن کے بادشاہ دے من وچ وی بھے پیدا ہو گیا، سو اس نے نادر شاہ نوں اپنا دوست بناء لیا۔ اونیں دنیں اپھگانستان ولوں حملہ ہویا۔ نادر اپنی لڑاکو ٹولی نوں لے کے میدان وچ اتریا تے اپھگانی حملے نوں نسپھل کر دتا۔ اس جت نال اوہ بادشاہ دا بھروسے یوگ آدمی تے اسدی سینا دا پردھان-سیناپتی بن گیا۔ اسنے جلدی ہی اپھگانستان اتے قبجہ کرکے اس نوں اپنے راج وچ ملا لیا۔
ایران دی بنجر دھرتی نے لڑاکو تے یودھے تاں بڑے پیدا کیتے سن، پر آمدن دے سادھن بڑے سیمت سی۔ عامَ لوک بھیڈ-بکریاں پال کے اوہناں ورگا جیون ہی بتاؤندے سن۔ نادر کول ہن اک وڈا راج تے وشال سینا سی۔ سوال ایہہ سی کہ ایڈی وڈی سینا دی تنخواہ دین تے ہور راج کارجاں نوں چلاؤن خاطر دھن کتھوں آویگا؟ اس تھڑ نوں پورا کرن لئی اسنے 'سونے دی چڑی' ہندوستان اتے چڑھائی کر دتی۔
قابل دے صوبیدار ناصر خاں تے پنجاب دے صوبیدار زکریاں خاں نے ورودھ کیتا، پر اوہ ایرانی سینا ساہویں ٹک نہیں سکے۔ کئی واری کہن دے باو جود وی دلی سرکار دے کنّ 'تے جوں نہیں سی سرکی۔ دلی دے بادشاہ محمد شاہ رنگیلا نوں راج-بھاگ دے کارجاں وچ کوئی دلچسپی نہیں سی۔ اوہ عیش پرستی وچ کھبھیا، رنگ-رلیاں مناء رہا سی تے دربار دے وکھ-وکھ دھڑیاں وچ آپو-اپنی طاقت ودھاؤن دا سنگھرش چل رہا سی۔ سرکار چلاؤن لئی ذمہ وار عمرہ، دو دھڑیاں وچ ونڈے ہوئے سن۔ اک دا ناں ہندوستانی-دل سی، اس وچ ہندو-عمرہ تے ہندوستانی مسلمان شامل سن۔ دوجا ودیشی عمراواں دا مغل-دل سی۔ پر اوہ اک نہ رہِ کے ترانی-دل اتے ایرانی-دل وچ ونڈے ہوئے سن۔ مدھ ایشیا دے ترکستان تے تاشکد توں آئے عمرہ، ترانی-دل وچ شامل سن تے اوہ دھارمک سنسکاراں پکھوں 'سونی' کہاؤندے سن۔ جہڑے ایران توں آئے سن، دھرم دے ناطے 'شیعہ' اکھواؤندے سن تے اوہ ایرانی-دل وچ شامل سن۔ جدوں ہندوستانی-دل دے سید بھراواں نے پھاروکھّ سییر نوں انھیاں کرکے، موت دی نیند سوا دتا تے اک پچھوں اک مغل شہزادیاں نوں کٹھپتلی-بادساہ بنا کے ستا اپنے ہتھاں وچ لے لئی تاں ایرانی-دل تے ترانی-دل نے اکٹھے ہو کے سید بھراواں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ ہن ستا اوہناں دے ہتھاں وچ سی تے رنگیلا صرف ناں دا ہی بادشاہ سی۔ پر ایہناں ایرانی تے ترانی، دوہاں دلاں وچ وی ستا ہتھیاؤن دی دوڑ لگی ہوئی سی۔ نت نویں قسم دیاں سازشاں رچیاں جا رہیاں سن۔ سٹّ ایہہ ہویا کہ راج دا پورا تنتر چرمرا گیا تے اورنگزیب دی موت توں دو دہاکے بعد ہی کیندر ایناں کمزور ہو گیا کہ اک توں پچھوں اک، کئی صوبیاں نے اپنے آپ نوں آجاد-صوبہ ہون دا اعلان کر دتا تے باغی شکتیاں پربل ہندیاں گئیاں۔ دکھنّ، اودھ تے بنگال، کیندر نالوں سنبندھ توڑ کے وکھرے-راج بن گئے۔ مراٹھے اپنی ستا دا وستھار کر رہے سن، آگرے دے کول جاٹاں نے اپنا ستنتر-راج قایم کر لیا سی۔ روہیلا پٹھانا نے گنگا دے اتری میدان وچ روہیلکھنڈ ناں دا ستنتر-راج ستھاپت کر لیا سی تے پنجاب وچ سکھ زبردست چونوتی بنے ہوئے سن۔
جدوں نادر شاہ نے درا خیبر پار کیتا، ہندوستان دی ایہہ ستھتی سی۔ سیما-سرکھیا دا کوئی پربندھ نہیں سی۔ کوئی وی بناں روک-ٹوک، آ-جا سکدا سی۔ سرکار تک خبراں بھیجن والا جاسوسی ڈھانچہ، پوری طرحاں ٹھسّ ہو چکیا سی۔ عیش پرست سمراٹ تے سوارتھی عمرہ دی نیند تد ٹٹی جد ایرانی سینا پنجاب نوں لتڑتی ہوئی دلی دے این نیڑے جا ڈھکی۔ ہپھڑا-دپھڑی وچ اکٹھی کیتی مغل سینا کرنال پہنچی تے ایرانی سینا نال ہوئی مٹھّ-بھیڑ وچ اسدے ادھیوں ودھ سپاہی رنبھومی وچ ہی رہِ گئے تے باقی جاناں بچاء کے ایدھر-ادھر نٹھّ گئے۔ نادر شاہ دی جیتو سینا کرنال توں سدھی دلی جا پہنچی۔
دلی وچ جہڑا خون-کھرابا ہویا تے اٹھ ہفتے تک لٹ-مار چلی تے ساڑ-پھوک ہوئی، اوہ اتہاس دی اک دردناک گھٹنا ہے۔ اس لٹ-مار وچ ہیرے-جواہر تے کروڑاں روپئے دے علاوہ شاہ جہاں دا پرسدھ تختے-تاؤس تے رنگیلا دوارا تیار کروائی گئی ہندوستانی سنگیت دی اک سچتر پستک وی سی۔ اخیر محمد شاہ رنگیلا دی بینتی اتے صلاح ہوئی تے دربارے خاص وچ شراب اتے ناچ-گانے دی محفل سج گئی۔ محمد شاہ، نادر شاہ دے نال بیٹھا ہویا سی تے اسدی دستار وچ دنیاں دا پرسدھ تے انمول ہیرا 'کوہ نور' جگمگا رہا سی۔ نادر شاہ دی نظر ہیرے اتے پئی تے من اس نوں پراپت کرن لئی للچا گیا۔ اوہ جناں بہادر سی، اوناں ہی بدھی مان تے کٹنیتک وی سی۔ صلاح پچھوں اسنے شکتی دا پریوگ کرنا ٹھیک نہیں سی سمجھیا تے نالے بادشاہی-پدوی دا آدر-مان رکھنا وی بندا سی۔ اسنے اپنے پیالے وچوں شراب دا اک گھٹّ بھریا تے چہرے اپر اک مٹھی مسکان کھلار کے بولیا،
“بھرا رنگیلیا، ہن اسیں دوست تاں بن ای گئے ہاں نہ؟ پھیر کیوں نہ اس دوستی نوں پکیاں رشتیاں وچ بنھ لئیے تے آپس وچ پگّ-وٹ بھرا بن جائیے؟” اسنے اپنی پگڑی لاہ کے محمد شاہ ولّ ودھا دتی۔
“جہے قسمت! تہاڈے نال دستار بدلنی میرے لئی بڑے مان والی گلّ اے۔” نشے وچ رگیلا منمنایا۔ اس دی ہستی وچ بابری-شان والی کوئی گلّ باقی نہیں سی دسدی۔
اس پچھوں متھرا تے بندرابن نوں خوب لٹیا گیا۔ نادر شاہ 5 مئی نوں جدوں دلی توں تریا تاں اس کول ہیرے-جواہر تے ہور قیمتی چیزاں دے علاوہ 15 کروڑ روپئے نقد، 300 ہاتھی، دسّ ہزار گھوڑے تے اینے ہی اوٹھ سن۔ ہزاراں ہندو-مسلمان، مرد-عورتاں نوں قیدی بنایا ہویا سی، جہناں وچ دو سو کاریگر وی سن۔ ایرانی سینک کیونکہ میدانی علاقے دی لو تے دھپّ نہیں سن برداشت کر سکدے، اس لئی اوہ سرہند تے شوالک دیاں پہاڑیاں دے نال نال سفر کردے تے لٹمار کردے ہوئے اک لماں سفر کرکے، مئی دے اخیرلے ہفتے، جیہلم دے کنارے جا پہنچے۔ اپروں رات گھر آئی سی۔ اگلے دن سویرے ندی پار کرن دا فیصلہ کرکے اوہناں اتھے ہی ڈیرے لا لئے۔ ہن اوہ گوڑھی نیند ستے ہوئے سن۔ اوہناں دی نیند اینی گوڑھی تے چنتا-مکت سی کہ اس وچ سپنیاں نوں وی وگھن پاؤن دی ہمت نہیں سی۔ ایہہ جیتو سینا لٹّ دے مال نال مالا-مالا سی تے جس دیش تے دیش واسیاں نوں لٹیا گیا سی اوہ، اسدی نظر وچ اینے اپاہج تے ستیاہین سن کہ اوہناں توں ڈرن دی لوڑ نہیں سی سمجھی گئی۔
سکھ یودھیاں نے اوہناں دے اسے بھرم نوں مٹاؤن دی دھاری ہوئی سی۔ اوہناں کول اپنے سوہیاں راہیں ایرانی سینا دیاں ساریاں گتی-ودھیاں دی خبر، ہر پل، پہنچ رہی سی۔...تے ہن اوہ، اسنوں لٹّ لین دے منشے نال مہم 'تے نکلے سن۔ میدان وچ پہنچدیاں ہی اوہ تنّ وکھ-وکھ ٹولیاں وچ ونڈے گئے تے ایرانی-سینا اتے تنّ پاسیوں اکو سمیں ہلاّ بول دتا؛ اس توں پہلاں کہ اوہ جاگدے تے سمبھلدے، اوہ اپنا کم کرکے جس تیزی نال آئے سن اسے تیبر گتی نال جنگل وچ جا کے چھپن ہو گئے۔
اچانک حملے کرن دا ایہہ سلسلہ جیہلم، سندھ تے چناب پار کرن تک، تنوں راتاں، لگاتار چلدا رہا۔ اپنی پوری ساودھانی، چیتنتا تے دلیری دے باو جود نادر شاہ سکھ گریلیاں توں جان تے مال دی رکھیا کرن وچ اسپھل رہا تے اسمرتھ دکھائی دتا۔ اوہ ہنیری وانگ آؤندے تے ورولے وانگ پرط جاندے۔ سنگھنے جنگل وچ اوہناں دا پچھا کرنا سنبھوَ نہیں سی۔ ایہہ اوہناں دی اپنی دھرتی سی، جس دا چپا-چپا تے کن-کن اوہناں دا جانیاں-پچھانیاں سی جسدی گود نوں اوہناں دی ہمیشہ اڈیک رہندی سی۔ پر نادر شاہ تے اسدی سینا لئی ایہہ دھرتی انجان تے اوپری سی۔ 'جاندے چور دی پگّ...' والی کہاوت نوں سارتھک کردیاں ہویاں سکھ گریلیاں نے، ایرانی سینا نوں جناں سنبھوَ ہو سکیا اوناں ہی لٹیا۔ جہناں جوان مرد عورتاں نوں قیدی بنا کے نال لجایا جا رہا سی، اوہناں وچوں بہت ساریاں نوں مکت کروا لیا گیا۔
25 مئی 1739 نوں نادر شاہ چناب دریا دے پوربی کنڈھے اتے ستھت اکھنور پہنچیا۔ اتھے اسنے سکھاں ہتھوں کھادھے نقصان دا حساب-کتاب لایا تاں زکریا خاں نوں، جہڑا اسدے نال اسنوں وداع کرن آیا سی، پچھیا
“تہاڈے راج وچ ایہہ باغی کون نے؟”
“جہاں پناہ، ایہہ ہندو فقیراں دا اک فرقہ اے۔ اوہ لمیں-لمیں وال رکھدے نے تے نانک ناں دے اک پیر نوں گورو مندے نے۔” بھجی بلی بنے زکریاں نے اتر دتا۔
“ایہناں دے گھر-بار کتھے نے؟ اوہناں نوں لٹّ لؤ، تباہ کر چھڈو۔” نادر شاہ دا متھا وٹو-وٹّ سی تے آواز وچ کسیل۔
زکریاں خاں نے اک نظر نادر شاہ ولّ دیکھیا۔ اسدی دستار وچ کوہ نور ہیرا چمک رہا سی، جس نوں دیکھ کے نموشی محسوس ہندی سی تے ہار دا زخم ٹسکد لگّ پیندا سی۔
“جہاں پناہ، ایہناں دے گھر ایہناں دے گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں 'تے ای نے۔ سال وچ دو واری امرتسر وچ اکتر ہندے نے تے اتھے اک تلإ وچ نہاؤندے نے، جسنوں اوہ مکدس (پوتر) مندے نے۔”
کجھ پل مون وچ لنگھے۔ نادر نے بڑے گہہ نال ادھر-ادھر دیکھیا، سوچیا تے پھیر گمبھیر آواز وچ کیہا
“پھیر میری ایہہ گلّ چیتے رکھنا کہ حکومت تسیں نہیں، اوہ لوک کرنگے۔”
دلی دے انتلے ساہاں 'تے پہنچے ترک-افغان راج دی قبر تیمورلنگ نے پٹی سی تے مغلاں دے سہک رہے راج دی قبر نادر شاہ نے پٹی۔

اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ سکھ سمیں دی حکومت دے باغی سنپر اوہناں دا مقصد سی پنجاب نوں ودیشی غلامی توں آزاد کرواؤنا۔ اوہ وی جاندے سن کہ آزادی مفت وچ نہیں ملدی، اس لئی قربانیاں دینیاں پیندیاں نے۔ اس لئی اوہناں اپنے گھر گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں اپر بنا لئے سن جاں انج کہہ لؤ بناؤنے ہی پینے سن، کیونکہ مغل سرکار اوہناں دا ناں-نشان مٹاؤن اتے تلی ہوئی سی۔ 1716 وچ بندہ بہادر دی شہادت پچھوں دلی دے بادشاہ پھروخّ سییر نے ایہہ حکم جاری کیتا کہ سکھ جتھے وی ملے، اسنوں ترنت گرفتار کر لؤ۔ اس لئی دو ہی حکم سن : جاں تاں اوہ مسلمان بننا سویکار کرے جاں پھیر اسے سمیں بناں کسے پچھ-دسّ دے قتل کر دتا جاوے۔ ہر سکھ دے سر دا ملّ متھ دتا گیا۔
دلیر جنگ عبدل صمد خاں بندہ بہادر نوں گورداس پور توں گرفتار کرکے دلی لے آیا سی۔ اسدی اس بہادری 'تے خوش ہو کے اسنوں پنجاب دا صوبیدار بنا دتا گیا سی۔ سرہند تے جموں دے فوجدار اسدے سہیوگی سن۔ تنے جگہ ایہہ اعلان کر دتا گیا سی کہ سکھاں دیاں گتیودھیاں بارے خبر دین والے نوں 10 روپئے، پھڑاؤن والے نوں 25 روپئے، گرفتار کرکے تھانے پہنچاؤن والے نوں 50 تے سر کٹّ کے لیاؤد والے نوں 100 روپئے دتے جانگے۔ پنڈاں دے نمبرداراں تے چودھریاں نوں ہدایت کر دتی گئی کہ اوہ سکھاں نوں وسن لئی جگہ نہ دین۔ جے اوہ آپ گرفتار نہ کر سکن تاں سرکار نوں سوچنا دین۔ ہر جگہ مخبر تے جاسوس منڈلاؤن لگے۔ سکھاں لئی کتے وی سر چھپاؤنا مشکل ہو گیا۔ اوہناں نوں پھڑھ-پھڑھ کے قتل کیتا جان لگیا۔ کجھ لوک وال کٹوا کے تے سکھ پنتھ دے نشاناں نوں تج کے عامَ لوکاں وانگ رہن لگّ پئے پر جہڑے دھرم تے دیش-سیوا لئی پریتیبدھّ سن تے کسے حالت وچ ہتھیار سٹن لئی تیار نہیں سن اوہ شوالک دیاں پہاڑیاں، لکھی دے سنگھنے جنگلاں تے بیکانیر دے ریتلے ٹبیاں ولّ نکل گئے۔ سکھاں لئی ایہہ بھاری سنکٹ دا سماں سی۔ شاہی حکم دی منیادی ہندیاں ہی سارے سرکاری کرمچاری، وڈے افسراں نوں خوش کرن لئی؛ تے سرکار-پرست تے موقع-پرست، انعام دے لالچ وچ ہتھ دھو کے سکھاں دے پچھے پے گئے۔ سکھاں دے ٹولے دے ٹولے پھڑھ-پھڑھ کے لاہور بھیجے جان لگے، جتھے اوہناں نوں طرحاں-طرحاں دے تسیہے دے کے قتل کر دتا جاندا سی۔ جہڑے سکھ جنگلاں تے پہاڑاں وچ جا چھپے سن، اتھے اوہناں دے روٹی کپڑے دا کوئی وسیلہ نہیں سی۔ اس دے علاوہ اکلے-اکلے رہن وچ پھڑھے جان دا خطرہ وی سی۔ اس لئی روٹی کپڑا پراپت کرن تے دشمنا توں اپنی رکھیا کرن لئی اوہناں جتھے بنا لئے۔ شروع وچ ایہہ جتھے چھوٹے-چھوٹے سن، پر جویں-جویں میداناں وچوں آ کے ہور لوک ایہناں نال رلدے رہے، جتھے وڈے ہندے گئے۔ ایہناں جتھیاں نوں دھاڑوی-جتھے کیہا جاندا سی۔ اوہ اپنے سرکھات ٹھکانیاں 'چوں نکل کے آسے-پاسے دے پنڈاں وچ 'چھاپے' ماردے تے سرکاری ادھیکاریاں تے امیراں نوں لٹّ کے لے جاندے۔ جہڑا وی اوہناں دے ورودھ سرکار دی مدد کردا جاں جاسوسی، مخبری کردا، اوہ اسدے کھیت اجاڑ دندے تے اسدے پورے پریوار دا صفایا کر دندے۔ نتیجہ ایہہ کہ اوہناں دا آتنک اینا چھا گیا کہ جے کتے کوئی سکھ نظر آ جاندا تاں لوک 'شیہ آیا، شیہ آیا' دا رولا پاؤندے ایدھر-ادھر بھجّ کھڑے ہندے۔
عبدل صمد کول جنی فوج سی، اوہ ساری لاہور وچ سی، باقی سکھاں نوں پھڑھن لئی دوڑائی جا رہی سی پر سکھ اسدے ہتھ نہیں سی آؤندے۔ اک تاں اس ویلے آواجائی دے سادھن بڑے سیمت سن، دوجا سکھ گریلیاں دی نیتی ایہہ سی کہ جے اج اوہ اتھے دھاوا بولدے ہن، تاں کل 25-30 کوہ دے فاصلے اپر کسے ہور جگہ جا کے دھاوا بولدے سن۔ سرکار پریشان سی۔ اسدے کورے-اتنک نوں سکھاں دے کرانتیکاری-آتنک نے مات پا دتی سی۔
سکھ ختم ہون دے بجائے ودھ رہے سن، کیونکہ سرکاری سختی تے سکھاں دی بہادری دیکھ کے سویمان والے جاٹ نوجوان گھر-بار چھڈّ کے اوہناں نال جا رلدے سن۔ ایہہ دیکھ کے عبدل صمد نے اپنی نیتی بدلی۔ اسدی سختی صرف اوہناں دے خلاف رہِ گئی جہڑے بندہ بہادر دے ساتھی رہِ چکے سن تے جتھیبند ہو کے دھاوے بولدے سن ایہناں نوں راٹھ-سنگھ کیہا جاندا سی۔ جہڑے سکھ پنڈاں وچ کھیتی، وپار جاں دستکاری کردے سن، بھاویں اوہ سرکار ورودھ پرتکھ روپ وچ کجھ وی نہیں سن کردے، پر اوہناں دی دلی-ہمدردی اوہناں راٹھ-سکھاں نال ہی سی جہڑے دیش تے دھرم دی رکھیا خاطر سرکاری ظلم تے بھانت-بھانت دیاں مصیبتاں جھلّ رہے سن۔ اوہ اوہناں نوں چپ چاپ رسد-پانی پہنچا آؤندے سن۔ ایہناں نوں وی گرفتار کر لیا جاندا سی۔ پر ہن ایہناں دے ورودھ تے اوہ جہڑے پہاڑاں جنگلاں وچوں نکل کے گھراں وچ آ وسے سن، کاروائی بند کر دتی گئی سی۔
اسے دوران فروکھّ سییر دی ہتیا پچھوں جہڑا گریہہ-یدھ چھڑیا، اوہ کئی سال تک چلدا رہا۔ دلی سرکار نوں گریہہ-یدھ وچ الجھیاں دیکھ کے منجھ-تہاڑ دے عیسیٰ خاں، قصور دے حسین خاں کھیروگی تے کشمیر دے سرپھدین نے بغاوت کر دتی۔ ایہناں بغاوتاں نوں دباؤن دی ذمہ واری عبدل صمد 'تے آ پئی۔ ہن اسنے سکھاں دے ورودھ اپنی نیتی اتھوں تک نرم کر دتی کہ اوہناں نوں سرکاری عہدیاں اپر رکھنا شروع کر دتا۔ پنڈاں وچ رہن والے سکھ، جہڑے چوری-چھپے رسد پہنچاؤندے سن، اوہناں توں نگرانی ہٹ گئی تے جہڑے سکھ عہدیاں اپر رکھے سن اوہناں راہیں سرکاری کاروائیاں دی خبر ملن لگی، جس نال دھاڑوی جتھے سمیں سر چوکس ہو جاندے۔ پنڈاں وچ وسن والے سکھاں نوں 'گرسکھ' تے عہدیاں اتے لگیاں نوں خالصائی بھاشا وچ 'چکریل' آکھیا جان لگیا۔ گرسکھاں تے چکریلاں دی مدد دا راٹھ-سکھاں نوں کافی لابھ ہویا۔
