چاچا ہیتو مہیندر سنگھ جوشی
اگلے دن ساڈا انگریزی دا امتحان سی، تے اسیں 'سیون ونڈرز آف دِ ورلڈ' نوں گھوٹے لا رہے ساں۔ ساڈھے نوں توں گھٹّ کی وجے ہونگے، جدوں چاچے دی گجدی گونجدی آواز آئی، "منڈیو، اوئِ منڈیو!" اس آواز وچ اکیویں توں اگے لنگھ کے کرودھ دی سنگھنی پرچھائیں سی۔ ماڑے کیتے چاچا ہرکھدا نہیں ہندا۔ کئی واری بلا بیٹھا ہووےگا، سانوں ہاک سنی نہیں ہونی۔ اسیں اک دم کتاباں سٹّ کے دگڑ-دگڑ کردے ہیٹھاں اتر آئے۔ ساڈے بھجّ کے پہنچن نال ہی چاچے دا پتا شانت ہو گیا تے اوہ اپنی سبھاوک مٹھاس نال پچھن لگا، "تسیں پچھاندے او، ایہہ کون اے؟"
ویہہ کو سال دا اک گبھریٹ چاچے کول تپڑ 'تے بیٹھا مسکڑیئے ہسّ رہا سی۔ اسیں بڑے دھیان نال اوہدا حلیہ پڑھیا، یاد دے دفتراں وچ ہتھرولیاں دتیاں تے پھر اپنی نالائقی دے کچے کیتے بولے، "نہ چاچا۔"
"اوئِ تسیں ایڈے-ایڈے ہو گے بڈھّ-بلیڈھ، ایدوں پچھوں کدوں اپنے رشتے داراں نوں جانن لگونگے؟ تھوڈا بابا ہے کہ نہ اتم سوں؟"
رلدا سی ایہہ بابا، ساڈے نال کدھرے گیارہویں-بارہویں پیڑھی وچ۔ اسیں کیہا، "ہاں۔"
"ایہہ اوہدی ماسی دی پوتی دی نند دی جٹھانی دا کڑمیٹا اے۔"
شرمندے اسیں بڑے ساں اپنے اس رشتے دار توں جانو نہ ہون لئی، پر مصیبت ایہہ سی کہ الزبرے دے فارمولیاں، جمیٹری دیاں پروپزیشناں، گیساں بناؤن دیاں ودھیاں، اتیادِ نال گڑچّ دماغاں توں سانوں اکا آس نہیں سی کہ جدوں اگلی واری ساڈا ایہہ سکیلا چاچے نے دکھایا، تاں اسیں ایہدے نال اپنی سنگلی دیاں لوڑیندیاں کڑیاں جوڑ سکاں گے۔
"میرے منہ کنیں نہ جھاکی جاؤ ہن۔ بھائی نوں مندر والی کھوہی 'تے نوھا کے لیاؤ۔ میں ایہدی روٹی بناؤنا۔"
چاچا پھٹاپھٹ آلو چھلن لگّ پیا تے اسیں امتحان دے دبکائے بابے اتم سنگھ نوں کوسدے 'بھائی' نال مندر نوں تر پئے۔
چاچے نوں ساڈی پڑھائی وچ دلچسپی نہ ہووے، اجیہی کوئی گلّ نہیں سی۔ اوہ تاں سانوں نازماں، سشن ججاں دیاں کرسیاں 'تے بیٹھے دیکھنا چاہندا سی۔ اسے چاء وچ اوہ آپ ساڈے کپڑے دھوندا، ساڈا کمرہ سمبھردا، سویرے چار وجے جگا کے سانوں چاہ پیالدا۔ وارشک پریکھیا سی، جے اسیں رہِ جاندے، اوہنوں انتاں دا دکھ ہندا۔ ادھا گھنٹہ پڑھنوں ہٹے رہن نال نمبراں نوں دھکہ وجیگا، اوہنوں ایہہ وی سمجھ سی پر اوہدی اپنتّ دا کوئی ڈول-بنا نہیں سی۔ اوہ کویں جھلّ سکدا سی، کوئی بھائیبند، نیڑے دا جاں دور دا، اوہدے ہندیاں سنام آوے تے اوہدی پچھ-پرتیت نہ ہووے۔
