چندوآ کرتار سنگھ سوری
دوویں پتی پتنی ریل دا سفر کر رہے سن۔ جیؤن سنگھ باری دی پھٹی نال ڈھاسنا لائی اونگھ رہا سی۔ اس دی گھروالی ساہمنی سیٹ تے بیٹھی کاکے نوں دودھ چنگھا رہی سی ۔ کاکے توں وڈیاں دوویں کڑیاں اس دے نال گچھا مچھا ہوئیاں ستیاں پئیاں سن، جویں اوہناں نوں ٹھنڈھ لگ رہی ہووے ۔ رتّ جو سیال دی سی۔
اس دی پتنی نے اس دی جیب ول ہتھ ودھاندیاں کیہا، "کرو نہ ارھاں بٹوآ" تے کہندیاں اندر کور نے اس دی باہرلی جیب وچوں بٹوآ کھچّ لیا ۔ اندر کور دی آواز تے نالے اس دیاں انگلاں دی چھوہ نے جیؤن سنگھ نوں جگا دتا ۔شاید اس ویلے اوہ جھپکی دے اڈن کھٹولے چڑھیا ریل نالوں وی پہلاں امرتسر-گورو کی نگری جا پہنچیا سی، جس دے درشناں لئی سالاں توں اوہ تے اسدی پتنی ترسدے رہے سنے ۔
جیؤون سنگھ ریلوے انجن دا فائر مین ہے۔ ریلوے ملازم ہون کر کے بھاویں اس نوں آؤن جان دا پاس مل سکدا سی، پر تاں وی اسدے رستے وچّ اک مشکل آ بنی جس کرکے اس دا امرتسر جانا پچھانہ پیندا گیا ۔ تے ایہہ سی اسدی سکھنا جہڑی اسنے سکھی ہوئی سی چندوآ چڑھان دی ۔جس اتے گھٹو گھٹ سوا سو روپیہ خرچ آؤندا سی ۔ اس دے گھر اپروتھلی کڑیاں ہوئیاں ۔ تے اوہ مہینے وچّ بتی دن بیمار رہندیاں ۔ اتوں کسے سادھو نے بھرم پا دتا کہ تہاڈے گھر پنج کڑیاں ہور آؤنگیاں ۔ اس کڑیاں دے طوفانی ہلے نوں روکن لئی اک دن دہاں پتی پتنی نے رلکے سکھنا سکھی سی کہ جے اوہناں دے گھر پتر ہو پوے تاں اوہ امبرسر والے گورو بابے دے دربار سچا چندوآ چڑھانگے ۔ گورو بابے نے نیڑیوں ہو کے سنی تے آؤندے سال اس نے جیؤن سنگھ نوں پتر بخش دتا ۔
تنخواہ اسدی جو فائر مین دی ہندی ہے، کل اسی روپئے سی۔ جس نال مسیں مر کے ہی چہوں پنجاں جیاں دا لون تیل ہی پورا ہندا سی۔ اک مہینے جے پنج ست بچ جاندے، تاں دوجے مہینے اچانک ہی کوئی ایسی لوڑ تھوڑ آ بندی کہ دساں پنجاں دا الٹا قرضہ چڑھ جاندا۔ پر سکھنا نوں تاں نہیں سی ٹالیا جا سکدا ایہہ تاں ہر حیلے دینی ہی سی ۔ جدوں پچھلے مہینے بچے نوں کاکڑا لاکڑا نکل پیا، تاں دہاں دی خانیوں گئی، بھاویں گورو بابے دی کروپی دا ہی پھل ہووے، دوہاں نے ارزوئیاں کیتیاں، "ہے سچیا پاتشاہ ! جے میہر کرکے دتا ای تاں ہن اسدا دھاگہ لما کریں ۔ اسیں اسدے راضی ہون دے چالیاں دناں دے اندر اندر تیرے دربار چندوآ چڑھاوانگے ۔" تے پھر جیؤن سنگھ نوں گورو بابے دی پرتکھ کرامات نظر آئی، جدوں اسدا کاکا اٹھوواری دے اندر اندر نواں نروآ ہو گیا ۔ خوشی تے شردھا نال دوہاں پتی پتنی دیاں روحاں باغ باغ ہو گئیاں۔ پر اگلے سوال نے اننھاں دی خوشی نوں کرکرا کر دتا ۔ "چندوئے لئی روپئے ؟" نرا روپیاں دا ہی سوال نہیں سی، ایدوں وی وڈا سوال سی چھٹی دا ۔ کیونکہ اسدی چھٹی 'ڈیؤ' نہیں سی ۔ کدی بچیاں دی بیماری کرکے، کدی رشتے داراں دے مرنیاں پرنیاں تے جان لئی، تے کدی رات دی ڈیوٹی دے انیندے کٹ کٹ کے اوہ آپ بیمار ہو جاندا رہا، جس کرکے ایہناں ہی کھاتیاں وچّ اسدیاں ساریاں چھٹیاں لیکھے لگ گئیاں سن۔
بڑی ہپھڑا دپھڑی مچی، اس نے حدوں باہلی ٹھٹھ بھج کیتی ۔ شنٹر توں لے کے فور-مین تک دیاں اس کھشامتاں کیتیاں کہ کویں اسنوں بہتی نہیں تاں اک ہفتے دی چھٹی مل جاوے تاں مسے کتے جا کے اسنوں پنجاں دناں دی چھٹی ملی۔
ہن باقی سوال رہِ گیا روپیاں دا ۔ ریل دا پاس بھاویں سرکاری سی، پر خرچ لئی تے چندوئے دی رقم پا کے گھٹو گھٹّ ڈیڈھ سو لوڑیندا سی۔ چلو رتی ماسہ چندوئے دے کپڑے وچّ کرس کر لئی جائیگی ۔ تے اتلے خرچ دا بھانگا مامے دے گھر جا کے ٹکن نال نکل جائیگا۔ پھر وی سو کو روپئے دا انتظام کرنا ہی ہووےگا ۔تے اس رقم لئی جیؤن سنگھ نے کوئی حیلہ باقی نہ چھڈیا ۔ اسدے ساتھی مزدور وی وچارے اس ورگے ننگ سن ۔ پھر وی جنا کسے توں سریا، اوہناں نے اس نوں دتا تاں کتے مساں پنجاہ کو روپئے اس پاس جڑے ۔ امرتسر دی یاترا نوں تاں لمکایا نہیں جا سکدا، جد کہ کاکے نوں راضی ہویاں مہینے توں زیادہ ہو گیا سی، جے چالیواں دن ٹپ گیا تاں نہ جانینئیں گورو بابے دے در توں بے مکھ ہو کے کہڑے کہڑے کشٹاں دا منہ ویکھنا پوے۔
اخیر جدوں ہور پیسیاں لئی کوئی راہ نہ سجھیا، تاں جیؤون سنگھ نے صلاحَ کیتی، امرتسر والے ماما جی کہڑی مرض دی دعا نے ۔ کی لکھاں پتی آدمی اوہناں دی اینی مدد وی نہ کریگا ؟ تے اسے حوصلے تے ایہہ جوڑا اپنے بال بچیاں نوں لے کے امرتسر دی یاترا نوں سوار ہویا ۔
اکھاں کھلھن تے جیؤن سنگھ نے تکیا، اندر کور بٹوئے چوں نوٹ کڈھکے گن رہی سی۔
"کی گھڑی مڑی پھولن بہہ جانی ایں بٹوئے نوں" جیؤن سنگھ نے مٹھا جیہا روس پرگٹ کیتا۔"کتے ودھ جانے نے گھڑی مڑی گنن نال ۔"