عبدل صمد جدوں کشمیر دی بغاوت نوں دباؤن وچ الجھیا ہویا سی، ادوں ہی پچھمی پنجاب وچ ملتان دے علاقے وچ ہپھڑا-دپھڑی مچّ گئی۔ اس ہپھڑا-دپھڑی وچ پہاڑی کھیتر دے قبائلیاں نے مار-دھاڑ شروع کر دتی۔ مالوے، سرسے تے دلے دی واڑ وچ بھٹی، ڈوگر، سیال، کھرل تے بلوچاں نے پنڈاں دے پنڈ لٹّ لئی۔ ایہہ سارے اتپات سکھاں دے ناں پے جاندے سن۔ اس ہپھڑا-دپھڑی نوں روکن لئی عبدل صمد توں کجھ وی نہ کیتا جا سکیا اوہ بڈھا ہو چکیا سی۔
عبدل صمد دے پتر زکریا خاں نے دلی جا کے نویں بادشاہ محمد شاہ نوں کیہا کہ پنجاب دا صوبیدار مینوں بنایا جائے۔ میں بہت جلدی امن بحال کر دیاںگا۔ پردھان منتری کمردین دی سفارش اپر، جس دا زکریا خاں جیجا سی، ایہہ گلّ منّ لئی گئی۔ پنجاب نوں دو حصیاں وچ ونڈ کے زکریا خاں نوں لاہور دا تے عبدل صمد نوں ملتان دا صوبیدار بنیا گیا، جتھے اس دی موت ہو گئی۔
زکریا خاں نے لاہور دا صوبیدار بندیاں ہی 20،000 فوجی بھرتی کیتے۔ اوہناں وچوں دس ہزار لاہور وچ رکھے۔ باقی دے دس ہزار نوں ہزار-ہزار دے دستیاں وچ ونڈ دتا۔ اوہناں نوں تیز چلن والے گھوڑے-اوٹھ دے کے تے جمبورک ناں دیاں ہلکیاں توپاں نال لیس کر کے پورے راج وچ پھیلا دتا۔ ایہہ 1721 دی گلّ ہے۔ ایہناں دستیاں نوں گشتی-فوج کیہا جاندا سی۔ ایہناں نوں حکم سی کہ جتھے وی سکھ ملن، اوہناں نوں پھڑھ کے لاہور بھیج دتا جاوے۔
زکریا خاں سکھاں نوں مٹاؤن اپر تلیا ہویا سی۔ اس دی گشتی-فوج پنڈ-پنڈ گشت کرن لگی۔ نمبرداراں، چودھریاں تے مکدماں نوں پھیر سترک کیتا گیا تے سکھاں نوں گرفتار کرواؤن تے مرواؤن لئی پھیر لالچ دتے گئے۔ اوہناں نال ہمدردی رکھن تے مدد کرن والیاں نوں وی نہیں سی بخشیا جاندا۔ سینکڑے سکھ پھڑھ کے آئے دن لاہور لیائے جاندے سن تے اوہناں نوں کھلھیام لوکاں دے ساہمنے، دلی دروازے دے باہر، نخاس چوک وچ شہید کر دتا جاندا سی، تاں کہ دوجیاں نوں نصیحت ہووے۔ نخاس چوک نوں 'گھوڑا منڈی' وی کیہا جاندا سی پر پچھوں ایہناں شہیدیاں صدقہ اس دا ناں شہید-گنج پے گیا۔
راٹھ-سکھاں دا جنگلاں تے پہاڑیاں وچ وی پچھا کیتا جاندا سی پر اوہ گشتی فوج دی پہنچ توں بہت دور نکل جاندے سن۔ اوہ بیکانیر دے ریت دے ٹبیاں وچ رہن دے آدی وی سن، جتھے دور-دور تک پانی نہیں ملدا سی۔ جنگلی پھل، ساگ سبزیاں تے شکار جو وی ملدا، اسے اتے گزارا کر لیندے سن۔ کجھ نہ ملدا تاں 'لنگر-مسطر' بھاوَ فاقے وچ ہی مستی ماردے سن۔ اوہ مصیبتاں وچ مسکراؤن تے موت نال مکھولاں کرن والے اجیہے خوش مزاز تے من موجی جیو سن، جہڑے کسے وی حالت وچ ڈھیری نہیں سی ڈھاؤندے۔ تھڑاں دی پورتی خاطر اوہناں رسہین چھوٹیاں-چھوٹیاں وستاں دے وڈے-وڈے رسبھرے تے روچک ناں رکھ لئے سن اوہ خالی پراتاں تے بجھو ہوئے چلھیاں نوں 'لنگر-بھرپور'؛ ابالے ہوئے پتیاں دے ساگ نوں 'سبز-پلاء'؛ بھجے ہوئے دانیاں نوں 'خشک-پلاء'؛ کنک دے کچے دانیاں نوں 'سوگی'؛ بھجے ہوئے چھولیاں نوں 'بادام'؛ لون نوں 'سرو-رس'؛ گڑ نوں 'صوبیدار'؛ کڑھی نوں 'امرتی'؛ کٹیر دے پھل نوں 'انگور'؛ بیراں نوں 'سیو' گنڈھے نوں 'روپا-پرشاد' تے بینگن نوں 'رام بٹیرا' کہندے سن۔ انج اوہناں سینکڑے چیزاں دے اپنے وکھرے ناں رکھے ہوئے سن۔ پیشاب کرن جاندے تاں کہندے کہ 'چیتا مارن جا رہے ہاں'۔ ٹٹی جانا ہندا تاں 'قاضی نوں بھوجن کراؤن جا رہاں'۔ ودیشی حاکماں دے پرتی اوہناں دے من وچ جو نفرت سی اسنوں پرگٹ کرن دا وی اوہناں دا اپنا ہی ڈھنگ سی۔ رات نوں اوہ کھلھے اسمان ہیٹھ پئے ہیکاں لا لا گاؤندے...:

'نیں مغلاں دیئے مائیں سن۔
آئے تیرے جوائی ہن۔۔
توں وی سن لے مغل دی بھینے۔
ہیرے موتی اساں نے کھوہ لینے۔۔'

موت دا بھے مناں وچوں کڈھ سٹیا سی۔ پنجاب دے ایہناں یودھیاں نے ایہہ فیصلہ کر لیا سی کہ جے مرنا ہی ہے تاں مفت وچ کیوں مریئے، دشمن دے جنے آدمی مارے جا سکدے ہن، اوہناں نوں مار کے ہی مریئے۔ ایہہ فیصلہ بزدلاں نوں وی بہادر بنا دندا سی۔ اوہ دشمن دا ساہمنا کرن سمیں شیر وانگ گجدے تے اس اتے چیتے وانگ جھپٹ پیندے۔ سنگھرش دی کٹھالی وچ تپے کھاڑکو یودھے سن اوہ۔ ادیش اچا سی تے وچار پوری طرحاں نکھرے ہوئے۔...اوہ دشمن لئی جنے خطرناک سن، آپو وچ تے سجناں-پیاریاں لئی اونیں ہی سجن-پرکھ سن۔
ماجھے دے کساناں نوں بالکل اجاڑ دتا گیا۔ اوہ تنگ آ کے دھاڑوی جتھیاں نال آ ملے۔ گنتی ودھی، شکتی ودھی تے حونصلہ وی ودھیا۔ اوہ میداناں وچ آ کے مغل افسراں تے امیراں نوں لٹّ کے لے جاندے۔ زکریا خاں نے توپاں نال لیس جہڑی فوج تیار کیتی سی، اس وچ وی ایہناں دھاڑوی جتھیاں دی دہشت پھیل گئی سی۔ دو تنّ جتھے اکٹھے رل کے اس گشتی فوج اپر اچانک حملہ کردے۔ اسدے ہتھیار، گھوڑے تے رسد وغیرہ کھوہ کے لے جاندے۔ ہن اس فوج لئی گشت لاؤنا آسان نہیں سی رہِ گیا۔ باغیاں نوں پھڑھن دی بجائے، خود اوہناں نوں اپنی سرکھیا دی چنتا پے گئی سی۔ سکھ گریلے پتہ نہیں کدوں تے کدھروں ہلاّ بول دین۔ ہر پل بھے وچ لنگھدا تے رات نوں وی سوننا نصیب نہیں سی ہندا۔ اک واری دھاڑوی جتھیاں نے ترن تارن لاگے اوہ شاہی خزانہ لٹّ لیا، جس نوں اک ہزار سپاہی لاہور توں دلی لجاء رہے سن۔
ہولی-ہولی ایہناں دھاڑوی جتھیاں دے حوصلے اینے ودھ گئے کہ میداناں وچ اتر کے مغل سینا نال سدھی ٹکر لین لگّ پئے۔ بندہ بہادر دے زمانے وچ ہی شکتی شالی دشمن نال لڑن دا اوہناں اک نواں طریقہ ایجاد کر لیا سی جس دا ناں سی 'دھائے (ڈھائی) پھٹ'۔
اوہ جنگل وچوں اچانک نکل آؤندے۔ مغل سینا اتے باج وانگ جھپٹدے تے لٹّ مار کرکے جنی پھرتی نال آؤندے، اونیں پھرتی نال ہی نسّ جاندے۔ دشمن پچھا کردا تاں پلٹ کے پھیر حملہ کردے تے پھیر نسّ پیندے۔ اوہناں دے گھوڑے وی پورے سدھے ہوئے سن۔ اوہناں نوں اڈی لاؤن جاں لگام کھچن دی لوڑ نہیں سی پیندی۔ اوہ آوازی-اشاریاں نال ہی بھجّ پیندے، پلٹدے تے پھیر پرط جاندے سن۔
شہراں تے قصبیاں وچ مغلاں دا راج سی پر جنگل وچ سکھاں دا راج سی، جتھے اوہ اپنے آپ نوں آزاد محسوس کردے تے سر چکّ کے تردے۔ گشتی-فوج دے سپاہی اوہناں دا پچھا کرن دے بجائے عامَ لوکاں نوں لٹدے تے تنگ کردے سن۔ سرکار کول اوہناں نوں تنخواہ دین لئی پیسے نہیں سی۔ اس لئی بغاوت، اسنتوکھ تے روس دی اجیہی ہنیری اٹھی کہ چارے پاسے ہپھڑا-دپھڑی مچّ گئی۔ زکریا خاں دی دمن نیتی اسپھل ہو گئی۔ اس لئی راج-بھاگ چلاؤنا اسمبھو ہو گیا۔ خزانہ خالی سی۔ سینا نوں تنخواہ دتی جائے تاں کویں دتی جائے؟ لگان کس توں اگرایا جائے؟ کھیتی، وپار سبھ چوپٹ ہو چکیا سی۔ جہڑا معاملہ اگراہ کے دلی بھیجیا جاندا سی، اوہ وی جانا بند ہو گیا سی۔
سکھاں نوں ختم کرن دا سپنا چور-چور ہو گیا۔ اوہناں دی گنتی ہن اس گنتی نالوں دگنی ہو چکی سی، جہڑی بندہ بہادر دے پنجاب آؤن ویلے سی۔
ooo
زکریا خاں چنگا پرشاسک تے فارسی دا ودوان سی۔ اسنے شیکھسادی دی 'گلستاں-بوستاں' دا ادھئن وی کیتا ہویا سی تے اسدے کٹھور ہردے وچ اک کومل ستھان وی سی۔ اوہ سچ مچّ پنجاب وچ امن بحال کرکے اسنوں خوش حال بناؤنا چاہندا سی۔ ہن ستّ سال دے خون-کھرابے دا نتیجہ تباہی تے بربادی دیکھ کے اسنے اپنے دیوان لکھپت رائے نال صلاحَ کرکے تے دلی توں آگیا لے کے سکھاں ولّ صلاح دا ہتھ ودھایا۔
جدوں اوہ 1936 دی وساکھی سمیں امرتسر وچ اکٹھے ہوئے تاں چکریل سکھ بھائی سبیگ سنگھ دی اگوائی ہیٹھ اس دا اک پرتیندھ منڈل اوہناں کول پہنچیا تے ایہہ پیش کش کیتی کہ جے سکھ شانتی نال رہنا منظور کر لین تاں اوہناں نوں اک لکھ روپئے دی جاگیر، نواب دی پدوی تے خلعت ( راجے جاں بادشاہ ولو سنمان وجوں دتی گئی پوشاک- انُ.) دتی جاوے گی۔ سکھاں نے اس نوں سویکار نہیں کیتا۔ تنک کے بولے، “ اوہ کون ہندا اے سانوں جاگیراں دین والا، ملک اسدا نہیں ساڈا اے۔ سانوں نہیں چاہیدی اسدی دتی ہوئی نوابی سرداری اوہ جو پنتھ ولوں ملے۔”
سبیگ سنگھ شانت سبھاء دا متّ-بھاشی آدمی سی۔ بولیا، “صلاح وچ پنتھ دا فائدہ اے۔ تہانوں نواب ولوں بیکھترا ہو کے دھرم دا پرچار کرن تے اپنی طاقت ودھاؤن دا موقع ملیگا۔”
سبیگ سنگھ دی ایہہ گلّ ساریاں دے من لگی سی۔ جاگیر لے لین دا متا پاس ہو گیا۔ ہن سوال ایہہ سی کہ نواب دی پدوی کس نوں دتی جائے۔ کوئی وی پرمکھ سردار اس لئی تیار نہیں سی۔ واری نال ساریاں توں پچھیا گیا پر سبھ نے انکار کر دتا۔ کجھ بزرگاں نے رائے دتی کہ پنتھ دے سبھ توں پرانے نیتا سردار دربارا سنگھ نوں ایہہ پدوی دے دتی جائے۔ اوہناں وی انکار کر دتا۔ نواب دی پدوی تے خلعت اوہ فٹ بال بن گئی سی، جس نوں کھیڈ دے میدان وچ ایدھروں ادھر ٹھڈیایا جا رہا سی۔ دیوان سجیا ہویا سی تے گورو گرنتھ صاحب دا پاٹھ ہو رہا سی۔ اسے سمیں گرنتھی نے گورو ارجن دیوَ دا اک واک اچارن کیتا، جس توں پریرنا لے کے اک سکھ بولیا، “گورو مہاراج دا واک ایہہ فرماؤندا ہے کہ اچی پدوی ٹہل (سیوا) کرن والے نوں ملدی ہے۔ گورو دا حکم منو۔ دیر نہ کرو۔ سیوا کرن والے سنگھ نوں ایہہ پدوی دے دیو۔”
بھائی کپور سنگھ دیوان وچ سنگت نوں پکھاں جھلّ رہے سن۔ پچھلے دنیں روپڑ وچ گشتی فوج نال ہوئی ٹکر وچ اوہناں دے متھے 'تے سٹّ لگی سی، زخم اجے بھریا نہیں سی۔ اس دے باو جود اوہ بڑی تتپرتا نال ادھر-ادھر جھول کے سنگت نوں پکھاں جھلّ رہے سن۔ اس سنگھ نے سجھاء دتا کہ نواب دی پدوی تے خلعت بھائی کپور سنگھ نوں دے دتی جائے۔
دیوان وچ اکتر سربت خالصہ نوں ایہہ سجھاء بڑا چنگا لگیا تے اوہناں 'بولے سو نہال، ست سری آکال' دا جیکارا چھڈّ کے اپنی سہمتی دا اعلان کر دتا۔ بھائی کپور سنگھ نے سنگت دے اس فیصلے اگے سر جھکاء دتا تے ہتھ جوڑ کے بڑی نمرتا نال بولے، “جے سادھ سنگت دی ایہی اچھا ہے تاں خلعت، پنجاں پیاریاں دے چرناں نال چھہاء کے پوتر کرن پچھوں، مینوں بخشی جائے۔” گورو دی حضوری وچ ارداس ہوئی تے خلعت جویں بھائی کپور سنگھ نے کیہا سی، اوویں ہی اسنوں بخشی گئی۔ پرگنا، چوہنیاں، دیالپر، کنگنوال تے جھبال آدک باراں پنڈاں دی زمین گورو چکّ شری امرتسر دے ناں کر دتی گئی تے خالصے نوں کھلھا گھمن-پھرن دیاں چھوٹاں ہو گئیاں۔
سرکار نال ہوئے اس سمجھوتے پچھوں امن بحال ہویا تاں جنگلاں تے پہاڑاں وچوں نکل کے کجھ سکھ امرتسر وچ شری ہرمندر صاحب دے آس-پاس آ وسے۔ ہزاراں آدمیاں تے اوہناں دے گھوڑیاں لئی رسد تے رہائش دا پربندھ کرنا بڑا مشکل کم سی۔ نوجواناں نوں بزرگاں پرتی ایہہ روس سی کہ چنگی رسد تے چنگا-چنگا کھان پین والا ہور سامان اوہ لے جاندے ہن، اوہناں تے اوہناں دے گھوڑیاں نوں بچیا-کھچیا مال ملدا ہے۔ نالے نویں تے پرانی پیڑھی دا فرق وی سی سو واد-وواد تے تناء پیدا ہونا سبھاوک وی سی۔ نواب کپور سنگھ نے اس سمسیا دا منووگیانک حلّ کڈھیا، سارے جنیاں نوں بڈھا-دل تے ترونا-دل وچ ونڈ دتا۔ ترونا-دل نوں اگے پنج بھاگاں وچ ونڈیا۔ ہر بھاگ (ٹولے) دا اپنا نیتا تے اپنا ڈیرہ سی۔ انج بڈھا دال نوں وی پنج بھاگاں وچ ونڈ دتا گیا۔ اوہناں دا وی اپنا-اپنا نیتا تے اپنا-اپنا ڈیر سی۔
سکھاں نوں بندہ بہادر دی شہادت پچھوں پہلی واری نواب کپور سنگھ دے روپ وچ اک سیوگ تے پربھاوشالی نیتا ملیا سی۔ اوہ اک کشل سنگٹھنکرتا تے سمسیاواں نوں سلجھاؤن والا بدھیجیوی سی۔ سو بڑی چھیتی حرمن پیارا ہو گیا۔ سارے اسدا آدر کردے سن۔ اوہ جتھے وی جاندا، اتھے ہی اسدا شاندار تے نگھا سواگت کیتا جاندا تے نوجوان اسدے ہتھوں امرت چھک کے سکھ دھرم دے سیوادار بنن وچ مان محسوس کردے۔ ایہناں سیواداراں نوں استر-شستر چلاؤن دی سکھیا وی دتی جاندی سی۔ سنگتاں دیاں جتیاں صاف کرن، پکھا جھلن، لنگر دا پربندھ کرن، رسد تے لنگر ورتاؤن دا کم دے کے ایہہ گلّ مناں وچ بٹھاء دتی جاندی سی کہ سیوا، تیاگ اتے انوشاسن ہی خالصے دے وشیش گن ہن تے ایہناں گنا نوں دھارن کرکے ہی منکھ چھوٹے تو وڈا بندا ہے۔
اک واری نواب کپور سنگھ سردار باگھ سنگھ دے گھر اوہناں نوں ملن جالندھر گئے۔ اوہ جس کمرے وچ بیٹھے گلاں کر رہے سن، اسے وچ باگھ سنگھ دی ودھوا بھین 'آسا دی وار' دا کیرتن کر رہی سی۔ اسدی آواز بڑی سریلی سی تے اوہ دو تارہ بڑا سوہنا وجا رہی سی۔ اسدے وال کھلھے ہوئے سن تے اوہ کیرتن کرن وچ اینی مگن ہوئی ہوئی سی کہ اسنوں اپنی تے اپنے آسے-پاسے دی کوئی سدھّ ہی نہیں سی جاپدی۔ اسدے لاگے ہی اسدا ستاراں-اٹھاراں ورھیاں دا پتر، کھمبھے اپر، تلوار دی یدھ کلا دا ابھیاس کر رہا سی۔ جویں ماں کیرتن وچ مگن سی، اوویں ہی پتر اپنے ابھیاس وچ۔ آسے-پاسے کی ہو رہا ہے، اس دی اسنوں وی سدھّ نہیں سی۔ ساہمنے کھڑے کلپت دشمن اپر اکاگر-چتّ ہو کے نشانہ سنھن تے وار کرن دا اسدا انداز تے اسدے ہاو-بھاوَ صرف دیکھن یوگ سن بیان نہیں سن کیتے جا سکدے۔
نواب کپور سنگھ نے اکو نظر وچ اس نوجوان دی ولکھن پرتبھا نوں پچھان لیا۔ اوہناں باگھ سنگھ دا دھیان اس ولّ دواؤندیاں کیہا، “تہاڈا بھانجا جناں سوہنا ایں، اوناں ہی گمبھیر تے بدھی مان وی ہے۔ اس دا مکھ-منڈل کسے مہان یودھے جیہا ہے۔ میرا خیال اے کہ دیش تے دھرم نوں ودیشیاں دی غلامی توں مکت کرواؤن دا کارج اس دی اگوائی وچ توڑ چڑھیگا۔”
جدوں ایہہ بھوکھبانی ہو رہی سی، ادوں ہی باگھ سنگھ دی ودھوا بھین کیرتن سماپت کرکے اٹھی۔ نواب کپور سنگھ تے باگھ سنگھ دیاں نظراں نشانہ 'سادھ' رہے اسدے پتر اپر ٹکیاں ہوئیاں سن، اس لئی اوہ وی ادھر ہی دیکھن لگی۔
منڈے دا ناں جسا سنگھ سی۔ اوہ سڈول جسے تے لمے-جھمے قد دا نوجوان سی۔ ماں دا اکلوتا پتر سی تے باگھ سنگھ دی اپنی کوئی سنتان نہیں سی، اس لئی اس نے جسا سنگھ نوں اپنا متبنا-پتر بنا لیا سی۔ مزے دی گلّ ایہہ سی کہ نواب کپور سنگھ دے اپنے وی کوئی بچہ-بچی نہیں سی۔ اسدے من وچ جسا سنگھ نوں اپنا متبنا-پتر بنا لین دی اچھا پیدا ہوئی۔ ایہہ اچھا اینی تیبر سی کہ سبھ کجھ جاندیاں ہویاں وی اوہ اپنے آپ نوں روک نہیں سکے۔ ودھوا ماں ولّ دیکھدے ہوئے بولے
