چل بھائی ولی خاں سنکٹ دور کر گربچن سنگھ بھلر
میرے بچپن ویلے پنڈاں وچ گٔوآں دے وگّ چھڑدے سن۔ اس زمانے وچ پینڈو گھراں وچ تندرستی دا مکھ ادھار دودھ، دہیں، مکھنی تے گھیؤ ہی سی۔ کولیسٹرول، جو ہن، کی پینڈو تے کی شہری، ہر بندے دیاں لہو-ناڑیاں وچ وڑی بیٹھی ہے، شہراں وچ تاں بھاویں ماڑا-موٹا پرویش کر چکی ہووے، پنڈاں دے لوکاں دی سخت سریرک محنت-مشقت تے سرگرم رہتل توں ڈردی فرنی دے اندر نہیں سی آؤندی۔
جس عمر وچ بندے نوں ہن ڈاکٹر انچوپڑی روٹی کھان لا دندے ہن، اس عمر نوں پہنچیا ہر پینڈو بزرگ اپنے پریوار نوں آکھدا، "بئی سیال آ گیا۔ مینوں تاں ویلے-سرے پنسیری گھیؤ وچ السی، میتھے، جمائن تے ہور سبھ سمگری پا کے پنیاں بنا دیو۔" اوہ گرم گرم انگھالے دودھ نال پنی چھکدا تاں 'بلوکیج' ہون دی تھاں ناڑاں وچ لہو کھیت والے ہلٹ دے پانی وانگ بے روک وگ تردا!
گھر گھر مجھاں-گٔوآں ہندیاں سن۔ عامَ کرکے وگّ مجھاں دے نہیں، گٔوآں دے ہی چھڑدے۔ شاید ایہدا کارن ترن-پھرن دے پکھوں گٔوآں دے مقابلے مجھاں دا بہت سست چال والیاں ہونا سی۔ گٔوآں اس پکھوں اینیاں چست ہندیاں کہ اوہناں دی بھجّ-بھجائی نوں تاں للکارے مار کے تے ڈانگ دکھا کے مٹھی کرنا پیندا۔
پنڈ دے باہر کوئی کھلھی تھاں گٔوآں اکٹھیاں کرن لئی متھ لئی جاندی۔ سویرے سویرے لوک اپنیاں گٔوآں اتھے چھڈّ آؤندے۔ روز دی عادت پئی ہون کرکے گٔوآں بناں کسے سنگل-رسے توں آرام نال کھلوتیاں رہندیاں۔ کوئی نہ کوئی بندہ پنّ دا کم سمجھ کے پہاڑی لون، جس نوں اوہدیاں سبھ کھاناں پاکستان دے علاقے وچ ہون کارن ہن پاکستانی لون کیہا جاندا ہے، دا وڈا سارا ڈلا اتھے اک پاسے کسے پپل-بوہڑ دی جڑ کول رکھ دندا۔ اس لون دے باراں-پندراں سیر دے ڈلے ملنے عامَ گلّ سی۔ کوئی گٔو آؤندی تے ڈلے اتے لمی جیبھ مار کے واپس جا کھلوندی۔ کہندے سن، ایوں لون چٹن نال اوہناں دا ہاضمہ ٹھیک رہندا ہے۔
جدوں واگی نوں لگدا، گٔوآں لگبھگ سبھ آ گئیاں ہن، اوہ اوہناں نوں تور لیندا۔ ہن وانگ انچ-انچ بھوئیں ادوں واہی ہیٹھ نہیں سی آئی۔ ہریک پنڈ وچ بھوئیں دے نجی جاں سانجھے انیک ٹوٹے قدرتی روپ وچ گھاہ-بوٹ دے بھرے ہوئے ہندے۔ ایہدے نال ہی ڈنگراں دے ترن-پھرن تے منہ مارن واسطے اگلی فصل بیجن خاطر خالی چھڈے ہوئے کھیت ہندے۔ واگی اجیہے تھانئیں اوہناں نوں روکدا-چاردا پچھلے پہر تکّ لئی پھردا۔ مڑن دا ویلا ہویا دیکھ اوہ اوہناں نوں پنڈ دے راہ پا لیندا تے گھرو-گھر پہنچدیاں کر دندا۔ سگوں واگی نے اوہناں نوں گھر کی پجدیاں کرنا سی، پنڈ دے نیڑے آ کے اوہ واگی دی ڈانگ تے للکار بھلّ کے آپ ہی گھر ولّ بھجّ لیندیاں۔ خاص کرکے تھکن دے ڈروں گھر رکھے وچھے-وچھی والی گاں دا بھجنا تاں مشہور سی۔ جے کوئی بندہ کاہلی-کاہلی گھر نوں جا رہا ہندا، کوئی نہ کوئی ٹچر کردا، "کی گلّ؟ خیر ہے، وگّ والی گاں وانگوں گھر نوں بھجیا جانیں؟"