ساڈے ایس چاچے دی، جہڑا اپنا ناں گرہیت سنگھ لیندا ہے، پر جہنوں لوک منہ 'تے ہیت سنگھ، تے پٹھّ پچھے ہیتو کہندے سن، چھوٹی جہی دوکان سی دودھ چاہ دی۔ تے اوہدے چوبارے وچ اسیں رہندے ساں۔ ساڈے کول نہ کوئی وادھو منجا سی، نہ بسترا۔ سنام انہیں دنیں پٹیالہ راج دا ضلع سی، چوتھا پاوا تے پروہنے دھڑا-دھڑا ڈگدے سن، کوئی کویں، کوئی کویں۔ آؤن والا جے چاچے دا یار-غار ہندا تاں اوہدے نال ہی سوں جاندا۔ کوئی ہور چٹ-کپڑیا ہندا تاں ساڈے وچوں کسے دا بسترا اوہدی بھینٹ ہو جاندا تے اسیں دوویں بھرا 'کٹھے سوندے۔ تے جے اوہ پہنن-پچرن وچ بہت ڈھلا-مٹھا ہندا تاں چاچا اوہنوں اپنی دری-تلائی دیندا تے آپ ساڈے کپڑیاں وچ سوندا۔ کیس دھون نوں اسیں کوئی ایتوار نہ کھنجھاؤندے تے تڑکے آتھن کنگھی دے بریک پاسے نال وہائی کردیاں کھوپری دی چمڑی ادھیڑ لیندے پر جدوں وی پنڈ جاندے، ماں نوں ساڈے سر ڈھیریاں، دھکھاں، لیکھاں نال بھرے ملدے۔ پورے چڑیاگھر۔ خبرے کہڑیاں-کہڑیاں پتناں دے پنچھی گھمدے-گھماؤندے بستریاں دے راہ اتھے پہنچ جاندے سن۔
چاچا کسے مت-دھرم دا چیڑھا انیائی نہیں سی۔ کسے تیرتھ-دھام 'تے تاں کی جانا سی (مر-مکیاں دے پھلّ گنگا پاؤن توں چھٹّ)، اوہ کسے مندر گردوارے وی نہ جاندا۔ بالکل نرئکھر ہون کر کے اوہنوں گٹکا پڑھن دی جاچ نہیں سی۔ زبانی پاٹھ کردا، پر سیال دے مہینے اشنان دے نال-نال۔ ایدھر کچھّ نچڑی، اودھر پاٹھ سماپت۔ جپجی تے آسا دی وار دیاں پؤڑیاں تے فرید، کبیر دے شلوکاں وچ ایتھے-اتھے سنی سنائی دا مرچ مسالہ پا کے اوہنے بڑی اچرج انّ-کوٹ پکائی ہوئی سی۔ میں کنی واری اوہنوں اوہدیاں بھلاں دسیاں۔ ایہہ وی سمجھایا کہ گربانی دا لگ اکھر غلط بولنا پاپ ہے پر اس توں پرانی لیہ نہ چھٹی۔ کی پتہ، کنے دہاکیاں توں اپنے ہی ڈھنگ نال رچی مہارنی دہراؤندا چلیا آ رہا سی۔ کتھوں سدھائی ہو سکدی سی اوہدی کوئی ہن۔ جہڑیاں تکاں ہتھوں مینوں سبھ توں بہت کھجھ چھٹدی سی، اوہ سن،
اوکھی گھاٹی مشکل پانی۔
کہُ کبیا تیں کس بدھ جانی۔
سر پر ہاتھ ڈھاک پر گھڑا۔
کہُ ناری تیں کس بدھ بھرا۔
"بھلا چاچا ایہہ کدھر دا پاٹھ اے؟" میں پنجویں-ستویں دن ست کے پچھدا۔
"کیوں، چنگا بھلے! ایہہ آپاں توں کچھ منگدے؟"