“بھینا! میں اک اجیہی گلّ سوچ رہاں، جس نوں کہنا تیرے نال تے بھائی باگھ سنگھ نال زیادتی ہوئےگی۔...پر میں کہے بغیر نہیں رہِ سکدا۔”
“بھرا نواب، تسیں اپنی گلّ بناں سنکوچ کہو۔ مینوں وشواس اے کہ تسیں جو وی سوچدے او پنتھ دے ہتّ لئی ای سوچدے او۔ تہاتوں کسے نال زیادتی ہو ای نہیں سکدی۔”
نوجوان نے وی یدھ ابھیاس دا نت-قرمط پورا کر لیا سی تے اوہ وی ستکار وجوں جھک کے نواب دے کول آن کھڑھا ہویا سی۔
نواب کپور سنگھ نے اسدے چوڑے متھے اپر ہتھ رکھ کے، اک نظر ودھوا ماں تے پھیر باگھ سنگھ ولّ دیکھیا۔ کجھ پل مون وچ بیتے۔ سارے چپّ سن۔ واتاورن وچ سناٹا سی۔
“بھینا، میں چاہندا ہاں...” نواب کپور سنگھ نے درڑھ آواز وچ گلّ شروع کیتی، “...تیرے ایس اکو-اک پتر نوں اپنے نال لے جاواں۔ اسنوں اپنا پتر سمجھ کے اپنے کول رکھاں تے اسدی سکھلائی-پڑھائی دی ذمہ واری اپنے اپر لے لواں۔ میں جانداں کہ تیرا دل ماں دا دل اے کی توں ایہہ تیاگ کر سکینگی؟”
“بھرا نواب، تہاڈی گلّ سن کے مینوں بڑی خوشی ہوئی اے انتاں دی خوشی۔” ماں دیاں اکھاں وچ اتھرو بھر آئے۔ اسنے اپنا سجا ہتھ پتر دے موڈھے اتے رکھیا، جویں سمبھلن لئی سہارا لے رہی ہوئے۔ پھیر اوہ بولی، “میرا بچہ تہاڈا بچہ اے، پنتھ دا بچہ اے۔ اوہ تہاڈے ہتھیں پروان چڑھے اس توں چنگی ہور کہڑی گلّ ہو سکدی اے۔”
کپور سنگھ نوجوان جسا سنگھ نوں اپنے نال لے آئے۔ اسنوں استر-شستر تے گھوڑ سواری دی سکھیا دین دا پربندھ کیتا تے نال ہی پنتھک پرمپرا انوسار نکے وڈے کم سونپ کے اسدے من وچ سیوا بھاوَ وکست کیتا۔
ooo
سون مہینے دی گھپّ ہنیری رات سی۔ مینہہ ورھ رہا سی۔ نواب کپور سنگھ نے کیمپ وچوں کئی واری پچھیا، “پہرے 'تے کون ایں؟” ہر واری اتر ملیا، “جسا سنگھ جی۔” کپور سنگھ اس دی فرض پرتی پرتیبدھتا نوں دیکھ کے بڑے خوش ہوئے۔
اس پچھوں جسا سنگھ دے زمیں گھوڑیاں دا راتب (پشواں دی ہر روز دی خوراک-انُ.) ونڈن دا کم لا دتا گیا۔ ایہہ کم دیکھن وچ معمولی سی پر بڑا ہی مہتوپورن سی۔ اس لئی چوکسی تے وہارک سمجھداری دی بڑی لوڑ سی۔ جسا سنگھ دے پتا دیال سنگھ اوہدے بچپن وچ ہی چل وسے سن۔ ودھوا ماں اسنوں لے کے دلی چلی گئی سی تے دس ورھے ماتا سندری دی سیوا وچ بتائے سن۔ پتر دی پڑھائی لکھائی اتھے ہی ہوئی سی۔ اس لئی اردو اس دی بولی وچ رچ گئی سی۔ سکھ سوار جدوں راتب لین آؤندے تاں اس نوں 'ہمکو-تمکو' کہہ کے چڑاؤندے سن۔ اوہناں دے انج چڑاؤن کرکے جسا سنگھ اینا تنگ آ گیا کہ اک دن رون ہاکا ہو کے نواب کپور سنگھ کول گیا تے بولیا، “مہاراج میتھوں ایہناں لوکاں دے گھوڑیاں دی دانا ونڈ نہیں ہندی۔ تسیں ایہہ کم کسے ہور نوں دے دیو۔”
نواب کپور سنگھ مسکرائے تے اسدی پٹھّ اتے ہتھ پھیردے ہوئے بولے، “پتر گورو گوبند سنگھ جی دے پنتھ وچ سیوا نال ای میوہ ملدا اے۔ ایہہ بڑے بھلے لوک نے۔ ایہناں مینوں پکھاں جھلن والے سیوادار نوں چکّ کے نواب بنا دتا اے تینوں شاید بادشاہ بنا دین۔”
جسا سنگھ شانت ہو گیا۔ اوہ تن-من نال پنتھ دی سیوا کردا رہا۔ سٹہ ایہہ کہ اسنے اینا سنیہ تے سنمان پراپت کیتا کہ سارے اسنوں 'بادشاہ' کہن لگّ پئے تے منے-پرمنے سرداراں وچ اسدا درجہ اینا اچا ہو گیا کہ نواب کپور سنگھ پچھوں دوجا پد اسے دا گنیاں جان لگیا۔
جسا سنگھ دا جنم لاہور دے نیڑے آہلووال پنڈ وچ ہویا سی۔ اسدے پتا شراب دا دھندا کردے سن۔ پنجاب وچ شراب دا دھندا کرن والیاں نوں 'کلال' کہندے سن۔ انج اوہناں دی اک وکھری کلال جاتی بن گئی سی۔ پنڈ دے ناطے جسا سنگھ نوں 'جسا سنگھ آہلووالیا' تے پیو دے پیشے دے ناطے 'جسا سنگھ کلال' کہندے ہن۔ پچھوں اوہ جس مثل دا آگوُ بنیا، اسدا ناں وی 'آہلووالیا مثل' پیا۔ ایہی ناں مشہور ہو جان کارن ہن جنے کلال ہن، اوہ اپنے آپ نوں آہلووالیا لکھدے ہن۔

دو ڈھائی سال امن رہا۔ اس دوران خالصہ دلاں نے اپنی شکتی دا وستھار کیتا۔ اوہ پورے پنجاب وچ پھیل گئے۔ ترنا-دل دے گھوڑیاں دے کھراں دی ٹاپ جمنا پار دلی دے لال قلعے وچ سنی جان لگی۔ اس نال مغل حکمران دی نیند حرام ہو گئی۔
خان بہادر زکریا خاں نے نواب کپور سنگھ نوں سنیہا گھلیا کہ تہاڈے ایہہ نوجوان جے اپنا رویہ بدل لین تاں میں اوہناں نوں شاہی فوج وچ بھرتی کرن لئی تیار ہاں۔ اسدا ایہہ سجھاء ردّ کر دتا گیا۔ پھیر زکریا خاں نے دوجا سجھاء رکھیا کہ جے ایہہ نوجوان عمل پسند واہیوان بن کے پنڈاں وچ وسنا چاہندے ہن تاں سرکار ایہناں توں لگان نہیں لئےگی۔ ایہہ سجھاء وی ردّ کر دتا گیا۔ اوہناں ساہمنے اکو ٹیچا سی کہ گورو گوبند سنگھ نے آزاد پنجاب دا جو سپنا دیکھیا سی، اسنوں ساکار کیتا جائے۔ اج تکّ جنیاں شہیدیاں دتیاں گئیاں سن، اوہ اس سپنے نوں ساکار کرن لئی ہی دتیاں گئیاں سن سو اوہ اس ٹیچے نوں کنج چھڈّ دندے؟
خان بہادر زکریا خاں نے سوچیا سی کہ اوہ لالچ تے عیش-آرام وچ پے کے سنگھرش تے ودروہ دا رستہ چھڈّ دینگے۔ اسدا ایہہ بھرم ٹٹّ گیا۔ اسنے جاگیر واپس لے لئی تے نواب دا خطاب وی؛ پر اس نال کی ہونا سی، نواب کپور سنگھ تاں پھیر وی نواب بنے رہے۔ سکھاں دے دلاں دے نواب، پورے پنتھ دے نواب۔
زکریا خاں نے پھیر اپنیاں توپاں اوٹھاں اتے لدوا دتیاں۔ گشتی-فوج پنڈ-پنڈ گھمن لگی۔ سکھاں نے وی اپنیاں کرپانا 'سان' 'تے لا لئیاں تے واتاورن ''واہگورو جی دا خالصہ، واہگورو جی دی فتح'' دے نعریاں، جیکاریاں نال گونج اٹھیا۔ اوہ پھیر پہاڑاں تے جنگلاں ولّ نکل گئے۔ راہ وچ پیندے شہراں تے قصبیاں وچ چھاپے ماردے رہے۔ دھن، ہتھیار تے گھوڑے لٹّ کے لے گئے۔ اوہ بلاسپر، نالاگڑھ تے سرمور دیاں پہاڑیاں تے لکھی جنگل وچ جا چھپے۔ کجھ بٹھنڈے تے مکتسر دے ریتلے ٹبیاں وچکار چکراؤن لگے۔
بڈھا-دل ماجھے ولوں نسّ کے مالوے وچ چلا گیا۔ اتھے دے کافی خطے اپر اعلیٰ دا راج سی۔ اسدی راجدھانی وچ بڈھا-دل دا نگھا سواگت کیتا گیا۔ انج اسدی اپنی شکتی وی ودھی تے اسنے سنام تکّ اپنے راج دا وستھار کیتا۔ امرتسر پہنچ کے دیوالی مناؤن لئی بڈھا-دل پھیر ماجھے ولّ تر پیا۔ سفر خرچ لئی اوہناں کول خاصی رقم سی۔ جدوں اوہ گوبندوال تے ترن تارن لنگھ کے امرتسر توں تھوڑھا کو دور باسرکے وکھے رکے ہوئے سن، دیوان لکھپت رائے نے 7،000 سینکاں نال اوہناں اپر حملہ کر دتا تے اوہناں نوں چونیاں ولّ بھجا دتا۔ ترنا-دل نوں جدوں اس گلّ دا پتہ لگیا تاں اوہ بڈھا دل دی سہائتا لئی آ پہنچیا۔ ایہناں دوہاں دلاں نے سانجھا ہلاّ بول کے مغل سینا دے چھکے چھڈا دتے۔ لکھپت رائے دا بھتیجا دنی چند تے جمال خاں تے تتار خاں ناں دے دو فوجدار وی کھیت رہِ گئے۔ اس جت نے سکھاں دے حوصلے بلند کر دتے تے اوہناں امرتسر تک دے پورے علاقے نوں لٹّ لیا۔
اس ہار توں پچھوں سرکار اپنی پوری طاقت نال حرکت وچ آ گئی۔ مغل سینا نے ہرمندر صاحبَ اپر قبجہ کر لیا تے امرتسر پہنچن دے سارے رستے بند کر دتے۔ گشتی فوج دے نال مکدماں تے نمبرداراں نوں وی ہدایتاں کر دتیاں گئیاں کہ سکھاں نوں پھڑھ-پھڑھ کے لاہور بھیجن۔ سکھاں نوں پناہ دینی جاں کسے قسم دی مدد دینی اپرادھ ایلانیاں گیا تے سکھاں دے سراں لئی انعام دتے جان لگّ پئے۔ ہزاراں سکھ لاہور لجاء دے شہید کیتے جان لگے۔
ہزاراں سکھ شہید ہو گئے پر کسے نے وی دھرم بدلنا سوکار نہیں کیتا۔ کوئی وی رویا جاں گڑگڑایا نہیں، بلکہ ساریاں نے، “واہگورو جی دا خالصہ، واہگورو جی دی فتح” دے جیکارے چھڈدیاں ہسّ-ہسّ کے موت نوں گلے لا لیا۔ دھرم پرورتن دا مطلب سی منوبل توڑنا۔ سنگھاں نے شہیدیاں دے کے قوم دا منوبل قایم رکھیا۔
زکریا خاں دا ظلم اوہناں دے اس وشواس نوں ڈولاؤن توں اسمرتھ رہا کہ اوہناں دی سنسارک سمپتی، ناشور سریر تے آتماں تک اوہناں دی اپنی نہیں گورو دی امانت ہے جہناں اپنا سربنس پنتھ اپروں وار دتا ہے۔ اس لئی پنتھ خاطر کیتی ہر قربانی صدقہ گورو دا اشیرواد پراپت ہندا ہے اتے موکش دا در کھلھدا ہے۔
'جو لڑے دین کے ہیت' یدھ-گیت وچ ایہی بھاونا بھری ہوئی ہے، جس نال آتک-بل پراپت ہندا ہے۔
بھائی منی سنگھ سہج-سبھاء دے حرمن-پیارے تے ودوان آدمی سن۔ اوہناں نوں گورو گوبند سنگھ دے ہتھوں امرت چھک کے سکھ سجن دا مان پراپت سی۔ اوہ ہرمندر صاحب دے مکھ گرنتھی سن۔ اوہناں نوں وی گرفتار کرکے لاہور پہنچا دتا گیا سی۔ جدوں اوہناں دھرم بدلن توں انکار کیتا سی تاں بند-بند کٹّ کے شہید کر دتا گیا سی۔ اس نال سکھاں وچ زبردست روس پھیل گیا۔ گورو ارجن دیوَ، گورو تیغ بہادر تے بندہ بہادر دے نال بھائی منی سنگھ دا ناں وی ارداس وچ شامل ہو گیا۔ تے اوہناں دی شہادت دے ذمہ وار زکریا خاں تے اسدے سہائک سید خاں نوں موت دے گھاٹ اتارن دا فیصلہ کر لیا گیا۔
زکریا خاں نے ہرمندر صاحب اتے قبجہ کرکے فوجدار رحمٰن خاں نوں تعینات کر دتا تاں کہ کوئی سکھ اتھے نہ آ سکے۔ اسدا خیال سی کہ ہرمندر دے درشناں تے سروور وچ اشنان صدقہ ہی سکھاں دا بل، اتساہ تے حونصلہ پربل ہندا ہے۔ پر بھائی کپور سنگھ دی اگوانی وچ سکھ سورمیاں نے امرتسر سروور وچ ٹبھی لاؤن دے اپنے ادھیکار نوں برقرار رکھیا۔ ساہسی گریلے کدی بھیس بدل کے تے کدی کھلھے-عامَ آؤندے تے سروور وچ ٹبھی لا کے چلے جاندے۔ اک واری ماڑی کمبو دا بھرا سکھا سنگھ تے بھائی منی سنگھ دا بھتیجا باج سنگھ یکدم آئے، سروور وچ ٹبھی لائی تے اپنے گھوڑیاں اپر سوار ہو کے بھجّ نکلے۔ عبدل رحمٰن نے ایہہ سوچیا کہ صرف دو ہی آدمی ہن، اپنے کجھ سپاہیاں نال اوہناں دا پچھا کیتا پر ہرمندر صاحب دے باہر چار-پنج سو سکھ سوار اوہناں دی اڈیک کر رہے سن۔ سکھا سنگھ تے باج سنگھ اپنے ایہناں ساتھیاں نال آ ملے۔ عبدل رحمٰن نوں پچھے نسّ جان دا موقع وی نہیں ملیا۔ اوہ تے اسدے سینک سکھاں نال ہوئے مٹھّ-بھیڑ وچ مارے گئے۔
جدوں زکریا خاں نوں اس گھٹنا دی کھبر ملی تاں اسنے سید خاں دی کمانڈ وچ اک وڈی سینا نواب کپور سنگھ دی بھال وچ بھیج دتی۔ سید خاں دی ایہہ عادت سی کہ اوہ آپ پچھے رہندا سی تے اپنے ادھین افسراں نوں اگے رکھدا سی۔ بھائی کپور سنگھ نے اجیہی چال چلی، جس نال خود سید خاں ساہمنے آ گیا۔ بھائی کپور سنگھ نے اپنے گریلے ساتھیاں نوں دو ٹکڑیاں وچ ونڈیا۔ اک ٹکڑی نوں دشمن نال لڑن لئی بھیج دتا تے دوجی ٹکڑی، جس دی کمان اوہ آپ کر رہے سن، جھڑیاں وچ گھات لا کے بیٹھ گئی۔ کجھ چر لڑن توں بعد پہلی ٹکڑی نے سوچی-سمجھی یوجنا انوسار پچھے ہٹنا شروع کر دتا۔ سید خاں نوں لگیا کہ سکھ بھجّ رہے نے تے اوہ جوش وچ آ کے اوہناں دا پچھا کرن لئی اگے ودھ آیا۔ ایہی بھائی کپور سنگھ چاہندے سن۔ اوہناں دی کمان وچ گھات لا کے بیٹھی ٹکڑی نے سید خاں نوں آن دبوچیا۔ اسنوں پھڑ کے چار گھوڑیاں پچھے بنھ لیا گیا۔ گھوڑے دوڑائے تاں سید خاں اوہناں دے پچھے گھسیٹے کھاندیاں ہویاں دم توڑ گیا۔
ایہہ بھائی منی سنگھ دی شہادت دا بدلہ سی، پر مکھ اپرادھی زکریاں خاں اجے وی جیوندا سی۔ اوہ سکھاں دے بھے کارن قلعے وچ لکیا رہندا سی تے باہر نکلن دا ساہس نہیں سی کردا۔ نواب کپور سنگھ نے سوہیئے چھڈے ہوئے سن، جہڑے اسدیاں گتیودھیاں دی خبر دندے رہندے سن۔ اک واری ایہہ خبر آئی زکریا خاں جمیں (شکروار) دی نماز پڑھن لاہور دی شاہی مسجد وچ جائیگا۔ نواب کپور سنگھ نے دو ہزار منے ہوئے گریلے نال لئے۔ اوہ سارے اچ ورگ دے مسلم مریداں دے بھیس وچ سن۔ ہرے رنگ دے بستر، لمے-لمے وال پچھے ولّ لہراؤندے ہوئے تے اگے-اگے حیدری-جھنڈا۔ اوہناں نے 'اﷲ ہو اکبر' دے نعرے لاؤندیاں ہویاں شہر وچ پرویش کیتا۔ سببّ نال زکریا خاں بیمار ہو گیا تے مسجد وچ نہیں آیا۔ اس نال سکھاں نوں نراشا تاں ضرور ہوئی، پر اوہناں اپنا اصلی روپ وی ظاہر کر دتا اوہ 'بولے سو نہال، ست سری آکال' دے جیکارے گجاؤندے شہر وچوں نکلے تے جنگلاں ولّ ہو لئے۔
اس پچھوں نواب کپور سنگھ نے مالوے ولّ کوچ کیتا۔ ستلج پار کرکے اوہ دلی ولّ ودھے۔ رستے وچ جھجر، دادری تے پٹودی دے مغل فوجداراں توں کھراج (ٹیکس) وصولیا۔ فریدآباد، بلبھگڑھ تے گڑگانو دے پورے علاقے نوں لٹیا تے پھیر جنگل وچ پرط آئے۔
ایہناں ساریاں مہماں وچ جسا سنگھ آہلووالیا، نواب کپور سنگھ دی سجی بانہہ سی۔ اسدی عمر ہن اٹھاراں-انیں ورھیاں دی سی۔ قد چھ فٹّ تنّ انچ، داڑھی-مچھاں وی آ گئیاں سن، جس کرکے چہرہ بھریا-بھریا لگن لگّ پیا سی تے ویکتیتوّ وچ وی نکھار آ گیا سی۔ اوہ یدھ-کلا وچ ماہر، اک کشل تے نڈر یودھا بن چکیا سی۔
جدوں ایہہ سنگھرش چل رہا سی، ادوں ہی نادر شاہ دا حملہ ہویا۔
زکریا خاں نے دوہری نیتی اپنائی۔ جتھے اوہ سکھاں نوں مٹاء دین 'تے تلیا ہویا سی، اتھے اوہ سکھاں ہتھوں لٹے جان والیاں نوں راحتَ (سہائتا) وی دندا سی تاں کہ سکھاں ورودھ اوہناں دا سہیوگ پراپت ہوئے۔ جہڑے لوک سکھاں دے گھر برباد کردے تے لٹدے سن، اوہناں نوں لٹّ دا مال اپنے کول رکھن دی چھوٹ سی۔ مطلب ایہہ کہ قانون تے ووستھا سکھاں دوارا ہی نہیں، خود سرکار دوارا وی بھنگ ہو رہی سی۔ امن بحال ہون دے بجائے اراجکتا تے ہنسا ودھ رہی سی۔ کھیتی باڑی، وپار، دستکاری سارے دھندے چوپٹ ہو چکے سن۔ ودھوا عورتاں، اناتھ بچیاں، بے روزگاراں تے بھکھے مرن والیاں دی گنتی اینی ودھ گئی سی کہ 'دیء اﷲ دے نام، کجھ دے-دے بابا' دیاں سداواں لاؤن والے فقیراں-بھکھاریاں دیاں انگنت ٹولیاں ادھر-ادھر گھمدیاں نظر آؤندیاں۔ ایہناں فقیراں تے بھکھاریاں دے بھیس وچ سکھاں تے سرکار دے جسوس وی ہندے سن، جہڑے اپنے-اپنے ٹھکانیاں اپر دشمن دیاں گتیودھیاں دی جانکاری پہنچاؤندے سن۔
جگہ-جگہ تکیئے تے ڈیرے بن گئے سن، جتھے بے گھرے لوکاں نوں ٹھکانہ ملدا سی۔ ایہہ تکیئے تے ڈیرے عامَ طور 'تے صوفی مت دے پیروکار پیراں-فقیراں ولوں بنائے گئے سن، جہڑے دین-دکھیاں نال سچ مچّ ہمدردی کردے سن تے جہناں پرتی لوکاں دے مناں وچ شردھا وی سی۔ اوہ ایہناں تکیاں تے ڈیریاں وچ مکتب (سکول) وی چلاؤندے سن، جہناں وچ عربی، فارسی تے سوپھیواد دی سکھیا دتی جاندی سی۔ اک اجیہا ہی تکیہ امرتسر تے لاہورے دے وچکار وی ستھاپت کیتا گیا سی، جس نوں مولوی جہیر بخش چلاؤندے سن۔ اس تکیئے وچ عربی، فارسی پڑھاؤن دے نال-نال یتیم بچیاں دے رہن تے کھان-پین دا پربندھ وی سی۔ ایہناں تکیاں وچ اوہناں ہندو-جاٹاں تے سکھاں دے بچے وی سن جہناں دے گھر-بار اجڑ چکے سن جاں جہناں دے گھروالے گریلیاں نال جا رلے سن اوہناں نوں سائیں جہیر بخش بھیس بدل کے جاسوسی کرن دی سکھیا وی دندے سن تے اوہ وڈے ہو کے گریلیاں نال جا رلدے سن۔