پنڈاں وچ گھڑیاں-گھنٹے عامَ نہیں سن ہندے۔ گھڑی جاں تاں پینشنیئے فوجیاں کول ہندی جاں پھیر میراب کول جو پنڈ دا ہی کوئی بندہ ہندا اتے گھٹ-ودھ زمین دے حساب نال کساناں نوں نہری پانی دی ونڈ کردا۔ عامَ کرکے سماں کسے نہ کسے گھٹنا نال جوڑ کے دسیا جاندا۔ جس ویلے وگّ پنڈ مڑدا، اوہنوں وگاں ویلا آکھدے۔ کوئی ککڑ دی پہلی-دوجی بانگ دا ویلا ہندا۔ کوئی چڑیاں دے چوکن دا ویلا ہندا جس دا ذکر اپنے وارث شاہ نے کیتا ہے۔ ایوں ہی توڑیاں ویلا، بھٹھیاں ویلا، دیوے-بتی دا ویلا تے ہور ویلے ہندے۔
سماجک-سبھیاچارک پکھوں چیتے رکھن والی اک اہم تے دلچسپ گلّ ایہہ ہے کہ واگی عامَ کرکے مسلمان بھرا ہی ہندے اتے اوہ وگّ دیاں گٔوآں نوں بڑے پیار نال روہیاں-بنیاں وچ پھیر-چار کے لیاؤندے۔ بھاویں اینے ڈنگراں نوں قابو وچ رکھن تے کساناں دیاں پیلیاں وچ وڑنوں روکن واسطے اوہناں کول ڈانگ ہندی، اوہ واہ لگدی گٔوآں اتے ایہدی ورتوں نہیں سن کردے۔ پشو وی اوہناں دی للکار تے جھاڑ-جھمب نوں ہی سمجھ جاندے سن۔
ساڈے پنڈ نکا واگی ہندا سی۔ اوہدا گھر تھوڑھا جیہا ہٹواں ساڈے گھر دے لگبھگ ساہمنے ہی سی۔ اوہدی ماں، ہاتو اماں، بہت سیانی تے انوبھوی دائی سی۔ میں تے میرے ہانی اتے ساتھوں پہلے تے پچھلے انیک کڑیاں-منڈے اوہدی دائیگیری نے ہی اس سنسار وچ لیاندے سن۔
ہریک واگی نوں گٔو سواؤن دا تجربہ ہو جانا قدرتی سی۔ درجناں گٔوآں وچوں کدی نہ کدی وگّ وچ گئی کسے گٔو دے وچھرو پیدا ہو ہی جاندا۔ ایہہ کارج واگی ہی نبھاؤندے۔ جدوں وگّ پنڈ مڑدا، نواں جنمیا وچھی-وچھا بڑے لاڈ نال واگی نے موڈھیاں اتے چکیا ہویا ہندا۔ گھر والے خوش ہو کے اپنی اچھا انوسار اوہنوں گڑ، آٹا، کھدر-کھیس تے روپیہ-دھیلی دے دندے۔ کئی وار وچھرو اپنے ہی ناڑوئے وچ الجھیا ہویا ہندا۔ بہتے واگی پشت-در-پشت دی سکھلائی اتے ابھیاس صدقہ اجیہی حالت نال سجھن دے سمرتھّ وی ہو جاندے۔ اوہ سہجے-سہجے وچھرو دوالیوں ناڑوآ لاہندے تے گاں-وچھے دوواں دی جان بچا لیندے۔
اک دن نکے واگی توں تری گلّ اک اجیہے واگی تکّ پجّ گئی جس بارے جان کے میں جنا حیران ادوں ہویا سی، اونا ہی اج وی ہاں۔ تے اس ساہمنے جنا سر ادوں جھکیا سی، اج وی اونا ہی جھکدا ہے۔ ایہہ پنڈ بیلھا دا واگی ولی خاں سی۔ نہر سرہند دے کنارے سہنے توں اتانہ دے اس پنڈ وچ میرا وڈا بھائی ویاہیا ہویا سی اتے ولی خاں دی ایہہ انوکھی کہانی میری بھابی نے سنائی سی۔