اگلے دن پھیر اوہی اشنان تے پھیر اوہی منتر جاپ۔ جنھیں دنیں چاچے دی پڑھن دی وریس سی، ٹاویں-ٹلے بچے ہی مدرسے جاندے سن۔ جدوں وی کسے نے سکول معائینے لئی آؤنا، منڈیاں دی دل-ودھائی لئی موتیچور دے لڈو ونڈنے۔ اک واری اس طرحاں انسپیکٹر صاحب پنڈ آئے تاں چاچا علف بے دا اکہرا کاغذ پھڑی بیٹھا۔ اوہناں نے اوہنوں پیار نال کول بلا کے پچھیا، "ایہہ کویں ایں، جدوں وی میں سال پچھوں آؤناں، توں علف بے 'تے ای ہنے؟"
چار تزاب سونے وچ کھوٹ ہووے تاں ہووے، چاچے دے بول وچ کتھے! کہندا، "میں تاں جی ڈنگراں دا پالی آں، مہنے دے دن لڈوآں دا ماریا ثقل آ بیٹھداں۔"
انسپیکٹر صاحب اوہدے اتر 'تے بہت پرسنّ ہوئے تے اوہنوں دو لڈو ہوراں نالوں زیادہ مل گئے۔
پڑھن تاں پایا گیا سی چاچے نوں سنتاں دے ڈیرے، پر ایس پاسے اوہدا چتّ نہ لگیا۔ موٹے-موٹے اکھراں والی پتھر چھاپے دی پنج گرنتھی اوہنوں سمیر پربت لگدی سی۔ چھ مہینے لنگھ کے اوہ چھ اکھراں دا وی سیانو نہ ہویا۔ سنت اکّ گئے۔ کہندے، "ڈنگر-وچھا سانبھ سوہنیا۔ توں کویں پڑھیں۔ نمدہ-بدھی پیش نہیں جان دندی تیری۔"
گھردیاں دے بھا دا چاچا ساؤُ تے سلگّ ہی نہیں، سیانا وی سی۔ اوہناں نے سوچیا، کسنگ دھلی نہیں بجھن دندا تے اوہنوں کاشی بھیج دتا، جتھے ساڈے اک ودوان بزرگ نیائ شاستر پڑہاؤندے سن۔ اپنے وشے دے اوہ تنّ چونویں پنڈتاں وچوں سن تے کاشی وچ اوہناں دا بڑا ہی آدر مان سی۔ دو ویلے صابن تیل نال نھا کے تے پنج-گزیاں کھنب-چڑھیاں دھوتیاں پہن کے چاچے دی روح نکل آئی۔ کھیراں، پوڑے، پرشاد، نرے پدارتھ چاچے نوں چھکن نوں ملدے تے اوہ چنگا واہوا پرچ گیا پر جدوں مہینے، ویہہ دن پچھوں اپنی ڈھانی دے ہانیاں-پالیاں نال نچن-ٹپن تے جھکھاں مارن دا ڈوں اٹھیا، چاچا سر سٹّ کے پے پیا۔ پنڈت جی نے پچھیا، "کی گلّ کاکا، توں روٹی کیوں چھڈّ دتی؟" جے بھلا دل دی گھنڈی کھولھے بناں ہی سر جاوے، چاچا کہندا، "میں تاں مکی دے دانے چبوں!" اوہدا خیال سی، مٹھیائیاں تے ہور سوادی مال دی کنی ہی بھرمار ہووے، ایتھے سنسکرت دی پاٹھشالا وچ مکی دے بھجے دانے کتھوں ملنگے۔ چاچے دے بہانے وچ اینی جان نہیں سی، جنی اوہ سمجھ بیٹھا سی۔ پاٹھشالا دے سرپرست سیٹھ کول ایس نکے برہمچاری دی رچی دی بھنک پہنچی تے بند-جھٹّ وچ مکی دیاں کھلاں چاچے دے چبن لئی اپڑ گئیاں۔ جدوں پجاں دی دال گلدی نہ دسی، چاچا سدھے راہ ہو گیا، "میں نی اتھے رہندا۔ میرے تاں پنڈ دے منڈے جیاد آؤندے 'ن۔" پنڈت جی نے تاڑ لیا، ایہہ ورکت نہیں اپنشداں، درشناں دی لپیٹ وچ آؤن والا، تے اوہنوں پشور پرتا دتا۔ کہن نوں تاں چاچا کئی وار کہہ لیندے، "ہے ادوں شاستری پڑھ لیندے، موج کردے"، پر چاچے نوں جانن والا کوئی کویں کسے بھلیکھے وچ آ سکدا ہے۔ اوہ بنایا کدوں گیا سی کومدیاں کنٹھ کرن لئی۔
چاچے ہناں دی جنڈی کھیلھدی-ملھدی کسے سلفیباز کول پہنچ گئی۔ وچوں کسے نے دیکھا-دیکھی اوہدی ہنے-ہنے بھری چلم پھڑ لئی۔ اوہ سوٹا کاہدا جہنے لاٹ نہ کڈھی۔ نواں پیاک کھچدا-کھچدا بے ہوش ہو گیا۔ جوڑیداراں نوں ہتھاں-پیراں دی پے گئی۔ سیانیاں نوں پتہ پچاؤن دی ہمت نہ۔ متر اپنے نوں لتاں-باہاں توں چکّ کے چھپڑ 'تے لے گئے تے سلفے دی گرمی کھون لئی لگے ماگھ دے مہینے غوطے 'تے غوطہ دین۔ اک گھنٹہ ڈبکیاں چلدیاں رہیاں تے پھیر اوہ ٹاٹکے وچ پا دتا۔ دیکھدے-دیکھدے مریض باراں-ونی دا ہو گیا تے بیلیاں نال گھراں نوں تر پیا۔
منہ سواد کرن نوں جی للچایا تے چاچے ہنیں نیائیں دی املی دے ادالے ہو گئے۔ ایدھر اودھر دیکھیا، تکے توڑن لئی کجھ نظر نہ آوے۔ اخیر گرجھاں دے چونڈے کرنگ نال ہی کم چلاؤن دی سوچی۔ پنج دس واری ہڈّ وگاہ کے سٹیا تے تکے ٹٹن دا کم خاصہ چنگا رڑھ پیا۔ پھیر ایہہ ہتھیار ٹاہنے نال تڑکیا تے چاچے دے شرومنی ساتھی بشنے دے سر وچ وجیا۔ کھوپری وچ پاڑ کھلھ گیا تے لہوآں دے گھرال وگ ترے۔ ڈاکٹر سنگ دے وچ ہی سن۔ بشنے نوں ڈھاب دے امرت کنڈ 'تے لے جا کے گھاء چیکنی مٹی نال بھریا، اوہدے ہتھ-منہ تے کپڑے دھوتے تے گوم-گومے گھر لیا کے اوہنوں منجے اتے لٹا دتا۔
چماسے دے رنگین دن۔ متر منڈلی امب چوپن نوں بے چین۔ کھیسے سبھ دے خالی۔ مائی دتا کہندا، "میں اپنے تائے دے پیسے چرا کے لیاؤناں، تسیں میرے نال چلو۔"
دوکان نوں جندرا وجا سی، سارے کوٹھے 'تے چڑھ گئے۔ لکّ نوں پگّ بنھ کے مائی دتا موگھے وچ ہیٹھاں لمکا دتا تے جدوں غلے دی نقدی قابو ہو گئی، اسے پگّ نال اوہنوں اپر کھچن لگے۔ پگّ پر ایسی سودھ کے بجھی، مائی دتا تکڑی دی ڈنڈی وانگ ساواں طول گیا۔ اک-دو وار گھسیٹیاں سفلتا نہ ملی تاں سکھندڑ چور اوہنوں اتھے ہی چھڈّ کے دوڑ آئے۔