مولوی جہیر بخش دا اصلی ناں بابا گربخش سنگھ سی۔ اس لگبھگ ستر ورھیاں دے سن۔ اوہ صرف بھیکھ دے ہی مسلمان نہیں سن، بلکہ عربی، فارسی تے سوپھیواد دے ودوان وی سن۔ پنجے ویلے نماز پڑھدے سن تے قرآن شریف دی تلاوت کردے سن۔ اوہناں اتے سکھ ہون دا شکّ پین دی بالکل ہی سمبھاونا نہیں سی۔ اسے طرحاں دے دس-باراں مکتب، الگّ-الگّ تھاواں اپر، ہور وی سن جہناں نوں بابا گربخش سنگھ ورگے چتّ-لگدے مولوی ہی چلاؤندے سن۔ اوہناں وچ سکھ بچیاں دی پڑھائی-سکھلائی ہندی سی۔
ایہہ اک اجیہا وچتر یگ سی، جس وچ اتہاس تے متھہاس دا انتر مٹ گیا سی۔ جس وچ ایہو جہے وئکتی پیدا ہوئے تے اجہیاں-اجہیاں گھٹناواں واپریاں، جہناں نوں پڑھ-سن کے عقل چکراؤن لگّ پیندی ہے۔ اسے یگ وچ اک اجیہا ادبھت فقیر پیدا ہویا، جس نے لاہور وچ مجرا کرن والیاں ویسواواں دی چاکری کرکے نچن تے گاؤن دی کلا سکھی۔ خدا نوں اپنا پتی منّ کے خود اسدی پریمکا بن گیا۔ اوہ مستی وچ نچدا تے گاؤندا...:
'کی پچھدائیں جات سپھات میری،
اوہو آدم والی جات میری۔
مینوں عشقَ ہلارے دیندا،
منہ چڑھیا یار بلیندا۔
کتے شیعہ ہے کتے سنیں ہے،
کتے جٹادھاری کتے منیں ہے۔
میری سبھ توں فارغ کنیں ہے،
جو کہاں سو یار منیندا
مینوں عشقَ ہلارے دیندا۔'
لوک اسدے دوآلے اکٹھے ہو جاندے۔ اسے وانگ جھومدے تے گاؤندے۔ دھرم، جات تے سمپردائے دا فرق مٹ جاندا۔ جس دھرتی اپر موت منڈلا رہی سی تے ہر پاسے آہاں تے کراہاں سنائی دندیاں سن، اسے دھرتی اپر اوہ نچدا گاؤندا تے زندگی دا جشن مناؤندا ہویا دکھائی دندا سی۔
اس ادبھت فقیر دا ناں سی بلھےشاہ۔ حضرت بلھےشاہ اک مشہور شاعر جس دی موت 1933 وچ ہو گئی، پر اسدیاں کافیاں اج وی جیوندیاں نے، جہڑیاں پنجابی ساہت دی گورومئی وراثت نے۔ اک کافی دے بول نے…:
اک نقطے وچ گلّ مکدی ہے
پھڑ نقطہ چھڈّ کتاباں نوں۔'

جدوں زکریا خاں اتے سکھاں وچالے موت تے زندگی دا سنگھرش چل رہا سی، ادوں ہی نادر شاہ دا حملہ ہویا سی۔ اس نال جو الٹ-پلٹ ہوئی اسدا سکھاں دی سنگٹھت شکتی نے پورا لابھ اٹھایا۔ ہن اوہناں کول نواب کپور سنگھ، باگھ سنگھ تے جسا سنگھ آہلووالیا ورگے یوگ تے پربھاوشالی نیتا سن۔ اوہ جنگلاں تے پہاڑاں وچوں نکل کے میداناں وچ آ گئے تے اوہناں نے لاہور توں لے کے شوالک دی تلہٹی تک، رچنا دوآبے توں باری دوآبے تک دے پورے علاقے اپر اپنا قبجہ کر لیا۔ امرتسر اوہناں دا پرمکھ تے سربؤچ ستھان سی۔ اتھے اوہناں راوی دے کنڈھے ڈلیوال دے سنگھنے جنگل وچ قلعہ بنایا، اس دے آسے-پاسے انّ تے پٹھے-دتھے اگاؤن لئی اپجاؤ زمین سی۔ جنگلاں جاں پہاڑاں وچ چھپن دے بجائے ہن اوہ اس قلعے وچ پناہ لے سکدے سن امیراں تے زمیداراں نوں لٹّ کے جہڑا سامان ہتھ لگدا سی، اسنوں اتھے رکھ سکدے سن۔
اتھوں دا پربندھک باگھ سنگھ آہلووالیا سی۔ اس دا بھانجا جسا سنگھ آہلووالیا جہڑا سوہنا-سنکھا، ساہسی جوان بن چکیا سی، سارے معاملیاں وچ اپنے مامے دا سہائک تے صلاح کار سی۔ بڈھا-دل تے ترنا-دل دے سارے جتھیدار اسدی آگیا دا پالن کردے سن۔
نادر شاہ دے ہتھوں مغلاں دی ہار اپر لوک خوش سن۔ سکھ راج نوں اوہ اپنا راج سمجھدے سن۔ ورھیاں دی غلامی دا جولا موڈھیاں توں اتریا سی۔ ہن اوہ دھون اچی کرکے تر سکدے سن۔ جسا سنگھ آہلووالیا جس دی راہنمائی وچ سکھ یودھیاں نے نادر شاہ نوں لٹیا سی تے بندی بنائے ہوئے مرد-عورتاں نوں مکت کروا کے گھرو-گھری پہنچایا سی۔ ایہناں گلاں کارن اوہناں دا مان-آدر ہور وی ودھ گیا سی تے اوہ لوک نائک بن گئے سن اوہناں دی بہادری دے سچے-جھوٹھے قصے ہریک دی زبان 'تے سن۔ لوکیں ستھاں وچ اکٹھے ہندے تاں گلاں چلدیاں..:
“تیں جسا سنگھ نوں دیکھیا اے ؟”
“دیکھیا تاں نہیں، پر سنیاں ایں، درشنی-جوانی ایں۔ لما-اچا قد تے ہتھ گوڈیاں توں تھلے تیک جاندے نے۔”
“گورو گوبند سنگھ دا اوتار اے جی۔ یدھ وچ اس دا گھوڑا دشمن دی چھاتی 'تے جا چڑھدے تے تلوار بجلی وانگ لشکدی آ۔”
“جس نادر شاہ نے مغلاں دی نکّ کٹّ دتی، کمال تاں ایہہ وے کہ جسا سنگھ نے اسدی نکّ کٹّ لئی جی۔” اس اپر ساریاں نے ہاسے دا ٹھہاکا لایا۔
سکھاں دے جتھے جدوں پنڈو-پنڈی گھم کے شاتی بحال کردے تے ذمینداراں توں ٹیکس اگراؤندے تے جدوں پتہ لگدا سی کہ جسا سنگھ اپنے جتھے نال اوہناں دے جاں کسے گوانڈھی پنڈ وچ آ رہا ہے تاں لوک اسدے درشناں لئی اکٹھے ہو جاندے۔ 'دیگ تیغ فتح' دے جیکاریاں نال اسدا سواگت ہندا۔ نواب کپور سنگھ توں پچھوں ہن جسا سنگھ ہی حرمن پیارا آگوُ سی۔ ہن اسدے ہتھو پاہل (کھنڈے باٹے دا امرت) چھک کے سکھ بننا/ سنگھ سجنا مان والی گلّ سمجھی جاندی سی۔
جسا سنگھ دے آؤن دی خبر جدوں ضلع شیکھپرا دے پنڈ جنڈیالا شیر خاں وچ پہنچی تاں جنی خوشی سکھونت کور نوں ہوئی، کسے ہور نوں نہیں ہوئی ہونی۔ اوہ درمیانے قد، سڈول جسے تے پکی عمر دی زنانی سی۔ اسدا پتی وریام سنگھ بندہ بہادر دی سیوا وچ سنت سپاہی ہندا سی۔ بندہ بہادر دی شہادت پچھوں وی اسنے ہتھیار نہیں سی سٹے۔ اوہ وی ودیشی سرکار نال لوہا لین والے سکھ باغیاں نال جنگل وچ چلا گیا سی۔ کدی کدی رات دے ہنیرے وچ گھر آ جاندا تے دن نکلن توں پہلاں ہی جنگل وچ پرط جاندا۔ اک واری سون دے مہینے دی ہنیری رات سی، وریام سنگھ چھپدا-چھپاندا گھر آیا۔ اوہ سر توں پیراں تیک بھجیا ہویا سی۔ ستونت کور پہلاں ہی اسدی اڈیک وچ سی۔ اسنوں پتہ سی کہ پتی ایہو جہیاں راتاں وچ ہی گھر آؤندا ہندا ہے، کیونکہ اجہیاں راتاں وچ گشتی-فوج گشت لاؤن دے بجائے اپنے ٹھکانیا وچ لکی ہندی ہے تے مخبر وی بوتھیاں باہر نہیں کڈھدے۔ وریام سنگھ نے بھجے کپڑے لاہ کے پتنی دوارا پہلاں ہی تیار رکھے سکے کپڑے پا لئے تے آرام نال منجے اتے بیٹھ گیا۔
“میں کل ٹاہلی ہیٹھ روٹیاں رکھ آئی ساں، مل گئیاں سی نہ؟” ستونت کور نے پتی دے موڈھے اتے ہتھ رکھ کے، منہ کنّ کول لجاء کے پچھیا۔
“ہاں، مل گئیاں سی۔” وریام سنگھ نے اتر دتا۔ “سانوں پتہ سی توں نیم دی پکی ایں، برسات وچ وی روٹیاں ضرور رکھ جائینگی۔”
“ہور لوک وی رکھ جاندے نے؟”
“ہاں، ہور وی رکھ جاندے نے۔”
“ایہناں نال تہاڈا کم چل جاندے جاں...؟”
اندر دیوے دی مدھم روشنی سی۔ باہر مینہہ پے رہا سی۔ مینہہ کل وی پیا سی جھڑی لگّ گئی جاپدی سی۔
“ستونت کورے،” وریام سنگھ پتنی ولّ دیکھ کے مناں-مناں مسکرایا تے ذرا رک کے بولیا، “کم بھاویں نہ چلے، پر ایہناں روٹیاں دا اک وشیش مہتو اے ایہہ روٹیاں شردھا، وشواس تے تیاگ دا پرتیک نے۔ ایہناں نال ساڈا منوبل ودھدا اے تے اپنے لوکاں وچ وشواس پیدا ہندا اے۔” ہوا دا اک تیز بلھا آیا۔ دیوے دی لوء تھرتھر کمبی۔ اس خیال نال کہ کتے دیوا بجھ نہ جائے ستونت کور نے لوء دوآلے ہتھیلیاں دی اوٹ کر دتی۔ بلھا لنگھ جان پچھوں لوء ستھر ہوئی تاں ورئم سنگھ بولیا، “تہاڈیاں روٹیاں کھا کے سانوں بڑی خوشی ہندی اے۔ گھر دی یاد اوہناں وچ رس گھول دندی اے۔ ورنہ توں جاندی ایں،” اسدی آواز بدل گئی تے اوہ سجی بانہہ ہوا وچ الار کے بولیا، “ساڈا اپنا بہبل تے گورو دیاں کرپاناں نے۔ اسیں دشمن نوں سودھ کے اسدی رسد تے اس دے ہتھیار کھوہ لیندے ہاں۔ ایہہ نہ ہوئے تاں شکار نال کم چلا لینے آں تے بھکھے وی موج-مستی نال دن بتاؤندے آں۔”
پتی پتنی دوہیں مسکرا پئے۔ دیوے دی لوء کمبی۔ کجھ پل مون وچ لنگھے۔
“مجھّ دودھ دے رہی اے نہ؟” وریام سنگھ نے وشا بدلیا۔
“ہاں، دے رہی اے۔ پر مشکل نال چار کو سیر۔”
“اینا ہی بتھیرا اے۔ اسنے تناں مہینیاں پچھوں سونا وی تاں ہے۔”
جدوں ایہہ گلاں ہو رہیاں سن۔ اوہناں دا اکلوتا پتر بھوپ سنگھ جاگ پیا۔ وریام سنگھ نے 'بھوپا، بھوپا! میرا پتر بھوپا!' کہندیاں ہویاں اسنوں جپھی وچ لے لیا تے بھوپے نے وی 'بھاپا، بھاپا!' کہہ کے اپنیاں نکیاں-نکی باہاں اپنے بھاپے دے گل وچ پا دتیاں۔
بھوپے دی عمر چار کو سال دی سی۔ رنگ گورا، اکھاں بھوریاں، نکّ مڈا، چہرہ گول تے بھریا-بھریا۔۔
“ہن ایہہ سیانا ہو گیا اے۔ میں چلا جانناں تاں یاد کردا ہوئےگا؟”
“ہاں، پچھدا اے بھاپا کدوں آئیگا؟ پر تیرے گھر آؤن بارے کسے نوں نہیں دسدا۔ ہوا نہیں کڈھدا۔”
“ایہہ تاں پھیر وی آدمی دا بچہ اے پشو-پنکھیاں دے بچے وی خطرے نوں تاڑ لیندے نے، تے استوں بچدے نے۔”
ستونت کور نے خوشی تے حیرانی بھریاں نظراں نال اپنے پتی ولّ تکیا۔ سنگھرش وچ پے کے آدمی کناں بدل جاندا ہے! پتی دا بدلیا ہویا روپ اس دے ساہمنے سی۔ سدھا-سادہ کسان، دارشنیک بن چکیا سی۔ جنگل وچ پشو-پنچھیاں وچکار رہِ کے جو دیکھیا، انوبھوَ کیتا سی، اسدیاں گلاں کر رہا سی۔ منکھ دا سارا گیان انوبھوَ توں ہی پیدا ہویا ہے۔
ستونت کور دی سجی اکھ ہیٹھ املی دی گٹھلی جڈا مسا سی، جہڑا اسدے انڈا-کارا سندر چہرے نوں ہور وی سندر بنا دندا سی۔ اسدا اپنا جیون وی بڑے سنگھرش وچ بیتیا سی۔ اس سنگھرش وچ ہی اسدے ویکتیتو دا وکاس ہویا سی تے بھوپے دے جنم دی گھٹنا اس گلّ دی ساکھی سی…:
پتی توں بعد گھر وچ صرف بڈھی سسّ رہِ گئی۔ گھر تورن لئی ستونت کور نوں بڑی محنت کرنی پئی سی۔ جدوں بھوپا ڈھڈّ وچ سی تے دن پورے ہوئے ہوئے سن، اوہ کھیت وچ مجھّ لئی پٹھے وڈھّ رہی سی کہ اچانک پیڑاں شروع ہو گئیاں سن۔ اوہ پٹھے اتھے ہی چھڈّ کے نمّ دی چھاں ہیٹھ آ گئی۔ پھلکاری، جہڑی اسنے اتے لئی ہوئی سی، لاہ کے ہیٹھاں وچھائی۔ اس اپر لیٹ کے بچے نوں جنم دتا، داتری نال اسدا ناڑوآ کٹیا تے پھلکاری وچ لپیٹ کے اسنوں اتھے ہی پا دتا پھیر پٹھے وڈھے، اوہناں دا گٹھا بنھ کے سر اپر رکھیا تے اک بانہہ اپر پھلکاری وچ لپیٹے بچے نوں چکّ کے گھر آ گئی۔
جدوں وریام سنگھ گھر آیا تاں بچے دے جنم دی کہانی سن کے اسنے پتنی ولّ پرشنسا تے حیرانی بھریاں اکھاں نال تکیا سی، جویں پتنی اج اس ولّ دیکھ رہی سی۔
باہر مینہہ تیز ہو گیا۔ بجلی کڑکی۔ بھوپا ڈر گیا۔ وریام سنگھ نے اسنوں چھاتی نال لا کے پچکاریا، “پتر ڈر نہ۔ توں سنگھ دا پتر ایں شیرا، تے شیر کدی ڈردے نہیں ہندے۔ اسیں لوک موت نال کھیڈ رہے آں۔ دھرم لئی لڑ رہے ہاں۔ بناں لڑیاں کجھ نہیں ملدا۔ جو ڈردا اے، اوہ لڑ نہیں سکدا۔ میریا پترا، ڈرنا نہیں۔”
اسنے بچے نوں دوہاں ہتھاں وچ سر توں اچا چکیا، سجے-کھبے جھلایا تے منہ چمّ کے پتنی نوں پھڑا دتا۔
ایہہ پل سکھ دے پل سن۔ وریام سنگھ جدوں گھروں نکلیا، مینہہ رک چکیا سی۔ سنگھنا ہنیر سی تے چپّ واپری ہوئی سی۔ صرف رکھاں توں بونداں ڈگّ رہیاں سن۔ وریام سنگھ سکھمئی یاداں وچ گواچیا، نشچنت ہو کے تریا جا رہا سی۔ اجے اسنے جنگل وچ پرویش نہیں سی کیتا کہ گھات لائی بیٹھے دشمن نے اسنوں دبوچ لیا تے لاہور لجا کے نخاس چونک وچ شہید کر دتا۔
ستونت کور نوں اس گھٹنا دا پتہ نہیں سی لگیا۔ اوہ ہنیریاں راتاں وچ پتی نوں اڈیکدی تے اؤنسیاں پاؤندی رہی۔ انتظار کردیاں پورے دو ورھے بیت گئے، پر وریام سنگھ نہیں آیا۔ بھوپا چھ سال دا ہو گیا۔ اوہ ماں تے دادی دا لاڈلا تے زندگی دا اکوئک سہارا سی۔ سارا دن بچیاں نال کھیڈدا تے خوش رہندا، راتیں جدوں ماں دیوے دے چانن وچ اؤنسیاں پا رہی ہندی تاں اداس جہی آواز وچ پچھدا، “ماں، بھاپا کدوں آئیگا؟” ماں پتر ولّ دیکھدی تاں من وچ ہوک جہی اٹھدی۔ بچے نوں پرچاؤن خاطر سنیہ-بھجی آواز وچ اتر دندی، “میرے لاڈے، اوہ کدھرے دور چلا گیا اے۔ آئیگا، تے چھیتی ای آئیگا۔” پر اس اتر نال نہ بچے دی تسلی ہندی تے نہ ہی اسدی اپنی۔ اوہ سمجھ چکی سی کہ ہن اوہ سنسار وچ نہیں رہا۔ گورو دے سریر وانگ اسدا سریر وی پنتھ دے لیکھے لگّ گیا اے۔
پر اس دے باو جود وی اوہناں دے گھر ڈھیر ساریاں روٹیاں پکدیاں رہیاں، جہناں نوں مکھن تے لسی والے کجے سمیت، اوہ جنگل وچ نشچت ستھان اپر رکھ آؤندی رہی۔ اسدے گھر دے نال دا گھر سید قطب شاہ کا سی۔ جدوں اوہ روٹیاں لے کے جنگل ولّ جاندی تاں قطب شاہ آپ جاں اسدی پتنی اﷲ رکھی اسدے نال ہو لیندی۔
بھوپا سبھ کجھ دیکھدا تے سمجھدا سی کہ اینیاں روٹیاں کس لئی پکدیاں ہن۔ ماں اسنوں شہیداں دے بلیدان دیاں کہانیاں سناؤندی رہندی سی، جس کرکے اسدے من وچ غلامی تے ظلم دے ورودھ لڑن دی بھاونا پکی ہندی گئی۔ جدوں اوہ باراں سال دا ہویا تاں ماں نے اسنوں سائیں جہیر بخش بھاوَ بابے گربخش سنگھ دے تکیئے وچ الہول بھیج دتا۔ اتھے اس عربی فارسی پڑھی، بھیس بدل کے جاسوسی کرنا سکھیا تے دشمن دی نظر توں وی بچیا رہا۔ ہن جدوں حالات بدلے، اوہ گھر آ گیا۔ اسدی عمر اٹھاراں سال توں دو مہینے اتے سی۔ نکیاں نکیاں مچھاں تے داڑھی فٹّ آئی سی۔ قد درمیانہ تے سریر پورا نروآ سی۔ چہرے 'چوں درڑھ سنکلپ دی بھاء ماردی سی۔
جسا سنگھ دے جتھے دا سواگت کرن لئی اکٹھے ہوئے مرد-عورتاں وچ سید قطب شاہ تے ستونت کور سبھ نالوں اگے سن۔ اوہ دوہاں پنڈاں وچ جانے-پچھانے جاندے سن تے لوک اوہناں دا آدر کردے سن۔ جدوں پاہل چھکاؤن دی رسم شروع ہوئی تاں ستونت کور نے سبھ توں پہلاں اپنے پتر بھوپ سنگھ نوں جسا سنگھ ساہمنے لجا کھڑھا کیتا تے بڑی نمرتا نال بولی، ''ایہہ میرا اکلوتا پتر بھوپا اے۔ جویں تہاڈی ودھوا ماں نے تہانوں نواب کپور سنگھ دے سپرد کیتا سی، میں اک ودھوا ماں اپنا پتر تہاڈے سپرد کردی ہاں۔''
''بھینا توں نسچنت رہُ۔ تیرا پتر بھوپ سنگھ ہن میرا پتر اے، پنتھ دا پتر اے۔ اسدا ہر طرحاں نال خیال رکھیا جائیگا۔'' جسا سنگھ آہلووالیا نے تسلی دوائی تے بھوپ سنگھ نوں کھنڈے باٹے دا امرت چھکا کے سنت-سپاہی بنا لیا۔
دیوان وچ جیکارے چھڈے گئے۔
ارجن لال کھتری دے دو پتر سن، کرم چند تے بھیم چند دوہیں امرت چھک کے سنگھ سج گئے۔ ایہہ سلسلہ دوپہر دے دو وجے شروع ہویا سی تے شام دے پنج، سوا-پنج وجے تک چلدا رہا۔ نرنجن درزی، سوبھا تکھان، بھیکھا نائی، موہناں دھوبی، چترا جھیور تے بھولا موچی وغیرہ کئی جنے سنگھ سج گئے۔ اوہناں دا جتھے ناں بدلیا گیا، اتھے ہی جات-پات دا فرق وی مٹ گیا۔ ہن اوہ دھرم دی رکھیا اتے دیش دی آزادی لئی لڑن والے سنت-سپاہی سن۔ ایہہ اوہناں دے دوجے جنم تے نویں زندگی دی شروعات سی۔