واگی ہون کرکے اوہنوں وچھیاں-وچھے اس دنیاں وچ لیاؤن دا لما انوبھوَ سی۔ سبھاوک سی کہ اس وچ جنم سمیں ناڑوئے وچ الجھے وچھیاں-وچھے وی شامل سن۔ منکھ اتے پسوآں دی سریرک بنتر تاں آخر اکو ہی ہے۔ جہو جہے الجھیویں دی گلّ اسیں گٔوآں دی کیتی ہے، قدرتی سی، ایہو جہے الجھیویں زچگی ویلے استریاں نوں وی پے جاندے ہن۔ ہن اجہیاں مشکلاں ویلے سہائی ہون لئی اچی توں اچی سکھلائی اتے یوگتا والیاں گائناکالوجسٹ ڈاکٹر ہن۔ نیڑے نیڑے سرکاری جاں نجی ہسپتال ہن۔ پنڈاں نوں اوہناں نال جوڑن واسطے سڑکاں ہن اتے مریض نوں لے کے جان لئی کاراں تے ایمبولینساں ہن۔ جس زمانے دی گلّ میں کرن لگیا ہاں، دور دور تکّ گائناکالوجسٹ تاں کی، سادھارن ڈاکٹر وی نہیں سن ہندے۔ نہ سڑکاں سن تے نہ گڈیاں۔ مینوں وگڑی ہوئی بیماری والے مریض بلھد جڑے گڈیاں وچ منجا رکھ کے شہر لجائے جاندے ہی چیتے ہن۔
اک وار بھانا کی ورتیا، ولی خاں دے آپنیاں وچ زحمت ڈگی اک استری الجھ گئی۔ جویں میں دسیا ہے، نیڑے پہنچ وچ نہ کوئی شہر، نہ ہسپتال تے نہ ڈاکٹر۔ زندگی تے موت وچکار جھولدے ماں تے بچہ کسے سمیں وی موت ولّ تلھک سکدے سن۔ بے بسی تے بے چینی وچ ہتھ ملدے گھروالیاں نے کیہا، "ولی، تینوں گٔوآں دا پتہ ہے۔ توں ہی دیکھ بھائی، کر کوئی حیلہ۔ کی پتہ اﷲ نے ایہناں دوواں دی زندگی تیرے ہتھوں بچنی ہی لکھی ہوئی ہووے!"
پہلاں ولی دا جھجکنا سبھاوک سی۔ پھیر اوہنے من پکا کیتا اتے اﷲ دی مہر نال اوہدے صدقہ ماں نے نرکی کشٹ وچوں نکل کے سکھ دا ساہ لیا اتے بچے نے اوپری دنیاں وچ آ کے پہلی چیک ماری! سبھ نے خوش ہو کے کیہا، "واہ بئی ولی، واہ! تیریاں انگلاں وچ تاں اﷲ نے زندگی دین والی برکت بخشی ہے!"
گلّ ہے ہی پھیلن والی سی، دور-نیڑے پھیل گئی۔ جدوں کوئی بہو-بیٹی الجھ جاندی، بے بس گھر والے بینتی کردے، "چل بھائی ولی خاں، سنکٹ دور کر!" اجیہے ویلے اوہ اکھاں اتے پٹی بنھاؤندا تے آکھدا، "مینوں منجے کول لے چلو۔" پھیر اوہ زچا نوں آکھدا، "دھیے، میں وی پچھلے جنم کوئی گناہ کیتا ہے جو اج اپنی ہی بیٹی دے سریر نوں چھوہنا پے رہا ہے۔ تے توں وی پچھلے جنم کوئی گناہ کیتا ہے جو تینوں اپنے ابا سامان ولی توں سریر نوں ہتھ لواؤنا پے رہا ہے۔ ربّ اپنا دوواں دا گناہ بخشے!" اوہ ماہر گائناکالوجسٹ وانگ بچے دوالیوں ہولی ہولی ناڑوآ اتاردا تے اوہنوں اس سنسار وچ لے آؤندا۔ بچے نوں دائی دے ہتھ سونپ کے اوہ اتھے ہی گوڈنیئیں ہندا، دوویں ہتھ دعا وچ اچے چکدا اتے آکھدا، "اس نکی جہی جان نوں دنیاں وچ صحیح-سلامت لیاؤن دا ثواب دیکھدیاں ایہدی ماں دے انگ چھوہن دا میرا گناہ معاف کریں، میرے اﷲ!"
ایوں کنیاں ہی استریاں دیاں جاناں اس ہتھوں بچیاں اتے کنیاں ہی نویاں جاناں اس صدقہ اس دنیاں وچ آ سکیاں! دیس دی ونڈ ویلے جدوں پنجابی اپنے ہی قہر دے شکار ہوئے، ولی دی ایہو جیون-داتی صفت اوہدی تے اوہدے پریوار دی ڈھال بنی۔ پتہ لگا ہے، اوہ سنتالی دے گھلوگھارے توں پندراں-ویہہ سال مگروں تکّ جیوندا رہا۔ اوہدا پریوار اج وی بیلھے ہی رہندا ہے۔