جو کجھ چاچے تے اوہدے سہائک بشنے نے پلیگ دی مہانماری ویلے کیتا، جے اوہدی قدر پیندی تاں اوہناں نوں سردار-بہادری ملدی۔ بیماری بڑی بھیڑی سی، نہ اوہدا کوئی علاج، نہ کوئی ٹونا۔ جہڑا اک واری ڈگّ پیا، اٹھ ہی نہ سکیا۔ کئی گھرانے اک-اک دن وچ ہی گلّ ہو گئے۔ بھریاں تنیاں حویلیاں سنیاں چھڈّ کے لوک باہر ٹبیاں 'تے چھنا پائی بیٹھے۔ بھے اینا کہ 'پلیگ' دا ناں زبان 'تے لیاؤن دا کسے توں ساہس نہ ہووے۔ مردیاں دی گلّ وکھ، چنگے رشتے دار ڈھلیاں دے نیڑے پھٹکن توں کنیں کتراؤن۔ سمرو بانیاں ثبات وچ پیا سڑی جاوے تے گھردے کہن، اوہ تاں گروں-گھوئی گیئے۔ جدوں اصلیت اگھڑی، چاچے نے جندرا توڑ کے اوہنوں شمشان وچ لیاندا تے اوہدی مٹی ٹکانے لائی۔ رنّ نہ کنّ، چاچے نوں پلیگ دا کی ڈر سی۔ شراب دی بوتل تے سیر جھٹکا چاچے دا، تے اینا کجھ ہی بشنے دا، تے ایس تل-پھل بدلے اوہ دن تے رات مردے سامبھن لئی پنڈ دے غلام۔ لاش نوں گڈے 'تے سٹن، چھپڑ وچ ہنگھالن تے چتا اتے رکھ دین۔ لکڑاں دے ذخیرے مکّ گئے تاں چھتاں دیاں شتیریاں تے چوباریاں دیاں پوڑیاں پاڑ لئیاں۔ بھائیچارے ولوں اینی سیوا کردیاں دا اکر ایہہ ہویا کہ کوئی کانسی پتل دے بھانڈیاں وچ روٹی نہ دیوے۔ ٹھیکریاں وچ پا-پا کھان کتے وانگو۔
جدوں دی مینوں ہوش آئی ہے، میں تاں چاچے نوں دودھ-چاہ دی ہٹّ کردے ہی دیکھیا ہے پر اوہ دسدا ہے، اوہنے کئی پاپڑ ہور وی ویلے ہن۔ ودیا پراپتی توں کھہڑا چھٹیا تاں اوہ پہلواناں نال گھمن لگا۔ آپ تاں نہ گھلدا، نہ سونچی پکی کھیڈدا؛ اوہدا کم سی، دودھ دا گجا کرنا تے بادام گھوٹنے۔ جے اپنا بندہ ڈھیہہ گیا تاں غرق ہون لئی دھرتی وچ ورلاں لبھنیاں، تے جے جت گیا تاں چانگھراں مار کے تے بکرے بلا کے تاریاں دے کنّ بولے کر دینے۔ اودھروں اکیا، نچاراں نال جا رلیا۔ کدے ڈھولکی گل پا لئی، کدے مثال پھڑ لئی۔ اج ایتھے، کل اتھے۔
چاچے نوں کویشری سنن دا وی شوق سی۔ انہیں دنیں اک دلت بیبی سنتی ڈھڈّ سارنگی نال گاؤندی سی، اک شودیوی باہمنی۔ چاچا شنکر دی تھاپنا والی گائکہ نوں پنڈ لے آیا تے مہفل جڑ گئی۔ چاچے نوں سوچ سی، اوہ نہ ہووے، پنڈ آئی کلاکار دا ملّ ہی نہ پوے۔ اوہنے اک چھانٹواں قدردان نشے نال سان اتے چاڑھ کے تے دو سو روپیہ کسے توں ادھار دوا کے اکھاڑے وچ لیا بہایا۔ شودیوی جدوں وی بھوں کے اوہدے ساہمنے آؤندی، اوہ پنج روپیئے وار دندا۔ اس خربوزے دا رنگ ہور خربوزیاں 'تے چڑھیا۔ آتھنے چاندی دی جھولی بھری شودیوی چاچے نوں کہندی، "چکّ لے جو تیری مرضی۔" چاچے نے ایہنوں الٹا اپنا اپمان سمجھیا تے رسّ کے بہہ گیا۔