سید قطب شاہ نے جس دے چہرے اپر مہندی نال رنگی شرعی-داڑھی سی، نویں سنگھاں نوں اشیرواد دندیاں کیہا، “ظلم کسے وی طرحاں دا ہوئے، اسدے خلاف لڑناں انسان دا فرض ہے۔”
سماروہ سماپت ہویا تاں جتھے نوں 'فتح-فتح' دے نعریاں نال بھاوَ-بھجی وداعی دتی گئی۔ قطب شاہ دا نکا بیٹا، جس دی عمر پنج کو سال دی سی، پیو دی انگل پھڑھی کھڑھا ایہہ درش دیکھ رہا سی۔ اوہ ویرھ گیا تے بھوئں تے لٹن لگا کہ 'میں وی جاواںگا، میں وی لڑانگا۔'
اوہ اپنے ابا توں ہتھ چھڈاؤن دا یتن کر رہا سی تے واری واری دوہرا رہا سی، 'میں وی جاواںگا، میں وی لڑانگا'۔ اسدی اس ضدّ نے ساریاں دا دھیان اپنے ولّ کھچیا۔ جسا سنگھ نے اسنوں گودی وچ چکّ کے پیار کیتا تے اسدیاں گلھاں تھاپڑدیاں ہویاں کیہا، “توں اک چنگا بچہ ایں۔ چنگے بچے ضرور لڑدے نے، پر جدوں توں اینا وڈا ہو جائینگا اسیں تینوں وی اپنے نال لے جاوانگے۔”
بچے دا ناں وارث سی؛ پنجابی دا ہون والا مہانکوی وارث شاہ، جہڑا بلہے شاہ دی موت توں تنّ، ساڈھے-تنّ سال پہلاں پیدا ہویا سی اوہ جسا سنگھ دے پچکارن نال شانت ہویا سی تے جتھا چلا گیا سی۔

نادر شاہ دے حملے دے کارن پنڈاں دے پنڈ اجڑ گئے سن تے سارا نظام کھیرو-کھیرو ہو گیا سی۔ زکریا خاں کول نہ فوج سی تے نہ ہی خزانہ۔ اسنوں دوبارہ نظام بحال کرن اتے اجڑے ہوئے پنڈاں نوں وساؤن وچ تنّ سال لگّ گئے۔ اس دوران سکھاں دے وستھار دیاں خبراں ملدیاں رہندیاں سن تے نادر شاہ دی ایہہ بھوکھبانی وی کئی واری یاد آؤندی رہی سی کہ 'حکومت تسیں نہیں، اوہ لوک کرنگے۔' اوہ رات نوں تربک-تربک اٹھدا تے دہشت وسّ چیکن لگدا، 'میں اوہناں نوں ختم کر دیاںگا...ختم کر دیاںگا۔' اسدیاں مٹھیاں بھچ جاندیاں تے منہ وچوں جھگّ ڈگن لگدی۔ اوہ بے بس سی۔ بے بسی وچ آدمی اس توں ودھ ہور کر وی کی سکدا ہے؟
پر جویں ہی اسدی اپنی حالت سمبھلی تے دلی توں سہائتا ملی، اسنے سکھاں اپر زبردست حملہ کر دتا۔ ڈلیوال دے قلعے وچ جنا سامان سی، لٹّ لیا تے اسنوں ڈھاء کے مٹی وچ ملا دتا۔ سینکڑے سکھاں نوں پھڑھ کے لاہور لیاندا گیا تے اسے پرانے نخاس چونک وچ شہید کر دتا گیا۔
سکھ پھیر بھجّ کے جنگلاں تے پہاڑاں وچ جا چھپے۔ گشتی-فوج پنڈ-پنڈ گھمن لگی۔ نمبرداراں، مکدماں تے چودھریاں نوں مڑ ساودھان کرن لئی انعام رکھ دتے گئے۔ سکھ زکریاں خاں دے سر 'تے بھوت وانگ سوار ہوئے جاپدے سن۔ اسنوں اک پل لئی وی چین نہیں سی ملدا تے اوہ من پرچاؤن خاطر اپنے دربار وچ بھنڈاں دے کھاڑے دیکھن-سنن لگّ پیا۔ اک دن برسات دے موسم وچ دو دناں دی جھڑی توں پچھوں جدوں ڈڈو ٹرٹرا رہے سن تے مچھراں-مکھیاں تے بھمکڑاں دا خاصہ بول-بالا ہو گیا سی مراسی-بھنڈاں نے اک ہاس-وینگ پیش کیتا...:
اک مراسی، “اﷲ تالا دی قدرت۔ میں حیران واں کہ ایہہ اینے مکھیاں-مچھر، کیٹ-پتنگے تے ڈڈو کدھروں آ گئے ہوئے؟ نہ ایہہ بارش دے نال اسمان وچوں ڈگدے نے تے نہ برسات توں پہلاں کتے دکھائی دندے نے۔ کیوں بھائی دسّ سمدا ایں کہ اکو دم ایہہ کدھروں آ گئے؟” اوہ اپنے دوجے ساتھی نوں پچھن لگیا۔
دوجا مراسی “توں نہیں سمجھ سکدا۔ ایہہ ڈڈو تے کیٹ-پتنگے مینہہ دے پانی، ہوا تے مٹی دے آپو وچ ملن توں پیدا ہندے نے۔”
تیجا “منّ لیا کہ مینہہ دے پانی، ہوا تے مٹی توں پیدا ہندے نے پر ایہہ لمے لمے والاں تے کالے کالے چہریاں والے وحشی، جہناں نوں ہر روز قتل کیتا جاندا اے، اینی تادات 'چ کتھوں آ جاندے نے؟”
دوجا “اوئِ مورکھا، عقل دیا دشمنا۔ جویں ڈڈو تے کیٹ-پتنگے، پانی توں پیدا ہندے نے، اوویں ایہہ امرتسر دے تلإ 'چوں...”
ہریک سامنتی شاسک وانگ خان بہادر زکریا خاں وی اندھوشواسی سی۔ جویں اسنے پہلاں سکھاں نوں سروور وچ نہاؤن توں روکن لئی عبدل رحمٰن دی ڈیوٹی لائی سی، ہن اک ہور فوجدار مسا خاں رنگھڑ نوں بھیج دتا۔ مسا خاں کٹڑ متسبی تے اجڈ آدمی سی۔ اسنے اپنا منجا ہرمندر صاحب وچ ڈاہ لیا۔ اتھے بیٹھ کے اوہ حقہ پیندا، شراب پیندا تے ناچ-مجرا دیکھدا۔
اینی سختی دے باو جود بلاکا سنگھ ناں دا اک سکھ سوار سروور وچ نہاؤن آیا۔ مسا خاں دے رنگ-ڈھنگ دیکھ کے اسدا اندر-باہر سلگ اٹھیا۔ اسدا جتھا اس سمیں بیکانیر دے ریگستان وچ سی۔ بلکا سنگھ بناں اشنال کیتیاں ترت واپس پرط گیا تے بیکانیر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نوں ہرمندر صاحب دی بے ادبی تے مسے رنگھڑ دی کرتوت دی خبر دتی۔
“بلاکا سنگھا۔” اک نوجوان روہیلی آواز وچ بولیا، “توں کیہو جیہا سکھ ایں اوئِ؟ توں ایہہ سبھ دیکھ کے برداشت کنج کر لیا؟ اپنے دھرم ستھان دی رکھیا لئی سیس کیوں نہیں دے دتا؟”
بلاکا سنگھ دی گردن شرم نال جھک گئی۔ اس سمیں دیوان چل رہا سی۔ جتھیدار نے سنگت نوں ونگار کے کیہا، “تہاڈے وچ اجیہا کوئی سرا ہے جہڑا امرتسر جا کے مسے رنگھڑ دا سر کٹّ لیائے؟”
“ایہہ سیوا مینوں دیو جی۔”
“ایہہ سیوا مینوں دیو جی۔”
دو سنت-سپاہی اکٹھے اٹھ کھڑے ہوئے۔ اوہناں دیاں تلواراں میان وچوں باہر نکل آئیاں سن۔
“وہگرو جی دا خالصہ، واہگورو جی دی فتح...” دے جیکارے نال سنگت نے اوہناں نوں اجازت دے دتی۔
ایہہ دوہیں سورمیں ادوں ہی اپنے گھوڑیاں اتے سوار ہو کے امرتسر ولّ تر پئے۔ اوہناں وچ اک مہتاب سنگھ بھنگو تے دوجا سکھا سنگھ ترکھان سی۔ مہتاب سنگھ دا جنم منڈی کاموں وچ تے سکھا سنگھ دا سیالکوٹ وچ ہویا سی۔
اوہناں مغل ادھیکاریاں دا بھیس دھار لیا۔ اک تھیلے وچ ہیٹھاں ٹھیکریاں تے اپر سکے بھر لئے۔
امرتسر پہنچ کے اوہناں پہریداراں نوں کیہا کہ اسیں اپنے علاقے دا مالیا دین آئے ہاں۔
اندر جان دی آگیا مل گئی۔
امرتسر ادوں بڑا چھوٹا جیہا شہر ہندا سی۔ اوہناں نے اپنے گھوڑے اک رکھ دی چھاں ہیٹھ بنھ دتے تے مندر دے اندر چلے گئے۔ مسے نے ناچ-گانے تے شراب دی محفل سجائی ہوئی سی۔ اوہناں ٹھیکریاں تے سکیاں نال بھریا تھیلا اسدے ساہمنے رکھ دتا۔ جویں ہی مسا خاں نے تھیلا کھولن لئی گردن جھکائی، مہتاب سنگھ نے تلوار دے اکو وار نال اسدا سر دھڑ نالوں وکھ کر دتا۔ جنے چر وچ اسنے سر تھیلے وچ رکھیا سکھا سنگھ نے اوہناں ساریاں دا صفایا کر دتا جہڑے مسا خاں دے کول بیٹھے شراب پی رہے سن تے ناچ-مجرا دیکھ رہے سن۔
دوویں سورمیں جھٹپٹ باہر نکلے تے اپنے گھوڑیاں اتے سوار ہو کے نوں دو گیاراں ہو گئے۔
ایہنیں دنیں بھائی بوتا سنگھ تے گرجا سنگھ ترنتارن دے جنگلاں وچ چھپے ہوئے سن۔ اوہ رات نوں کھانے دی بھال وچ نکلدے تے موقع دیکھ کے امرتسر سروور وچ ٹبھی لا جاندے سن۔ اک دن کسے کسان نے اوہناں نوں دیکھ لیا تے آپدے نال دے کسان نوں پچھیا…:
“ایہہ کون نے؟ کتے سنگھ تاں نہیں؟”
“سنگھ کتھے؟ اوہ تاں ختم ہو چکے نے...ایہہ تاں گدڑ نے وچارے جہڑے جان لکاندے پھر رہے نے۔” ساتھی نے اتر دتا۔
ایہہ گلّ بوتا سنگھ نوں بڑی رڑکی۔ ایہہ سدھ کرن لئی کہ سنگھ ختم نہیں ہوئے، اجے جؤندے نے، اوہ دوویں جنگلاں وچوں نکل کے نور محل دی سراں کولوں لنگھدی شاہی سڑک اتے آ بیٹھے۔ اوہناں آؤندے، جاندے مسافراں دے گڈیاں اپر اک آنا تے کھوتیاں اپر بھار اپر اک پیسہ وصول کرنا شروع کر دتا۔ جویں اتھے اوہناں سکھ راج ستھاپت کر لیا ہوئے۔ ایہہ سلسلہ کجھ دن انج ہی چلدا رہا۔ کسے نے اوہناں توں کوئی پچھگچھّ نہیں کیتی۔ مسافر ٹیکس دندے تے لنگھ جاندے رہے۔ پر بوتا سنگھ دا ادیش ٹیکس وصولنا نہیں سی، مغل شاسکاں نوں ونگارناں سی۔ جدوں کوئی پچھگچھّ نہ ہوئی تاں اسنے لاہور دے صوبیدار زکریا خاں نوں چٹھی لکھی...:
"چٹھی لکھے سنگھ بوتا، ہتھ ہے سوٹا
آنا لئیا گڈے نوں، پیسہ پر کھوتا۔
آکھو بھائیؤ خان نوں، انج آکھے بوتا۔"
زکریا خاں نوں خبر ملی تاں اسنے اپنے فوجی افسر جلالودین نوں سو آدمی دے کے بھیج دتا کہ اوہ بوتا سنگھ نوں گرفتار کر لیائے۔ بوتا سنگھ تاں چاہندا ہی ایہہ سی۔ اوہ تے اسدا ساتھی گرجا سنگھ مغلاں دا مقابلہ کرن لئی میدان وچ اتر آئے۔ ہتھ وچ اک سوٹا پھڑھی صرف دو سنگھ تے دوجے پاسے زکریا خاں دے ہتھیاراں نال لیس سو سینک۔ بوتا سنگھ تے گرجا سنگھ نے سر تلی 'تے رکھ کے پٹھاں جوڑ لئیاں گھم گھم دے دشمن نوں روکدے تے جوابی وار کردے رہے۔ جدوں تکّ دیہہ وچ پران رہے جی توڑ کے لڑے۔ آخر دو نہتھے آدمی کدوں تکّ سو سینکاں دا مقابلہ کردے۔ اوہ دشمن سیناں دے کئی آدمیاں نوں زخمی کرکے شہید ہو گئے۔
سبیگ سنگھ نے سکھاں تے زکریا خاں وچکار سمجھوتہ کروایا سی، لاہور دا کھاندا-پیندا جٹّ سی۔ اسدا پتر شاہباز سنگھ مکتب وچ فارسی تے عربی پڑھدا سی۔ اوہ اک ہشیار تے سمجھدار ودیارتھی سی گھرے وید تے اپنے ہور دھارمک گرنتھ وی پڑھدا سی۔ زکریا خاں سکھاں دیاں ہتیاواں کر رہا سی، مکتب دے کٹڑپنتھی مولوی نے اوہناں نوں جائز دسدیاں کیہا، “سکھ مذہب وی کوئی مذہب ہے، جہڑا ڈاکو-لٹیرے پیدا کردا اے؟” ایہہ سن کے شاہباز چپّ نہ رہِ سکیا، جھٹّ مولوی دی اس گلّ دا اتر دتا، “مسلمان مذہب وی کوئی مذہب ہے، جو بے گناہاں اپر ظلم ڈھاؤندا ہے تے بھرا توں بھرا دا قتل کرواؤندا ہے؟”
سندیاں ہی مولوی دا پارا چڑھ گیا۔ اسنے اسلام دی توہین (بے ادبی) کرن دا دوش لا کے شاہباز نوں قاضی دی عدالت وچ پیش کر دتا۔ قاضی نے جویں کہ اسدا اصول سی، اسلام قبول کرن جاں پھیر موت دا فیصلہ سنا دتا۔ شاہباز نے دھرم بدلن دے بجائے موت قبول لئی۔ سبیگ سنگھ زکریا خاں کول گیا۔ اسنے اتر دتا، “عدالت دا معاملہ اے، میں اس وچ کوئی دخل نہیں دے سکدا۔” سبیگ سنگھ قاضی کول گیا۔ قاضی نے اسدی گلّ سنن توں انکار کر دتا۔ سبیگ سنگھ اسدے اس اجڈّ وطیرے توں چڑ کے بولیا، “توں قاضی نہیں، قصائی ایں...تے تیری ایہہ عدالت بچڑخانا۔” قاضی نے پتر دے نال اسنوں وی پھاہ لیا۔ اسنوں وی اسلام قبول کر لین جاں پھیر سزائے-موت دی سجا سنا دتی گئی۔
پیو تے پتر دوواں نوں چرخی اپر پٹھا لمکا دتا گیا۔ “بولو، اسلام قبول کردے ہو جاں نہیں؟” کہندیاں ہویاں کورڑے لاؤنے شروع کر دتے گئے۔ جدوں کورڑیاں نال گلّ نہ بنی تاں گرم چمٹیاں نال ماس پٹیا گیا پر پیو-پتر ٹس توں مس نہ ہوئے۔ جدوں تکّ دیہہ وچ پران رہے 'ستنام، ستنام' اچاردے رہے۔ آخری شبد سن
'سنگھ سورا سوئی کہاوے
گل خنجر نال کٹاوے۔'
حقیقت رائے تے بھائی تارو سنگھ دی شہیدی وی ایہناں دناں وچ اسے طرحاں ہوئی۔ کسے نے وی دھرم بدلنا سویکار نہیں کیتا۔ شہیدیاں تے بلیداناں دی ریت جہی پے گئی سی۔ سکھ اتہاس دی ویرتا تے بلیدان گاتھا وچ عورتاں وی مرداں نالوں پچھے نہیں سن۔
ضلع امرتسر دے کونڈا پنڈ وچ جتھیدار بہادر سنگھ دے پتر دا ویاہ سی۔ ویاہ چپ چاپ کیتا جا رہا سی۔ کڑی والے کنیاں دان کرن لئی کونڈے ہی آ گئے سن۔ کوئی دھمدھام نہیں سی تے نہ ہی بہتے لوک ہی بلائے گئے سن۔ نیڑے نیڑے-دے رشتے دار تے میلی-ملاقاتی آئے ہوئے سن۔ ادوں ہی خبر ملی کہ پٹی دا حاکم ظفر بیغ فوج لے کے آ رہا ہے۔ بہادر سنگھ تے اسدے ساتھی گھبرائے نہیں۔ گھبراؤنا کیسا؟ اجہیاں گھٹناواں ہندیاں ہی رہندیاں سی تے اوہ اوہناں دے آدی ہو چکے سن۔ آنند کارج جاری رہا تے ظفر بیغ نے پنڈ نوں آ گھیریا۔
سکھاں دی گنتی دس-باراں ہی سی، جدوں کہ ظفر بیغ نال سو توں ودھ آدمی سن۔ اس دے باو جود سکھاں نے اجیہا زبردست ہلاّ بولیا کہ دشمن دی سیناں دے پنجاہ آدمیاں دے سر کٹّ کے صاف نکل گئے۔ اوہناں دا وال وی ونگا نہیں سی ہویا۔
ظفر بیغ نے بچے ہوئے پنجاہ آدمیاں نال بہادر سنگھ دے مکان نوں گھیر لیا۔ اوہ اپنے بندیاں دی موت دا بدلہ زنانیاں تے بچیاں کولوں لینا چاہندا سی۔ بہادر سنگھ دی پتنی دھرم کور نے مقابلے لئی قمر کسّ لئی۔ گھر وچ ویہہ عورتاں سن۔ دھرم کور نے دو جنیاں نوں تلواراں دے کے دروازے کول کھڑھا کر دتا تے دو نوں برچھے پھڑا کے کندھ کول۔ باقی زنانیاں جہناں وچ خود دھرم کور وی سی، نے چھت اتے جا کے دشمن اتے اٹاں-روڑیاں دا مینہہ ورھا دتا۔
جدوں دیکھیا کہ اپرلی سمگری ختم ہو گئی ہے تے دشمن حملہ کرکے گھر وچ گھسنا چاہندا ہے تاں دھرم کور تلوار لے کے ہیٹھاں چھال مار گئی۔ کجھ ہور زنانیاں نے وی اسدا ساتھ دتا۔ دشمن دیاں تلواراں نال لوہا لیندی ہوئی اخیر دھرم کور دھرتی 'تے ڈگّ پئی۔ تلوار اجے وی اسدے ہتھ وچ سی۔ ظفر بیغ نے سوچیا کہ کم نبڑ گیا۔ اوہ اسنوں گھوڑے اتے لدّ کے نال لے جانا چاہندا سی۔ جیوں ہی ظفر بیغ گھوڑے توں چھال مار کے اتریا، دھرم کور چکنی ہو گئی۔ اسنے تلوار دا اک بھرپور وار کیتا تے ظفر بیغ پچھاڑ کھا کے جا ڈگیا۔ مغل سینکاں نے اسنوں چکیا تے گھوڑے اپر لدّ کے بھجّ کھڑے ہوئے۔
پہلی جولائی 1745 نوں زکریا خاں چل وسیا۔ اپروکت گھٹنا اسدی موت توں اٹھ-دس دن پہلاں ہوئی سی۔ 'حکومت تسیں نہیں اوہ کرنگے۔' نادر شاہ دی بھوکھ بانی مرن سمیں وی اسنوں یاد آئی تے ایہہ اسنوں سچ ہندی جاپی۔ اسنے کوئی دس ہزار سکھاں دی ہتیا کیتی پر سکھاں دے حوصلے پہلاں نالوں وی ودھے ہوئے جاپدے سن۔ بربرتا، ادیش تے آدرش توں ہار چکی سی۔

زکریا خاں دی موت پچھوں، دو-ڈھائی سال انج بیتے...لگدا سی، پنجاب وچ نہ کوئی راج ہے، نہ راج-پربندھ۔ اک پاسے زکریا خاں دے دوویں بیٹے یہیا خاں تے شاہ نواج وچکار اتر-ادھیکاری بنن لئی گھریلو-جنگ شروع ہو گئی تے دوجے پاسے کٹھپتری بادشاہ محمد شاہ رنگیلا تے اسدے وزیر کمرودین خاں وچ ٹھن گئی۔ بادشاہ ایہہ نہیں سی چاہندا کہ پنجاب وچ ترانی-دل دا ہی راج رہے، جدوں کہ کمرودین اپنا خاندانی راج قایم رکھن اتے تلیا ہویا سی۔ رنگیلا صرف ناں دا ہی بادشاہ سی۔ ستا کمرودین دے ہتھ وچ سی۔ اسنے زکریا خاں دے بھتیجے نوں فیصلہ نہ ہون تک عارضی سبیدار بنا دتا۔ خزانہ خالی سی، فوج نوں تنخواہ نہیں سی مل رہی۔ نواب عبداللہ نے اپنے استھائی شاسن کال وچ اپنا گھر بھر لین دی سوچی۔ کساناں اپر لگان ودھا دتا گیا تے فوج نوں جتھوں وی تے جویں وی ہو سکے پیسے کماؤن دی کھلھی چھٹی مل گئی۔ سٹہ ایہہ کہ اجیہی ہنیرگردی مچّ گئی کہ لوک ہاہاکار کر اٹھے تے ایہہ کہاوت ہوند وچ آئی...