'ودھ تے نہیں جانے' اندر کور تھوہڑی جہی بے بسی تے کجھ شرمندگی دے بھاوَ نال بولی۔"پر مینوں تے ایہو دھڑکو لگا ہویا اے پئی جے مامے ہوراں توں نہ ملے، پھیر کی بنیگا ؟"
"سچ کسے کیہا اے،" جیؤن سنگھ فخری لہجے وچّ بولیا "بڈھیاں دی کھری پچھے مت ہندی اے ۔ پنجاہ ویری سمجھائی تینوں پئی توں فکر نہ کر ۔ مامے ہوراں نوں اسیں کوئی دپیارے آں ؟ نالے اتھے کہڑی گنتی اے ویہاں پنجاہاں دی ۔ گورو دی مہر نال اندر باہر بھریا پیا چھلکدا نے توں ویکھیں تے صحیح اک واری ۔ مامی میری وی اصلوں سبھا دی ماڑی نہیں، سومنی ہے تاں صحیح، پر ساڈے نال تھوہڑا ای سمّ-پنا کرنا سو ۔ پہل پلاہیں سکھ نال کاکا اوہناں دے گھر چلئ ۔ ابل بہتے نہیں تاں دس پنج اسدی تلی تے وی دھرنگے ای۔ کجھ نہ کجھ تینوں وی لیڑا لتا دیویگی-دوہتریوں نونہہ دا مان نہ رکھنگے ؟ نالے کڑیاں نے کہڑا روز روز اوہناں دے گھر جانے، انج وی جدوں مامے ہوراں نوں سکھنا دی گلّ دسی، اوہناں ٹھیہ دے کے اول تے چندوئے جوگی ساری، نہیں تے ادھی پونی رقم ضرور برجرور ای دے دینی اے ۔"
پتی دیاں گلاں سنکے اندر کور دا ڈگدا ڈگدا اتشاہ اک واری پھیر قایم ہو گیا۔
"ہچھا اک گلّ کریں" جویں ماسٹر اپنے ودیارتھی نوں امتحان تے جان تو' پہلاں سمجھاندا ہے، جیؤن سنگھ نے سمجھانا شروع کیتا، "ذرا کون سہن لگی تزیب دا خیال رکھیں، وڈے آدمی ہوئے، ایہہ نہ دل وچ سوچن پئیں کیہو جہو گواراں نال اوہناں دی ساکاداری اے ۔"
"لے" اندر کور اپنی لیاقت دے مان وچ بولیں، "منی دا باپو ! توں مینوں اکی دی گئی بیتی سمجھ چھڈئ ؟ جمی بھاویں پنڈ وچّ آں، پر اکھاں تاں شہر وچ کھولھیاں نے ۔ مامی اک واری عش عش نہ کر اٹھی تے آکھیں ۔
"شاوا شے، شاوا شے" کہہ کے مسکراندیاں ہویاں جیؤن سنگھ نے داد دتی ۔ اسدی صلاحَ تاں اک ادھ تھاپی دین دی ہوئی، پر کول بیٹھیاں سواریاں دے لہازوں ایسا نہ کر سکیا ۔ اس سنکھیپ جہے پرشن اتر نے دوہاں دے دلاں نوں چھلکا دتا، بھوش دے سنہریں نقشیاں نے اوہناں دیاں اکھاں وچ اک نشہ جیہا بھر دتا ۔ ایسے نشے دی مستی وچ اوہ دوویں جنے کنا چر گلاں کردے رہے جنہاں دا وشا سی جاں تاں بابے دا دربار، تے جاں امبرسر دیاں سگاتاں-پاپڑ وڑیاں توں لے کے مرادابادی بھانڈیاں تک ۔ تے اس وچالے جدوں وی پیسیاں دا سوال آؤندا، پتی دی اکو دلیل نال پتنی دی تسلی ہو جاندی ۔ "ماما جو ہے اتھے ۔"