اوہناں دناں نوں چاچا ہن کئی وار یاد کر لیندا ہے، "دو پیسے جوڑ لے ہندے، بیاہ ای ہو جاندا۔"
چاچے نے کجھ دیر گڈا وی واہیا۔ پشور توں پنجاہ کوہ ہے کھنہ۔ جان دا بھاڑا اٹھ آنے من، تے مڑن دا چار آنے من۔ جہڑے دو پیسے لیاؤندا، گھر کھہا لیندا۔ راہ وچ کھادھی چوری ہی پلے رہِ جاندی۔ حل پھڑیا تاں اوہدے بھرا، دوویں اہتوں وڈے، دھیدو دے ویر بن کے ٹکرے۔ فصل دی وکری ساریاں توں وڈے چنگے بھلے نوکر نے ہتھیا لئی تے وچکارلے نے کجھ نہ ملن تے جلیویں وچ اوہنوں گھروں کڈھ دتا۔
جہڑا دھندا چاچے نے اصلوں جی لا کے کیتا، اوہ شراب دی ٹھیکیداری سی۔ اوہنوں کھٹی دی کوئی بھکھ نہیں سی۔ لوکاں نوں پیندیاں نوں دیکھ کے ہی راضی رہندا۔ لال پری دا اک شیدائی چاچے نوں کہندا، "تینوں روپیئے نوں بوتل پیندی اے۔ توں مینوں بھا دے بھا دیہہ۔ میں اگے گاہک نوں دوانی گھاٹا پا کے دیؤں۔" اک اہتوں وی بہت حوصلے والا بولیا، "جہڑا وی کوئی پیندی، اوہنوں میرے پلیوں پیاؤ تے جدوں تک ڈھول نی مکدا، ٹوٹی بند نہ کرو۔"
گلیوں گلی ہوکا پھر گیا۔ جنہاں نے کدے سہں نہیں سی بھنی، اوہ وی مفت دی پی کے لٹبورے ہو گئے۔ آٹے گنھدیاں تے گتاوے رلاؤندیاں کئی تیویاں چھنے چکّ کے آ گئیاں۔ پنڈ وچ شراب دے سداورت دی لیڑھ تر پئی۔ اج اک دا ڈھول لٹّ رہا ہے، کل دوجے دا۔ پتہ نہیں سچ، پتہ نہیں جھوٹھ، چاچا دسدے، چین دے اک نوکر نے اپنا شراب دا قرضہ چوداں سو وچ زمین دھر کے تے اینے نوں ہی وہوٹی ویچ کے اتاریا۔ سال پچھوں حساب ہویا تاں چاچا آپ نوں سو ہیٹھ آیا ہویا سی۔
تھوڑھے دن ہوئے پتہ لگا، چاچا کینسر دے نہ-مراد روگ نے گرس لیا ہے تے اوہ پل-پل کراہندا اپنا انت اڈیک رہا ہے۔ میں پنڈ گیا تاں اوہ برے ہالیں سی۔ رنگ داڑھی-مچھاں دے والاں توں ودھ پیلا، چہرہ سکے بیر وانگ پچکیا، لہو-ماس نچڑی دیہہ ایؤں پئی جویں منجے دی تیجی باہی ہووے۔ دکھ-سکھ پچھیا تاں گلّ ٹال کے اپنے بچپن تے جوانی دیاں کہانیاں تور لئیاں۔ نہ میرے بیٹھے اوہنے ہونگر ماری، نہ اپنی کسے تھڑھ تکلیف دا گلہ کیتا۔ میں آؤن لئی اٹھیا تاں کہندا، "توں لسا ہو رہیں، دھیان رکھیا کر اپنے سریر دا۔"
کھوج دسدی ہے، جدوں دی سرشٹی بنی ہے، بے انت قسم دے جیواں دیاں نسلاں نشٹ ہو چکیاں ہن۔ مینوں مڑ-مڑ خیال آؤندا ہے، چاچے دی موت نال اک ہور نسل لوپ ہو جاوے گی۔