'حکومت نواب عبداللہ،
نہ چکی رہی، نہ چلھا۔'
بھراواں وچ چل رہے وراثت دے جھگڑے نوں نبیڑن لئی وزیر کمرودین خاں نے بادشاہ نوں ایہہ سجھاء دتا کہ یہیا خاں نوں لاہور دا تے شاہ نواج خاں نوں ملتان دا صوبیدار بنا دتا جائے۔ پر بادشاہ نے اسدا ایہہ سجھاء ردّ کر دتا کیونکہ اوہ صوبیدار دی نیوکتی اپنی مرضی نال کرکے اپنے آپ نوں ستنتر شاسک سدھ کرنا چاہندا سی تے پنجاب نوں ترانی-دل دے جدی ادھیکار ہیٹھوں مکت کرنا چاہندا سی۔
وزیر کمرودین بڑا چتر تے دھن دا پکا آدمی سی۔ جتھے اوہ بادشاہ اتے انکش رکھنا چاہندا سی، اتھے ہی پنجاب نوں وی ورودھی دل دے ہتھاں وچ نہیں سی جان دینا چاہندا۔ انج وی یہیا خاں اسدا جوائی سی تے اوہ اسنوں پنجاب دا نواب بناؤنا چاہندا سی۔ جدوں بادشاہ نے اسدا سجھاء ردّ کر دتا تاں اوہ ڈھیٹھاں وانگ مسکرایا تے من ہی من وچ ایہہ کہاوت دہورائی، 'کیا پدی، کیا پدی کا شوربا'۔ اسنے چپ چاپ فیصلہ کیتا تے یہیا خاں نوں کیہا، “جاہ، جا کے لاہور 'تے قبجہ کر لے۔ رنگیلا جو تیر ماریگا، اسنوں میں دیکھ لوانگا۔”
فوج تیار سی۔ یہیا خاں اسنوں لے کے لاہور آ پہنچیا۔ شاہ نواز خاں توں ایہہ سہِ نہ ہویا۔ اوہ وی اپنی فوج لے کے آ پہنچیا۔ اوہ بڑا ہرکھی سبھاء دا آدمی سی۔ بھرا نوں کہن لگا، “تہاڈی وراثت وچ میرا وی حصہ ہے، بٹوارا ہووےگا۔ سدھی طرحاں نہ ہویا تاں تلوار دی نوک 'تے ہووےگا۔”
یہیا خاں نوں اپنے وزیر سہرے دی مدد دا بھروسہ سی۔ بولیا، “ایہہ منہ تے مسراں دی دال۔ وڈا آیا اے بٹوارا کرن والا۔”
دوواں بھراواں دیاں فوجاں آپس وچ بھڑ گئیاں۔ شاہ نواز مجاز دا کرارا ہی نہیں، تلوار دا دھنی وی سی۔ یہیا خاں نے جدوں دیکھیا کہ شاہ نواز دا پلڑا بھاری پے رہا ہے تاں اسنوں کجھ نقدی تے کجھ ہیرے-جواہر دے کے سمجھوتہ کر لیا، جہڑا 3 جنوری 1746 نوں ہویا۔ شاہ نواز خاں اپنی جالندھر دی فوجداری وچ واپس پرط گیا۔
زکریا خاں نے سکھاں نوں مٹاؤن دا جو ابھیان چھیڑیا سی، پنجاب وچ قانون تے پربندھ دی حالت اسے کرکے گڑبڑائی ہوئی سی۔ اسدی موت پچھوں یہیا خاں تے شاہ نواز وچ جہڑا گریہہ-یدھ چھڑیا، اس نال حالات ہور وی مندے ہو گئے۔ راج پربندھ دیاں چولاں بالکل ہی ہلّ گئیاں سن۔ جموں دے راجے نے اپنے راج نوں ستنتر اعلان دتا تے راجسو دینا بندہ کر دتا۔ سبھ توں وڈا خطرہ سکھ باغی سن۔ اوہناں دے دھاڑوی جتھے جنگلاں تے پہاڑاں وچوں نکل آئے سن تے اوہناں اپنے دشمنا نوں سودھنا شروع کر دتا سی۔ اوہناں نوشہرا تے مجیٹھا آدی دے پنڈاں تے قصبیاں اپر دھاوا بول کے صاحبَ رائے، رام رندھاوا، کرمدین، ہر بھگت نرنجنیاں، قاضی فضل احمد خاں کھوکھر، شمشیر خاں تے اوہناں دے چودھریاں تے مکدماں دا، جہناں نے اوہناں دے گھر-بار اجاڑن وچ مغلاں دی مدد کیتی سی، صفایا کر دتا۔
امن پسند لوک اپنے کھیتاں وچ محنت کرکے جو وی پراپت کردے، اس وچ سنتشٹ رہندے سن۔ راجنیتی نال اوہناں دا کوئی سروکار نہیں سی پر ہن اوہ وی گشتی فوج ہتھوں دکھی سن۔ فوجی بھکھے بگھیاڑاں وانگ گھر وچ گھس آؤندے۔ پیسہ، پران تے عزت کجھ وی سرکھات نہیں سی۔ اوہ گھسر-مسر کردے، 'اس جیونے نالوں تاں مر جانا چنگا ہے۔' جوان پتر، پیو نوں کہندا، “میں ہن حل دی ہتھی نہیں پھڑنی۔ بلد جاں زمین ویچ کے مینوں گھوڑا تے تلوار لے دیو۔ جیون دا ایہی اک سادھن رہِ گیا اے۔ اسیں انّ اگاؤن والے دانے-دانے نوں ترسدے ہاں، تے لٹ-مار کرن والے موجاں ماندے نے تے دن-دناؤندے پھردے نے۔”
ماجھے دے جٹّ-کسان اتوں بھولے-بھالے تے اندروں پورے چلاک ہندے نے۔ اوہناں بارے اک کہاوت مشہور ہے 'جٹّ مچلا خدا نوں لے گئے چور'۔ ایہناں جٹّ کساناں دا جنماں جنمانتراں توں اک سبھاء ہے بن ٹھن کے سویمان نال رہنا۔ جدوں مان-سنمان اتے گلّ آئے، اوہ جان 'تے کھیڈ جاندے نے۔ ہن وی اویں ہی ہویا۔ تلواراں تکھیاں کیتیاں گئیاں، گھوڑیاں دا جویں وی ہو سکیا پربندھ کیتا گیا تے گھر-بار چھڈّ کے سکھ جتھیاں وچ جا شامل ہوئے۔ پڑھن-لکھن دی نہ کسے نوں وہل سی تے نہ ہی لوڑ۔ اوہ گھوڑسواری تے تلواربازی سکھدے سن تے اس کلا وچ کوئی اوہناں دا ثانی نہیں سی ہندا۔ تیرنا تیرن نال تے لڑنا لڑن نال آؤندا ہے۔ جہڑے تیز بدھ والے نوجوان کسے جتھے نال رہِ کے لڑنا سکھ جاندے سن، اوہ اپنا وکھرا جتھا بنا لیندے سن۔ انج نویں نویں جتھیدار پیدا ہو گئے، جہڑے اپنے پنڈ تے جاتی دے ویہہ-پچی نوجواناں نوں نال رلا کے اپنا وکھرا ڈیرہ وی بنا لیندے سن۔ اوہناں نوں گشتی فوج دا بھے نہیں سی ہندا، بلکہ گشتی فوج خود اوہناں توں بھیبھیت رہندی سی۔ حوصلے تے ویرتا دے کارنامیاں صدقہ، اوہناں نوں جہڑا دھن، پرسدھی تے سرکھیا پراپت ہندی، اوہ نوجوانا نوں ہی نہیں بلکہ وڈے-بزرگاں نوں وی اپنے ولّ کھچدی سی۔ اراجکتا دے اس یگ وچ تلوار نال ہی عزت ملدی سی اتے کھنڈے-باٹے دا امرت چھک کے جہڑا منوبل پیدا ہندا سی، اوہ اجتّ تے اننت سی۔ بھانت-بھانت دے ڈاکو لٹیرے اٹھ کھڑے ہوئے سن ہپھڑا-دپھڑی، لٹ-مار، جسدی لاٹھی اسدی مجھّ، سادھارن آدمی دا جیونا دبھر ہو گیا سی۔ ایہہ جتھے اپنی تے اپنے پنڈاں وچ وسدے اپنے لوکاں دی راکھی کردے سن۔ اوہناں دی سنکھیا دنوں دن ودھ رہی سی۔
اک بے نام صوفی فقیر، جسدے وال کھلرے ہوئے، موڈھے اپر جھولی تے ہتھ وچ گھنگروآں والا گول ملائم ڈنڈا ہندا سی، گھمدا نظر آؤندا۔ اوہ اس ڈنڈے نوں دھرتی اپر مار-مار کے، گھنگروآں دی چھنکار دے نال نال اچی تے صاف-مٹھی آواز وچ گاؤندا…:
'کبیر اک انسان، نہ ہندو نہ مسلمان۔
کجھ وی کہے وید قرآن، میری اپنی ایہہ پہچان۔
توں کہیں کاغذ دی لیکھی، میں کہاں اکھاں دی دیکھی۔'
اوہ 'دیکھی-دیکھی' واری واری دہراؤندا، پچھے پچھے آ رہے اناتھ بچے وی دہراؤندے۔ گھنگروآں دی چھنکار دے نال ایہہ بول اک سر ہو جاندے تے سماں بجھّ جاندا۔ تان انج ٹٹدی…:
'دنیاں دانے-دانے نوں محتاج،
دنیاں دانے-دانے دی محتاج'۔
لوکاں دی بھیڑ لگّ جاندی۔ جسدی جو شردھا ہندی، اسدی جھولی وچ پا دندا تے اوہ جھومدا-گاؤندا ہویا اگے تر جاندا۔
دراصل ایہہ بے نام صوفی فقیر بھوپ سنگھ سی۔ اوہ تے اسدے پچھے پچھے ترن والے بچے اس فقیری بھیس وچ شہر شہر گھمدے سن، دشمن دے پڑائ دیاں گتیودھیاں تے یوجناواں دا پتہ کرکے اس دی خبر نواب کپور سنگھ تے جسا سنگھ آہلوالیا نوں پہنچاؤندے سن۔
زکریا خاں دی موت پچھوں پہلی دیوالی 14 نومبر 1745 نوں آئی۔ لاہور سرکار دی کمزوری دا پتہ لگّ چکیا سی۔ سکھ اس موقعے اپر امرتسر وچ کھلھم-کھلے اکتر ہوئے۔ ہرمندر صاحب دے کھلھے درشن کیتے، سروور وچ اشنان کیتا تے دربار سجیا تے اپنے آپ نوں مڑ سنگٹھت کرن دا گرمتا پاس ہویا۔ جہڑے نویں لوک آئے سن، اوہناں نوں ملا کے بڈھا-دل تے ترنا-دل دے 25 جتھے بنائے گئے۔ اوہناں دا اپنا اپنا جھنڈا تے اپنا اپنا نیتا سی۔ ہریک جتھے دے میمبراں دی تعداد سو دے لگبھگ سی۔ جسا سنگھ آہلوالیا دی عمر اس سمیں 27 سال دے لگبھگ سی۔ تیر تے تلوار چلاؤن وچ اسدا کوئی ثانی نہیں سی۔ جیسا ڈیل ڈول سی، ویسی ہی خوراک اک سیر مکھن تے پائیا کو مصری دا ناشتہ کردا تے روٹی ویلے ادھا بکرا اکلا کھپا جاندا سی۔ اسنے ماتا سندری کول رہِ کے جتھے دھارمک سکھیا پراپت کیتی سی، نال ہی مکتب وچ اردو اتے فارسی وی سکھ لئی سی۔ انج اوہ اپنے سمیں دے انوسار ودوان وی سی تے اسدی ویرتا دا لوہا وی سارے مندے سن۔ اپنے ایہناں گنا کارن تے نواب کپور سنگھ دا دھرم پتر ہون کارکے اوہ اینا حرمن-پیارا ہو گیا سی کہ لوک اسنوں 'بادشاہ' کہن لگّ پئے سن۔ نواب کپور سنگھ بڈھا-دل دے نیتا سن۔ جسا سنگھ ترنا-دل وچ جان دے بجائے اوہناں دے انگ-سنگ رہندا سی تے اوہناں دی سیوا-ٹہل کردا سی۔
بہت سارے نویں لوک آ گئے سن۔ اوہناں لئی تے اوہناں دے گھوڑیاں لئی خوراک، بستراں تے ہتھیاراں دی لوڑ سی۔ پنجاب وچ جویں بابر دے حملے پچھوں بھکھے-ننگے تے بے روزگاراں دی گنتی ودھ گئی سی۔ اسے طرحاں ہن وی ودھ رہی سی۔ ایہناں نیاسریاں نوں دھیان وچ رکھدیاں ہویاں گورو امرداس جی نے لنگر، پنگت تے سنگت والی جہڑی ریت چلائی سی، اوہ ہن وی جویں دی تویں چل رہی سی۔ اس لئی پیسے دی بڑی لوڑ سی۔ دھن جس حیلے نال آ سکدا سی، اوہی سکھاں نے اپنایا۔ گشتی فوج پورب ول جاندی تاں اوہ پچھم وچ دھاوا بول دندے۔ جے سیناں نال ٹاکرا ہو جاندا تاں ڈٹ کے لڑدے۔ اپنی یدھ کلا دی مہارت صدقہ اوہناں بٹالا، جالندھر، تلواڑا، بجواڑا، گھاگ، مانکی تے پھگواڑا آدی قصبے لٹّ لئے۔
اپنیاں ایہناں سپھلتاواں توں اتساہت ہو کے اوہناں نے پنجاب دی راجدھانی لاہور نوں وی لٹّ لین دی یوجنا بنائی۔
کجھ چنے ہوئے نوجوانا نے مغل سیناں دا بھیس دھاریا تے اوہ موچی دروازے راہیں لاہور وچ داخل ہو گئے۔ جنوری دا مہینہ سی، کشمیر وچ برف پے رہی سی تے اتھے ہڈیاں وچ پور جان والیاں ٹھنڈیاں ہواواں چل رہیاں سن۔ لوک سورج دے چھپاء نال ہی گھراں وچ جا وڑدے سن۔ بوہے باریاں بند ہو جاندیاں سن تے گلیاں سنیاں۔ اج وی اویں ہی سی۔ دوکاناں تے گھراں وچوں آؤندی مدھمّ روشنی وچ سنگھاں نوں پچھاننا اسمبھو سی۔ سکھ جواناں نے سارے رستے بند کرکے دکانداراں نوں تلوار دے گھاٹ اتار دتا تے لٹّ دا مال گھوڑیاں اتے لدّ کے ترنت نسّ آئے۔ کجھ نوجواناں نے اوہناں قاضیاں تے منصفاں دا، جہناں نے پھڑھے گئے سکھاں نوں موت دیاں سزاواں سنائیاں سن، اوہناں دے گھراں وچ گھس کے صفایا کر دتا۔
بھاویں ہر جگہ گڑبڑ چل رہی سی، پر لاہور پہلی واری لٹیا گیا سی۔ جدوں یہیا خاں نوں اس دی خبر ملی، اسنوں بڑی نموشی ہوئی۔ اسنے دیوان لکھپت رائے نوں حکم دتا کہ ساڈی نکّ ہیٹھ ستا دا اپمان کرن والے ایہناں سکھاں نوں سخت سجا دتی جائے۔ لکھپت رائے نے گھوڑ سوار سیناں اوہناں دے پچھے لا دتی۔
لاہور لٹن توں پچھوں مغل سینک بنے سکھ گھوڑ سوار اپنے دوجے ساتھیاں نال آ رلے۔ اوہ راوی دے کنڈھے جنگل وچ چھپے اوہناں دا انتظار کر رہے سن۔ کنڈیدار جھاڑیاں تے دلدلی رستیاں اتے ڈھلیاں-ڈھالیاں سلواراں والی مغل سیناں لئی، چست-پھرتیلے سنگھاں دا پچھا کرنا آسان نہیں سی ہندا۔ اوہناں دیا سلواراں کنڈیدار جھڑیاں وچ پھس جاندیاں تے گھوڑے دلدل وچ دھس جاندے۔ جدوں کہ سکھاں لئی اسنوں پار کر جانا کوئی اوکھا کم نہیں سی ہندا، کیونکہ اوہ اس دے عادی سن۔ سکھ اتھوں نسّ کے روڑی بابا نانک پنڈ وچ پہنچ گئے۔ راہ وچ اوہناں گونڈلا والا پنڈ اپر دھاوا بولیا سی تے اتھوں کجھ بھیڈ-بکریاں حق لیائے سن۔ ایہہ سمجھ کے کہ ہن اسیں خطرے 'چوں باہر ہاں بھیڈ-بکریاں دے ماس دا بھوجن چھک کے رات اتھے ہی بتاؤن دا فیصلہ کیتا گیا۔ ایہہ امین آباد ضلعے دا پنڈ سی تے امین آباد ضلعے دا فوجدار، لکھپت رائے دا بھرا جسپت رائے سی، جہڑا اپنی فوج نال کھوکھراں پنڈ وچ گھات لائی بیٹھا سی۔
گونڈلا وال دے لوکاں نے اس کول جا کے فریاد کیتی کہ دو ہزار سکھ سواراں نے اچانک اوہناں دے پنڈ اتے دھاوا بولیا تے اوہناں دیاں بھیڈ-بکریاں حق کے لے گئے۔ ہن اوہ روڑی بابا نانک وچ اوہناں دا جھٹکا کرنگے۔ ساڈیاں ایہہ بھیڈاں، بکریاں سانوں دوا دیو۔
ایہہ تنے پنڈ نیڑے نیڑے سن۔ جسپت رائے اپنی فوج لے کے روڑی بابا نانک آ پہنچیا۔ اسنے اپنے دوت ہتھ سکھاں نوں کہہ بھیجیا کہ بھیڈاں-بکریاں اوہناں دے مالکاں نوں واپس کر دیو تے ترنت اتھوں چلے جاؤ۔ سکھاں دی اگوائی جسا سنگھ آہلوالیا کر رہے سن۔ اوہناں نے اتر دتا، اسیں-تنّ دن دے بھکھے ہاں، بھوجن کرکے راتیں آرام کراںگے تے پھیر چلے جاوانگے۔ جسپت رائے نے کہایا کہ بھلا چاہندے ہو تاں ترنت چلے جاؤ۔ میں تہانوں اتھے اک پل وی ٹکن نہیں دیاںگا۔
سکھاں نے اس دھمکی دی کوئی پرواہ نہیں کیتی۔ اوہ سنی-انسنی کرکے لنگر بناؤن وچ رجھّ ہو گئے۔ جسپت رائے نے تاء کھا کے حملہ کر دتا۔ اوہ ہاتھی اتے سوار سی پر اس کول فوج کوئی زیادہ نہیں سی۔ سکھاں نے ہتھیار سمبھالے تے مقابلے لئی آ ڈٹے۔ بھاڑے دی ٹٹو فوج سکھاں دا کی مقابلہ کردی۔ جسا سنگھ دی تلوار قہر ڈھاء رہی سی۔ سکھ بڑی تیزی نال اگے ودھے تے جسپت رائے نوں آ گھیریا۔ نباہو سنگھ ناں دا رنگریٹا سکھ پوچھ پھڑھ کے ہاتھی اپر جا چڑھیا تے تلوار دے اکو وار نال جسپت رائے دا سر دھڑ نالوں وکھ کر دتا۔ بس ہن کی سی دشمن سینا بھجّ کھڑی ہوئی تے میدان سکھاں دے ہتھ رہا۔ نباہو سنگھ نوں موڈھیاں اپر چکّ کے...
'رنگریٹا گورو کا بیٹا،
گورو دا بیٹا رنگریٹا'۔
نعرے لاؤندیاں تے گاؤندیاں ہویاں جشن منایا گیا۔ پھیر لنگر چھکیا تے رام نال رات بتائی گئی۔
ooo
دیوان لکھپت رائے نے بھرا دے مارے جان دی خبر سنی تاں یکدم پاگل ہو اٹھیا۔ اوہ اپنی پگّ یہیا خاں دے ساہویں سٹّ کے بولیا، “میں پرتگیا کردا ہاں کہ جدوں تیک سکھاں دا کھرا-کھوج نہیں مٹاء دیاںگا، اوہناں دے بچے-بچے نوں قتل نہیں کر دیاںگا، پگّ نہیں بنھانگا۔ اک کھتری نے اوہناں نوں پیدا کیتا تے میں، اک کھتری، اوہناں دا کھاتماں کر دیاںگا۔”
یہیا خاں ایہی چاہندا سی۔ اسنے دیوان لکھپت رائے نوں من-مانیں کرن دی کھلھی چھٹی دے دتی۔ لاہور وچ دوکانداری جاں سرکاری نوکری کرن والے جنے وی گرمکھ سکھ سن، اوہناں ساریاں نوں گرپھتار کر لیا گیا۔ ساریاں نوں جلاداں دے حوالے کر دتا گیا تے ایہہ حکم دتا گیا کہ ایہناں نوں 10 مارچ نوں، مسیا والے دن، نخاس چونک وچ قتل کر دتا جائے۔
ایہہ خبر سندیاں ہی لاہور شہر وچ ہاہاکار مچّ گئی۔ شہر دے پتونتے سجنّ کوڑا ملّ، کنجا ملّ، دلا رام، کشمیری ملّ، صورتَ سنگھ، ہری سنگھ، بھائی دیسراج تے چودھری جواہر ملّ پرتیندھ منڈل بن کے دیوان لکھپت رائے کول گئے تے بینتی کیتی کہ بے گناہاں دا خون، تے خاص کرکے سومواری مسیا دے پوتر دہاڑے اتے، نہ بہایا جائے۔
لکھپت رائے نے اوہناں دی پرواہ نہیں کیتی۔ جلاداں نے حکم دا پالن کیتا۔ دیوان نے دوجا قدم ایہہ چکیا کہ سکھاں دے دھارمک گرنتھ ساڑ دتے تے پوجا ستھان ڈھاہ دتے گئے تے نال ہی ایہہ اعلان کیتا کہ جہڑا کوئی گورو گوبند سنگھ دا ناں لئے، اسدے ڈھڈّ وچ چھرا مار دتا جائے۔ اتھوں تک کہ اسنے گڑ نوں 'گڑ' کہن دی مناہی وی کر دتی کیونکہ 'گو' توں 'گورو' شبد چیتنا وچ اجاگر ہندا سی۔ لوک گڑ نوں 'بھیلی' کہن لگّ پئے۔
توپاں تے بندوقاں نال لیس گشتی فوج سکھاں دی بھال وچ نکل پئی تے اوہناں دا قتل عام شروع ہو گیا۔
لگبھگ پندراں ہزار سکھ راوی دے کنارے کانھونوال دے جنگلاں وچ چھپے ہوئے سن۔ نواب کپور سنگھ، سکھا سنگھ ماڑی کمبو والے، گردیال سنگھ ڈلیوال، چڑھت سنگھ شکرچکیا تے جسا سنگھ آہلووالیا پرمکھ جتھیدار وی اوہناں وچ شامل سن۔
جدوں اس گلّ دا پتہ لگیا تاں ملتان، بہاول پور، جالندھر، دواب تے پہاڑی راجیاں دی فوج نوں نال لے کے یہیا خاں تے لکھپت رائے نے اوہناں اپر چڑھائی کر دتی۔ سکھ گریلا یدھ لڑدے ہوئے پچھے ہٹ رہے سن۔ اوہ کدی-کدی پلٹ کے دشمن اتے حملہ کردے سی تے اسدی رسد تے ہتھیار آدی کھوہ لجاندے سی۔ اوہ ہولی ہولی پٹھان کوٹ تے ڈلہوزی دے وچکار ویشالی پہاڑی دی تلہٹی وچ پہنچ گئے۔ اک پاسے پہاڑ سی، پہاڑی راجیاں نوں پہلاں ہی آدیش دے دتا گیا سی کہ اوہ سکھاں دا رستہ روکن۔ دوجے پاسے بپھری ہوئی طوفانی ندی سی جس نوں پار کرنا سنبھوَ نہیں سی۔ باقی دوویں پاسیں توپاں تے بندوقاں نال لیس لکھپت رائے دی سیناں، اوہناں نوں گولیاں نال بھنّ دین لئی تیار کھڑی سی۔ سنگھ چارے پاسیوں گھر گئے۔ موت سراں اتے منڈلاؤندی دکھائی دتی۔ پرمکھ جتھیداراں نے آپو وچ صلاحَ مشورہ کیتا تے اس سٹے اتے پہنچے کہ لڑائی دے تنّ پکھ ہن ایہہ کہ ہتھیار سٹّ کے این منّ لئی جائے، دوجا ایہہ کہ جدھر رستہ ملے ادھر ہرن ہو جایا جائے تاں کہ مڑ اکتر ہو کے لڑیا جا سکے تے تیجا پکھ ایہہ ہے کہ لڑو، مر جاؤ جاں مار مکاؤ۔ این منّ لین دا سوال ہی نہیں سی پیدا ہندا، سنگھ گورو دے سوائے ہور کسے دی ادھینتا نہیں سویکار کر سکدا۔ ادھر ادھر بھجّ کے وی نکل سکنا سنبھوَ نہیں سی، کیونکہ سارے رستے بند ہو چکے سن۔ مردا کی نہیں کردا؟ دشمن نال ٹاکرا کرن دا فیصلہ لے لیا گیا۔
کجھ لوک کیس کٹوا کے تے سکھی دے پچھان چنھاں نوں تیاگ کے عامَ لوکاں دے روپ وچ بچ نکلے تے جہڑے صرف لٹ-مار کرن خاطر جتھیاں وچ آ رلے سن، اوہ وی ساتھ چھڈّ گئے۔ پر جہڑے سکھی-صدق دے پکے سن، اوہ سراں اتے کفن بنھ کے دشمن سیناں اپر ٹٹّ پئے۔ اس اچانک حملے نال جہڑی کھلبلی مچی اس وچ سنگھ رسد، گولہ-برود تے کجھ گھوڑے کھوہ کے پھیر جنگل وچ جا چھپے۔
ہار دے ہرکھ نے لکھپت رائے دی متّ ہی مار چھڈی۔ اسنے بیلدار منگوا کے جنگل وچ رستے بنواؤنے شروع کر دتے پر سنگھنے جنگل وچ بیلداراں نوں وڑنا ہی مشکل ہو گیا، نالے سنگھ اوہناں نوں اپنیاں گولیاں دا نشانہ بنا رہے سن۔ جدوں کوئی ہور واہ نہ چلی تاں جتھے جتھے وی سنگھنا جنگل، ملھے-جھاڑیاں سن، لکھپت رائے نے اگّ لگوا دتی۔ ہن سنگھاں لئی مشکل آ پئی جہڑیاں لکن والیاں تھاواں سن، اوہ نہیں رہیاں تے لکھپت رائے نے توپاں دی مار تیز کر دتی۔ ٹھاہ-ٹھاہ گولے چل رہے سن۔ صلاحَ بنی ریاڑکی تے دوآبے ولّ نٹھّ چلو۔ سنگھ پلٹ کے پھیر دشمنا اتے ٹٹّ پئے۔ لڑدے-مردے دشمن سیناں دی ناکہ بندی نوں توڑدے ہوئے، گھیرے وچوں، باہر نکلے پر جاندے کدھر؟ راوی نے راہ روک لیا۔ وہاء اینا تیز سی کہ پانی وچ اترنا، اس وچ رڑھ جانا ہی سی۔ پھیر وی ڈونگھائی دا تھوہ لاؤن لئی ڈلیوالے سردار گردیال سنگھ دے دو بھراواں نے ہمت کرکے گھوڑے ندی وچ اتار دتے۔ ٹھاٹھاں ماردی ندی نے دوواں بھراواں تے اوہناں دے گھوڑیاں نوں نگل لیا۔
“ندی وچ ڈبّ کے مرن نالوں چنگا اے، دشمن نال دو دو ہتھ کرکے میدان وچ شہید ہو جائیے۔” جسا سنگھ نے سجھاء دتا تے سنگھاں نے سکھا سنگھ دی اگوائی وچ، 'جو بولے سو نہال...ست سری آکال' دا جیکارا چھڈدیاں ہویاں ہلاّ بول دتا۔ گھماسان دی لڑائی ہوئی، جس وچ جسپتا رائے دا پتر ہربھج رائے، یہیا خاں دا پتر ناہر خاں، فوجدار سیفئلی خاں، کرم بخش رسول نگریا، اگر خاں آدی مارے گئے۔ سنگھاں نوں وی کافی نقصان اٹھاؤنا پیا۔ سکھا سنگھ دے پٹّ اتے زمبورے دا گولہ آن وجیا۔ ہڈی ٹٹّ گئی، پر اسنے 'سی' تک نہیں کیتی۔ اپنا پگڑ پاڑ کے لتّ نوں کاٹھی نال بنھ لیا تے ادھروں-اودھروں گھوڑا دوڑاؤندا ہویا پورے حوصلے نال لڑدا رہا۔ جسا سنگھ آہلووالیاں تے ہور جتھیدار اسدا ساتھ دے رہے سن۔ ہلاّ ایناں زوردار سی کہ دشمن دیاں پنگتیاں اکھڑ گئیاں۔ لڑدے-بھڑدے سنگھ اک واری پھیر جنگلاں وچ جا گھسے۔ اینے وچ رات پے گئی۔
جنگل وچ چھپے رہنا وی سنبھوَ نہیں سی۔ پرتکھّ سی دشمن دن چڑھدیاں ہی پھیر حملہ کریگا۔ رات ادھی بیت چکی سی۔ سکھا سنگھ تے جسا سنگھ نے سنگھاں نوں کیہا، “خالصہ جی، دشمن اپر اک چوٹ ہور کرن دا سماں ایں۔ اسیں بھجّ گئے سوچ کے اوہ بے فکر ہو کے سوں گئے ہونگے۔ نیند نے اوہناں نوں آ دبوگیا ہوئےگا۔ اس حالت وچ اسیں اوہناں اتے حملہ کرکے اوہناں دے گھوڑے تے ہتھیار کھوہ سکدے ہاں۔” گلّ ٹھیک سی۔ سنگھ جھٹّ اٹھ کھڑے ہوئے تے ہلاّ بول دتا۔ اس توں پہلاں کہ دشمن جاگے، سمبھلے تے مشالاں جگاوے، سنگھ بہوتیاں دا صفایا کرکے جنگل وچ وڑ گئے۔
لکھپت رائے نے فوج دے نال، پنڈاں دے بندیاں دی بھیڑ اکٹھی کرکے اوہناں دا پچھا کیتا۔ سنگھاں وچ گھوڑ-سوار گھٹّ سن تے پیدل زیادہ۔ پیدلاں دی رکھیا کرنا تے اوہناں نوں نال لے کے جانا ضروری سی، اس لئی سنگھ بھجدے-بھجدے پچھے پرط کے حملہ کردے تے پھیر پلٹ پیندے۔ 'واہگورو جی کا خالصہ، واہگورو جی کی فتح' دے جیکارے اوہناں دے حوصلے ودھا رہے سن۔ لکھپت رائے دی سینا اگے ڈھول وجع رہا سی۔ پنڈاں دے نمبرداراں تے چودھریاں دے آدمی بندوقاں، برچھے، بیلچے، کہاڑیاں تے ڈانگاں لئی جھاڑیاں نوں انج پھرول رہے سن جویں شکاری کتے جھاڑیاں وچ چھپے ہرنا دا پچھا کر رہے ہون۔ پیدلاں لئی ایہہ سماں بڑا ہی کرڑا سی، پر سنگھاں نے پرط-پلٹ کے اینے زبردست حملے کیتے کہ نمبرداراں تے چودھریاں دی اکٹھی کیتی بھیڑ لئی پھٹّ کھا کے بپھرے سنگھاں دا ساہمنا کرنا آسان کم نہیں سی۔ جیکارے چھڈّ رہے سنگھ سورمیاں دیاں تلواراں دیکھ کے ہی اوہناں دے پران خشک ہو جاندے سن تے اوہ سر 'تے پیر رکھ کے بھجّ کھڑے ہندے سن۔
ہن سنگھ گوئندوال تک پہنچ گئے سن، جتھے ندی دا وہاء بہتا تیز نہیں سی۔ اوہناں گھاہ پھوس دے بیڑے بنا کے ندی پار کیتی دے ریاڑکی جا پہنچے...پر اوہ اک مصیبت وچوں لنگھ کے دوجی مصیبت وچ پھس گئے۔ مئی دا مہینہ سی۔ لو وگ رہی سی۔ کڑاکے دی دھپّ سی تے تنّ میل لمی بریتی دی بھٹھی بنی دھرتی پار کرنی سی۔ سنگھاں نے اپنیاں پگاں پاڑ کے پیراں اپر پٹے بنھ لئے تاں کتے جا کے اسنوں پار کیتا۔
اس توں پچھوں اوہ ہرگوبند پور وچوں بیاس ندی پار کرکے دوآبے وچ جا پہنچے تے میرکوٹ وچ جا ڈیرے لائے۔ اوہ کئی دناں دے بھکھے پیاسے سن۔ آسے پاسے دے پنڈاں وچوں رسد اکٹھی کرکے لنگر تیار کیتا تے گھوڑے چرن لئی چھڈّ دتے۔ پر اوہ لنگر چھکن بیٹھے ہی سن کہ سوہیئے نے خبر دتی بئی لکھپت رائے پچھا کردا ہویا آ پہنچیا ہے۔ اوہناں صبر دا گھٹّ بھریا تے ادھے-بھکھے-ڈھڈیں بھجّ کھڑے ہوئے۔ الیوال پہنچ کے ستلج پار کیتا تے مالوے وچ پرویش کر گئے۔ ہن اوہ خطرے توں باہر سن۔
اس لمیں سنگھرش وچ ستّ ہزار دے لگبھگ سکھ مارے گئے۔ تنّ ہزار نوں پھڑھ کے لاہور لجایا گیا۔ ایہناں نوں طرحاں-طرحاں دے تسیہے دے کے، چڑکھڑیاں اتے چڑھا کے، نخاس چوک وچ شہید کر دتا گیا۔ اوہناں دے دھڑاں تے سراں دے ڈھیر لگّ گئے۔ فارسی وچ ڈھیر نوں 'گنج' آکھدے ہن اس لئی نخاس چوک دا ناں 'شہید گنج' پے گیا۔ وڈا گھلوگھارا اگے چل احمد شاہ ابدالی دے ہتھیں ہویا۔

اس گھلوگھارے پچھوں سکھ ایدھر ادھر کھلر گئے۔ سکھا سنگھ جیتو جا ٹکیا۔ نواب کپور سنگھ تے جسا سنگھ بجو کے، ہری سنگھ دیال پرے، چڑھت سنگھ پکے پتھرالے دے کجھ ہور ڈرولی دے آس-پاس جا ٹکے۔ مطلب ایہہ کہ جدھر جسدے سنگ سمائے، اوہ اوہ ادھر ہی جا ٹکیا۔
چھ مہینیاں دی بھج-نٹھ، بھکھ-پیاس تے یدھ دیاں تکلیفاں جھلن پچھوں اوہ پھیر حرکت وچ آ گئے تے سرکار دے ورودھ سنگھرش وچ اتر آئے۔ پہلاں پہلاں آپو اپنے علاقیاں وچ چھاپے مارنے شروع کیتے۔ اس سمیں جسا سنگھ، ہری سنگھ، چڑھت سنگھ، جھنڈا سنگھ تے گنڈا سنگھ اکٹھے سن تے اوہ چھاپے مارن وچ اک دوجے دی سہائتا کردے سن۔ ایہناں چھاپیاں دا مقصد کسے شہر جاں پنڈ اتے قبجہ جماؤنا نہیں؛ اگراہی کرنا، نذرانے لینا تے اپنے ورودھی رائیساں تے جاگیرداراں نوں لٹنا سی۔ سوہیاں دوارا جو جانکاری پراپت ہندی، چھاپا مارن دی ویونت-بندی اسے انوسار کیتی جاندی۔
اہنی-دنیں بے نام صوفی فقیر اپنا گھنگروآں والا گول کولا ڈنڈا لئی قصور وچ گھم رہا سی۔ اناتھ بچیاں دی ٹولی ہن اسدے نال نہیں سی ہندی۔ اوہناں نوں اوہ سائیں جہیر بخش دے تکیئے وچ چھڈّ آیا سی۔ ہن اوہ اکلا ہندا سی۔ دھرتی اپر ڈنڈا مار مار کے گھنگروآں دی چھنکار دے نال، اپنی سریلی آواز وچ، کدی کبیر دی ساکھی تے کدی بلہے شاہ دی کافی گاؤندا تے اکٹھی ہوئی عامَ لوکاں دی بھیڑ نوں آپس وچ پیار تے محبت نال، رل مل کے رہن دا اپدیش وی دندا سی۔
اک واری جدوں اوہ بھیڑ وچوں نکلیا کے اگے تر گیا سی تے اک وشال عمارت دے ساہمنے کھلو کے اس وچ آؤن جان-والیاں دی بھیڑ ولّ دیکھ رہا سی تاں کسے نے اسدے کول آ کے کیہا، “بھوپے۔”
بے نام صوفی فقیر اپنا ناں سن کے تربھکیا۔ اسدے ساہویں دس گیاراں سال دا اک منڈا کھڑھا سی۔ اسدے نیلے رنگ دا دھاریدار تہمد تے کھلیاں باہاں والا چٹا کڑتا پایا ہویا سی۔ چوڑا متھا، تکھی نکّ، چہرے اتے رونق تے اکھاں وچ چمک سی؛ پچھانن وچ دیر نہیں لگی۔ اوہ اسنوں اشارے نال اک گلی وچ لے گیا تے اتھے اسنوں جپھی پا کے موہ بھجی آواز وچ بولیا، “وارث! میرا وارث!!”
اوہ اسدے پنڈ دے گوانڈھی سید قطب شاہ دا بیٹا، وارث شاہ سی۔ بھوپ سنگھ نوں پنڈ چھڈیاں چھ-ستّ ورھے ہو گئے سن۔ اس دوران اوہ کدی پنڈ نہیں سی گیا۔ پنڈ دے کسے بندے نال اسدی کدی ملاقات وی نہیں ہوئی سی تے اوہ کسے نال ملاقات کرنی وی نہیں سی چاہندا۔ وارث دے پچھان لین نال پہلاں اسنوں پریشانی ہوئی پر پھیر اسدے کھڑے ہوئے چہرے ولّ دیکھ کے تے اسدے اوہ شبد یاد کرکے جہڑے اسنے جتھے دی وداعی سمیں کہے سن، “میں وی جاواںگا، میں وی لڑانگا۔” دوجے پل ہی اوہ بے فکر ہو گیا۔
نیڑے ہی اک باغیچی سی۔ دوئے اس باغیچی وچ چلے گئے تے ویلاں دی چھاں وچ بیٹھ گئے۔
“توں اتھے کویں؟” بھوپ سنگھ نے وارث توں پچھیا۔
“میں اتھے انائتلا شاہ دے مکتب وچ پڑھ رہاں۔” وارث نے اتر دتا۔
“کدوں دا ؟”
“تنّ ساڈھے تنّ سال ہو گئے نے۔”
“پنڈ تاں جاندا ہوئینگا ؟”
“ہاں۔ ایہہ دو مہینے ہوئے گیا ساں۔”
“میری ماں دا کی حالَ اے ؟ مینوں یاد کردی ہوئےگی ؟”
“توں جاندا ای ایں، اوہ اک سخت جان (سرڑی تے محنت کش-انُ.) عورت اے۔ شاہی گرمی اسنوں چھوہ تک نہیں سکدی۔ تینوں یاد ضرور کردی ہوئےگی، پر اپنے دل وچ۔”
ساہمنے شہتوت دا رکھ سی۔ اس اپر ہنے ہنے اک گٹار آ کے بیٹھی سی۔ بھوپ سنگھ اس ولّ دیکھن لگیا تے کجھ چر چپ چاپ بیٹھا دیکھدا رہا۔
“توں اپنے گھر دا حالَ سنا ؟” اوہ پھیر وارث ولّ پرتیا۔
“والد (پتا) تے والدہ (ماتا) دوواں دا انتقال (موت) ہو گیئے۔”
“او-ا، ایہہ تاں بڑی ماڑی خبر سنائی۔” بھوپ سنگھ نے دکھ نال سر ہلایا۔
“اﷲ دی مرضی۔ اس اگے کسے دا کی زور اے۔”
کجھ پل مون وچ بیتے۔ ہن بھوپ سنگھ تے وارث دوہیں شہتور دے رکھ ولّ دیکھ رہے سن۔ گٹار اڈّ گئی سی، پر اس ٹاہنی اپر دو چڑیاں آ بیٹھیاں سن۔
“انائتلا شاہ دا مکتب تاں بڑا مشہور اے۔” بھوپ سنگھ نے وشا بدلیا۔
“ساڈے استاد، انائتلا شاہ پنجابی دے پہلے شاعر بابا فرید دے خاندان دے نے۔ ایہہ مکتب اسے سمیں توں چلدا آ رہے۔”
“بلہے شاہ وی اسے 'چ پڑھے سن نہ ؟”
“ہاں، بالکل۔ جے جلدی نہ ہوئے تاں اوہناں دی اک گلّ سناواں ؟” وارث نے مسکراندیاں ہویاں کیہا۔
“ہاں، سناء۔ مینوں کوئی جلدی نہیں۔”
وارث نے ویل دا اک پتہ توڑیا۔ اسنوں ہتھیلیاں وچکار رکھ کے بولیا
“حضرت بلہے شاہ نے جدوں چوڑیاں پا کے عورت دے بھیس وچ نچنا گاؤنا شروع کر دتا تاں شیخ انائتلا اوہناں نال اینے ناراض ہوئے کہ اپنے مکتب وچ اوہناں دا داخلہ بند کر دتا۔ اوہ اسنوں اپنی تعلیم دی بھنڈی سمجھدے سن پر اک دن جدوں شاہ عنایت وی درویشاں دی محفل وچ بیٹھے ہوئے سن، بلہے نے ویسوا دے بھیس وچ نچّ گا کے اجیہا سماں بنھاں کہ شاہ عنایت اوہناں دیاں اداواں تے ہنر اپر موہت ہو گئے تے بلہے ولّ اشارہ کرکے اپنے اک سیوک نوں کیہا، “اس گاؤن والی نوں بلاء کے میرے کول لیاؤ۔” سیوک نے کیہا، “سچ بچن۔” تے پھیر بولیا، “شاہ جی اوہ کوئی ویسوا نہیں، تہاڈا شاگرد بلھا شاہ اے۔” شاہ جی بڑے حیران ہوئے تے اسنوں کول بلا کے پچھیا، “کیوں بھائی توں بلھا ایں ؟” بلہے شاہ نے اتر دتا، “جی ہاں، میں بھلا ہاں۔ مینوں بخش دیو تے اپنے چرناں وچ جگہ دیو۔” شاہ عنایت نے بلہے شاہ نوں گل نال لا لیا تے اسنوں اپنی درگاہ وچ آؤن-جان دی آگیا دے دتی۔” وارث ایہہ قصہ سنا کے کجھ چر چپّ رہا، تے پھیر بولیا، “بابا فرید تے شاہ عنایت دی سکھیا دا منتک ایہہ ہے کہ انسان خدا دا نور ہے تے اوہناں دا پیغام ہے کہ انسان، انساناں دے نال پیارمحبت دے نال رہن۔” جہڑا پتہ اسدیاں ہتھیلیاں وچ پھڑیا ہویا سی، اسنے مسل کے سٹّ دتا۔
“بلہے شاہ دا پیغام وی ایہی سی۔” بھوپ سنگھ نے گلّ نال گلّ میلی۔ “بلہے شاہ دا عشقَ مجازی، عشقَ حقیقی تکّ پہنچن دا سادھن سی،
بنسی کاہن اچرج وجائی۔
بنسی والیا چاکا رانجھیا، تیرا سر ہے سبھ نال سانجھا۔
تیریاں موجاں ساڈا مانجا ، کیسی بکھری کھیڈ رچائی۔
بنسی کاہن اچرج وجائی۔ ”
ڈنڈا دھرتی اتے مار مار کے، گھنگروآں دی چھنکار دے نال نال بلے شاہ دے بول دوہرائے تے پھیر “تیرا سر ہے سبھ دا سانجھا۔” گاؤندیاں ہویاں مستی بھرے انداز وچ جھومن لگّ پیا، جویں بھیڑ وچ جھومدا ہندا سی۔
اوہ جھومّ رہا سی تے وارث اسنوں جھومدیاں دیکھ کے مسکرا رہا سی۔ اس پچھوں اوہ بغیچے وچوں باہر نکلے تے الگّ-الگّ دشاواں ولّ تر پئے۔ وارث نے ایہہ نہیں پچھیا کہ توں ایہہ بھیس کیوں دھاریا ہویا ہے۔ اوہ سہج بدھی نال سبھ کجھ سمجھ گیا سی۔
بھوپ سنگھ قصور توں جنی جانکاری لے کے پہنچیا، اسدے آدھار اتے یوگنا بنائی گئی تے سنگھاں نے جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ حملہ کیتا۔ خیال سی، کافی مال ہتھ لگیگا۔ پر سوچے انوسار سفلتا نہیں ملی۔ کارن ایہہ سی کہ قصور دے افغان شاسک، جہناں نے اپنے آپ نوں دلی توں وکھ تے ستنتر ہون دا اعلان کیتا ہویا سی، کسے وی حملے توں اپنا بچاء کرن لئی تیار-بر-تیار ملے سن۔ اوہناں نے سنگھاں نوں جلدی ہی شہر وچوں کڈھ دتا۔ جدوں لاہور ایہہ خبر پہنچی کہ سنگھ پھیر سر چکّ رہے نے تے جگہ-جگہ حملے کر رہے نے تاں یہیا خاں نے سرہند دے دیوال لکشمی نارائن نوں اوہناں ورودھ چڑھائی دا حکم دتا۔
کجھ سنگھ گھراں نوں چلے گئے سن تے کجھ ادھر ادھر کھلرے ہوئے سن۔ جسا سنگھ آہلووالیا تے اسدے کجھ ساتھی گجروال وچ ٹکے ہوئے سن۔ لکشمی نارائن نے اچانک اوہناں اپر حملہ کر دتا۔ سنگھاں دی گنتی بڑی گھٹّ سی پھیر وی اوہ جی توڑ کے لڑے۔ گھماسان دی لڑائی ہوئی تے لڑدیاں-لڑدیاں شام ہو گئی۔ لکشمی نارائن دا پکھ بھاری پے رہا سی، کیونکہ اسدے کول توپاں تے بندوقاں سن تے آدمی وی بہت زیادہ سن۔ رات نوں سنگھ ستھتی دا جاہزا لین تے آپس وچ صلاحَ کرن لئی اکٹھے ہوئے۔ ہریک پکھ اپر وچار کرن پچھوں جسا سنگھ نے کیہا، “اتھے آپاں کہڑا قلعہ بنایا ہویا اے، جس اپر دشمن قبجہ کر لئیگا۔ صرف ہار-جتّ لئی لڑنا نہ بہادری ہے نہ عقل مندی۔ دشمن ستا ہویا اے تے ساڈے لئی بچ نکلن دا موقع ہے۔”
اس صلاحَ نوں ساریاں نے پسند کیتا تے سنگھ لکشمی نارائن دے دوجے حملے توں پہلاں ہی ادھر ادھر چلے گئے، سویر ہوئی میدان خالی سی۔
ooo
یہیا خاں دا چھوٹا بھرا مرزا ہیاتلا خاں جہڑا پھلوری خاں دے ناں نال پرسدھ سی، اسنوں نادر شاہ نے نواب دا خطاب دے کے ملتان دا حاکم بنا دتا سی۔ اوہ یہیا خاں دی جگہ خود لاہور دا صوبیدار بننا چاہندا سی۔ لکھپت رائے جدوں 10 مارچ نوں، سومواری مسیا والے دن، چکریل تے گرمکھّ سکھاں دی ہتیا کیتی تے سنگھاں دے قتلے عامَ دا حکم دتا سی تاں کوڑا ملّ لاہور چھڈّ کے ملتان چلا گیا سی۔ کوڑا ملّ گورو نانک دا سہجدھاری سکھ سی تے سرکاری ملازم ہندیاں ہویاں وی اسدی ہمدردی دیش تے دھرم لئی لڑ رہے سنگھاں نال سی۔ لاہور توں ملتان آؤن دا ادیش سنگھاں دی یہیا خاں تے لکھپت رائے توں رکھیا کرنی سی۔ اوہ اثر رسوخ والا بدھی مان آدمی سی۔ شاہنواج نے اسدا سواگت کیتا تے اپنا صلاح کار بنا لیا۔
ادھر یہیا خاں تے لکھپت رائے نے اپنی ساری شکتی سکھاں ورودھ لڑن وچ لائی ہوئی سی۔ ادھر شاہ نواج نے کوڑا ملّ دی سہائتا نال چپ چاپ اپنی شکتی ودھائی تے 21 نومبر 1746 نوں لام-لشکر لے کے اپنے پتا دے مزار کول شالیمار باغ وچ آ ڈیرے لائے۔ کوڑا ملّ نال ہی سی۔ ادنیہ بیگ تے ہشمتلا وی نال رل گئے۔ دیوان صورتَ سنگھ نوں اپنا ایلچی بنا کے یہیا خاں کول بھیجیا گیا کہ پتا دی سمپتی دا ونڈارا کرو۔
یہیا خاں کجھ وی دین لئی تیار نہیں سی پر اسنے انکار وی نہیں کیتا۔ گل بات چلدی رہی تے دوہاں پاسیاں دی سیناں وچ ماڑیاں-موٹیاں جھڑپاں ہندیاں رہیاں۔ اس دوران یہیا خاں نے اپنے نویں-پرانے اہل کاراں جویں مامن خاں، لکھپت رائے، میر نیامت خاں تے امینا بیگ آدی نوں اکٹھا کیتا تے اوہ لاہور وچوں باہر نکل آئے۔ بڑی زوردار لڑائی ہوئی۔ اپنا پکھ کمزور پیندا دیکھ کے یہیا خاں نے 6 لکھ روپئے دے کے سمجھوتہ کر لیا۔ شاہ نواج ایہہ رقم لے کے بٹالے ولّ چلا گیا۔ اتھے اسنے یہیا خاں دے کئی ضلعیاں اتے قبجہ کر لیا تے ضلع ادھیکاریاں نوں اپنے نال رلا لیا۔ یہیا خاں نوں بڑا غصہ آیا۔ لڑن دے سوائے کوئی چارہ نہیں سی۔ 13 مئی 1747 نوں عید میلادے نبی والے دن تکڑی لڑائی ہوئی۔ یہیا خاں اپنے سارے ساتھیاں نوں مروا کے رنواس وچ جا چھپیا۔ شاہ نواج نے اسنوں اتھے ہی قید کر دتا۔
شاہ نواج نے لاہور اتے قبجہ کرکے کوڑا ملّ نوں اپنا دیوان بنایا تے ادنیہ بیگ نوں جالندھر، دوآبے دا حاکم تھاپ دتا۔ دیوان کوڑا ملّ سکھاں دا ہمدرد سی تے ادنیہ بیگ وی اپنی نیتی پکھوں اوہناں دے ورودھ نہیں سی۔ سکھاں دا قتلے-عامَ بند ہویا تے اوہناں نوں کوئی نوں سال بعد سکھ دا ساہ ملیا۔
یہیا خاں دلی دے وزیر کمرودین دا جوائی سی۔ اوہ قصوری پٹھانا دی مدد نال قید وچوں بھجّ گیا تے دلی جا پہنچیا۔ شاہ نواج دلی سرکار توں منجوری لینا چاہندا سی، جہڑی ملی نہیں بلکہ کمرودین نے اسنوں دھمکی دتی کہ اوہ لاہور چھڈّ کے ملتان چلا جائے۔ ہن یہیا خاں دے دلی دوڑ جان نال اوہ ڈر گیا سی تے اسنے اپنی سہائتا لئی احمد شاہ ابدالی نوں بلاء بھیجیا۔
6 جون 1747 نوں نادر شاہ دی ہتیا کر دتی گئی سی۔ ہن اسدا سبھ توں یوگ سیناپتی احمد شاہ ابدالی، جسنوں احمد شاہ درانی وی کیہا جاندا ہے، بادشاہ سی۔ نادر شاہ ایرانی سی۔ احمد شاہ ابدالی نے ستنتر افغان راج دی نیہہ رکھی تے قابل نوں اپنی راجدھانی بنایا۔ اسدے قبیلے دے لوک ابدالی کہاؤندے سن جس دا ارتھ ہے 'علی دے سیوک'۔ اوہ شروع وچ شیعہ متّ دے سن پر پچھوں سونی بن گئے۔ احمد خاں جماں خاں دا بیٹا سی۔ اسدا وڈا بھرا نادر شاہ دا ملازم سی۔ جدوں اوہ اک اچے پد اتے پہنچیا تاں اسنے اپنے چھوٹے بھرا احمد خاں نوں وی نوکری دوا دتی۔ اپنی بہادری تے سیانپ نال اوہ چھیتی نادر شاہ دا وشپاتر بن گیا۔ جدوں نادر شاہ نے ہندوستان اپر ہمال کیتا تاں اسدی چھ ہزار نجی سینا دا پردھان-سیناپتی احمد شاہ ابدالی ہی سی۔ کیہا جاندا ہے کہ جدوں احمد شاہ حیدرآباد راج دے وستھاپک آصف شاہ نوں ملیا، جہڑا چہرے پڑھ لیندا سی تاں اسنے بھوکھبانی کیتی سی کہ احمد شاہ اک دن بادشاہ بنیگا۔ اسنے بادشاہ بندیاں ہی اپنے راج دا وستھار پیشاور تک کر لیا۔ اس کول افغاناں دی بڑی وڈی سینا سی پر تنخواہ دین لئی پیسے نہیں سن۔ ایہہ ستھتی سی جدوں شاہ نواج دا دوت اس کول پہنچیا۔ 'انھاں کی بھالے، دو اکھاں' ہندوستان دی آرتھک خوش حالی تے دلی سرکار دیاں کمزوریاں چنگی طرحاں جاندا سی اوہ۔ سو اپنے دل-بل دے نال دسمبر 1747 وچ پیشاور توں چل پیا۔
اس دوران شاہ نواج نے اپنا رویہ بدل لیا۔ جدوں وزیر کمرودین نوں ایہہ پتہ لگیا کہ شاہ نواج نے ابدالی نوں بلاوہ بھیج دتا ہے تاں اسنے شاہ نواج نوں نواب دی شاہی سند بھیجی تے نال ہی اک کھشامت بھریا خط وی لکھیا جس وچ اسدے پروارک رشتیا، عجت-مان تے بادشاہ پرتی وفاداری دا واسطہ پایا۔ شاہ نواج نوں نوابی دی سند مل گئی۔ ہور اسنوں کی چاہیدا سی؟ جس دشمن نوں کجھ دن پہلاں اسنے بلاء بھیجیا سی، ہن اوہ اسدے ورودھ ہو گیا سی۔
احمد شاہ نے شاہ نواج نوں اپنے نال ملاؤن دے پورے یتن کیتے۔ اسنے پہلاں ہارون خاں تے پھیر شبیر شاہ نوں اپنا دوت بنا کے لاہور بھیجیا۔ شاہ نواج نے ہارون خاں دی بے عزتی کرکے اسنوں واپس بھیج دتا تے شبیر شاہ دی ہتیا کر دتی۔ سٹہ ایہہ کہ 11 جنوری نوں اپھگانا تے مغلاں وچکار گھماسان دی لڑائی ہوئی، جس وچ شاہ نواج نوں ہار دا منہ دیکھنا پیا تے اوہ دلی نسّ گیا۔
ابدالی نے لاہور دیاں بستیاں تے خاص طور 'تے مگلپرا نوں، جہڑی سبھ توں امیر بستی سی، لٹّ لیا۔ شہر دے لوکاں نے 30 لکھ روپئے تاوان (ہرجانہ) دے کے اپنے آپ نوں لٹّ توں بچایا۔ شاہ نواج دی سینا دا سارا سامان توپاں، ہاتھی، اٹھ تے گھوڑے اسدے ہتھ لگے۔ اس نال اسدی سینا دی شکتی ہور مضبوط ہو گئی۔ اوہ لگبھگ ڈیڈھ مہینہ لاہور وچ ٹکیا رہا۔ اپنے ناں دا سکہ چلایا تے پیراں فقیراں نوں خیرات ونڈی۔
جدوں شاہ نواج بھجّ کے دلی پہنچیا، ادوں کتے جا کے رنگ-رلیاں وچ ڈبے بہادر شاہ رنگیلے دی نیند ٹٹی۔ اسنے وزیر کمرودین نوں چھ لکھ سینا نال احمد شاہ ابدالی دے مقابلے لئی بھیج دتا۔ جدوں کمرودین سرہند پہنچیا تاں اسنوں ایہہ جان کے بڑا دکھ ہویا کہ سرہند دا صوبیدار علی محمد، جہڑا خود افغان سی، اپنے افغان بھراواں نال لڑن دے بجائے بریلی ولّ بھجّ گیا ہے۔ کمرودین اپنا گولہ-بارود، فالتو سامان تے حرم دیاں عورتاں نوں اک ہزار سپاہیاں دی نگرانی وچ چھڈّ کے اگے ودھیا۔
اسنے پہلی غلطی ایہہ کیتی کہ ستلج نوں سدھا لدھیانے توں پار کرن دے بجائے اتر پورب ولّ ویہہ کوہ دا چکر کٹّ کے ماچھیواڑے وچوں پار کیتا تے دوجی غلطی ایہہ کیتی کہ دشمن دیاں گتیودھیاں بارے کوئی جانکاری پراپت نہیں کیتی۔ پر دشمن بڑا چالاک سی۔ اوہ جدوں لاہور توں تریا تاں کس رستے کدھر جائیگا اسدی بھنک تکّ نہیں کڈھی۔ لدھیانے پہنچ کے بناں کسے ورودھ دے ستلج پار کیتا تے راتو-رات پنجاہ کوہ دا پینڈا کرکے 2 مارچ دی سویر نوں ہی سرہند دے قلعے اتے، گولہ-بارود، رسد تے ساریاں عورتاں اتے قبجہ کر لیا۔ اتھے جہڑے اک ہزار سینک سن، اوہناں نوں تلوار دے گھاٹ اتار دتا۔
ابدالی نے سرہند نوں اپنا ڈیرہ بنایا۔
سرہند اپر ابدالی دے قبجے دی خبر سن کے مغل گھبرا گئے تے ماچھیواڑے توں جلدی جلدی مانوپر پہنچے۔ دشمن دا مقابلہ کرن لئی اتھے مورچے پٹے گئے تے 11 مارچ دی سویر نوں جدوں وزیر کمرودین اپھگانا نال لڑن لئی نکلیا تاں توپ دا اک گولہ وجن کارن گمبھیر روپ وچ زخمی ہو گیا۔ اسنے اپنے بیٹے مئینل ملک نوں جہڑا میر منوں دے ناں نال مشہور ہے، اپنے کول بلاء کے کیہا، “بیٹا میرا بچنا مشکل اے۔ میرے مرن دی خبر پھیلن توں پہلاں گھوڑیاں اپر سوار ہو جاؤ تے زبردست حملہ کرو۔ میری فکر پچھوں کرنا۔”
اینا کہہ کے وزیر نے دمتوڑ دتا۔ منوں نے پتا دی لاش نوں ہاتھی اپر انج بٹھایا جویں اوہ جؤندے ہون۔ خود جھنڈا لے کے ہاتھی اپر سوار ہویا تے حملے دی اگوائی کیتی۔ شاہزادہ احمدشاہ دے نال منوں اگے سی۔ اسدے سجے پاسے صفدر جنگ تے کھبے پاسے ایشوری سنگھ سی۔ ابدالی دے داء پیچ حیران کر دین والے سن۔ اسنے اک ہزار گھوڑ سوار سجیوں، کھبیوں تے ساہمنیوں آؤندے ہوئے یکدم حملہ کردے، گولہ-باری کردے تے پھیر پچھے ہٹ جاندے۔ اوہناں دی جگہ اونیں ہی تاجا-دم گھوڑ-سوار آ جاندے۔ کھبے پاسے ایشوری سنگھ دی حالت خراب سی۔ اسدے بہت سارے سینک مارے گئے سن۔ وچکار گھمسان دا یدھ ہو رہا سی۔ منوں پریشان سی۔ اسدے چھوٹے بھرا دے پیر وچ گولی لگی۔ ادنیہ بیگ دو واری پھٹڑ ہویا۔ کئی وڈے افسر مارے گئے۔ سجے پاسے سپھدرجنگ بہادری نال لڑیا تے اپھگانا نوں پچھے دھریک کے منوں دی مدد لئی آ پہنچیا۔
سببّ نال ادوں ابدالی دے اصلے-بارود نوں اگّ لگّ گئی۔ اسدے اک ہزار سینک تھاویں ڈھیر ہو گئے۔ اپھگانا وچ بھگدڑ جہی مچّ گئی۔ ابدالی جان بچا کے بھجّ کھڑھا ہویا۔
مانوپر دی جت دا سہرا میر منوں دے سر وجھیا۔