گلاں کردیاں کردیاں جیؤن سنگھ نوں پھر اونگھ آ گئی ۔ اصل وچّ اوہ جنماں جنماتراں توں نیندر دا بھکھا ہے، جس کر کے اسدی نیندر-بھکھ کسے ویلے وی اسدا پچھا نہیں چھڈدی ۔ ساری رات کولیاں نال گھلدا گھلدا جد اوہ نیندر دا بھانگا پورا کرن لئی کارٹر تیک پہنچدا تاں بوہے وڑدیاں ہی گرہست دیاں ذمہ واریاں اسدیاں اکھاں چوں نیندر نوں ششکار دیندیاں ۔ پھر وی جے بھلّ بھلیکھے منجی تے جا لیٹے، تاں بازار دا سودا-پتہ، بیماراں لئی دعا-دارو، فورمین جاں کسے ہور افسر دیاں وگاراں اسنوں ٹکن نہیں دیندیاں، جس کر کے اس نوں سدھر جہی پے گئی ہے کہ کدی کوئی وقت آویگا جدوں رج کے سونں سکیگا ؟ امرتسر جان بارے اسنے جد کدے وی سوچ وچار کیتی گورو بابے دی سکھنا دے نال اس نوں خیال وی برابر آؤندا رہا کہ چھٹیاں دے دنیں اوہ رجّ رجّ کے سنوینگا ۔ پھر سنوینگا وی مامے دی محلّ ورگی کوٹھی وچّ، خوب گدگدا بسترا تے نگھا نگھا کمرہ۔ جتھے نہ کسے افسر دی وگار، نہ فکر ہووےگا، نہ گھروگی جھنجٹاں نال واسطہ۔
اس ویلے گڈی وچّ بیٹھیاں وی جنم جنمانتراں دی نیندر دا غلبہ اس اتے چھایا ہویا سی ۔ اوہ اونگھ رہا سی۔
ایہہ اونگھ جاں نیند جو کجھ وی سی، جیؤن سنگھ لئی کتنی مٹھی سی جد کہ گڈی پہنچن توں پہلاں ہی اوہ اپنے گورو دے دربار وچّ موجود سی۔اپنی پتنی تے بچیاں سمیت اوہ اک جھم جھم کردا چندوآ گورو بابے دی بھیٹ کر رہا سی۔ تے گورو بابا اسدی شردھا-بھگتی اتے نہال ہو کے اس نوں ستاں پتراں دا وردان بخش رہا سی۔
اچنتے ہی سنسکار دی تتی ساڑویں ہوا دا اک بلھا کتوں آیا، جسنے جیؤن سنگھ نوں بابے دے دربار 'چوں اڈا کالے کلونے ریلوے انجن دے بائلر اگے جا کھلہاریا۔ اسدے اک ہتھ وچّ کولے سٹن والا بیلچا سی تے دوجے وچّ کولے ٹھکورن والا ہک تے اوہ سر توں پیراں تیک کالا بھوت بنیا ہویا دبادب فائر بکس وچ کولا سٹی جا رہا سی۔
ڈیؤٹی تے ہندیاں، کولا سٹدیاں جد کدے اچانک ہی اسدی اکھ لگ جاندی تاں شنٹر تے ڈرائیور دیاں دل ساڑویاں گالھاں اس دے اگّ نال تپے ہوئے سریر نوں ہور وی تپادیندیاں سن تے پھر اسدیاں اکھاں وچّ رڑک رہی نیندر وچّ زہر گھل جاندا سی ۔گالھاں نرا اس دے سریر تے من نوں تپاؤن دا ہی کارن نہیں سن،اسدے گریڈ لئی وی ہمیشاں بریک دا کم کردیاں سن ۔ اٹھاں سالاں توں جد توں اوہ پھائر-مین بھرتی ہویا ہے، ایہہ نامراد 'سی' گریڈ جویں جنّ بنکے اسنوں چمبڑ گیا ہووے ۔ دوسرے ملازماں نے اپر لیاں نوں نظراں نیازاں چڑھاکے جتھے اوہناں دیاں گالھاں جھڑکاں نوں شبھ اچھاواں وچ بدل دتا اتھے اوہناں دے گریڈ وی بدل گئے ۔ پر جیؤن سنگھ کیونکہ چاپلوسی دی تھاں ایمانداری نوں جپھا ماری بیٹھا سی، اس لئی اج تیک نہ تاں اس دے گریڈ وچّ کوئی ادلا بدلی ہوئی تے نہ ہی اپرلیاں دیاں گالھاں شبھ اچھاواں وچّ تبدیل ہوئیاں ۔
نی'در دے جھوٹیاں وچ ایسے ہی دو قسم دی دنیاں-کدی بابے دے دربار، کدے بائلر دے اگے واروواری موجود ہندیاں جیؤن سنگھ نے ریل دا سفر مکایا تے جد امرتسر سٹیشن دی حد وچّ گڈی داخل ہوئی، تاں اسنوں انوبھوَ ہو رہا سی، جویں ایہہ اوہی گڈی جہڑی لگاتار اٹھ سالاں توں دلی تے بننڈے دے وچالے اس نوں موت ورگیاں بھواٹڑیاں دیندی رہی سی، اج کوئی عرشی پری بنی اپنے نازک کھنبھاں تے سوار کرکے اسنوں مہاں سورگ ول لے جا رہی ہووے۔
ٹانگا سردار گوپال سنگھ دی کوٹھی اگے جا رکیا، جیؤون سنگھ دا پروار اتر کے پھاٹک وچّ داخل ہویا۔ اندر کور نے سجے پاسے کاکے نوں چکیا ہویا سی تے کھبے ہتھ وچّ کپڑیاں دا تھیلا۔وڈی کڑی نے چھوٹی نوں انگلی لایا ہویا سی ۔ نالے روٹیاں والا ڈبہ ہتھ وچّ لمکائی آ رہی سی ۔جیؤن سنگھ نکی جہی ٹرنکی پھڑی سبھ توں اگے سی تے نالو نال کوٹھی دی شاندار باغیچی تے ہور نکڑ سکڑ ولّ تکا تکا کے اندر کور نوں فخر نال ماما جی دے ایشورج دیاں گلاں سنائی جا رہا سی ۔ اندر کور نے غریبی دی چکی جھوندیاں ہی عمر گزاری سی، اپنے پتی دے بھاگاں نوں صلاحَ رہی سی، جسدی ایڈے وڈے آدمیں نال رشتے داری سی۔
سردار گوپال سنگھ گول کمرے وچّ بیٹھے اپنے کجھ مہماناں نال وارتالاپ کر رہے سن کہ اچانک اوہناں دی نظر میلے جیو-دھاریاں دی اک لام ڈوری اتے پئی ۔ جہڑے اگڑ پچھڑ ورانڈے دیاں تنّ پوڑیاں چڑھکے رواں رویں زنان-کھانے ول جا رہے سن۔ سردار ہوراں دیاں اکھاں اس بیبھتس نظارے نوں تکّ کے سہار نہ سکیاں اوہناں دی قہر بھری نظر چپس دے فرش اتے سی، جہڑا میلے قدماں ہیٹھ داغی ہو رہا سی۔
راج-بھون وچ آ وڑی اس کاواں دی ڈار نوں ششکارن لئی اوہ کسے نوکر نوں آواز دین ہی لگے سن کہ اس کنگال قافلے دا موہری اوہناں دے ساہمنے اپستھت ہویا ۔ "ماما جی، ست سری اکال۔"
"کون، جیؤن سنگھ ؟" اکھاں وچ چاپلوس جیہا ہاسہ بھرکے سردار ہوراں سوال کیتا-"سنا، کدوں آئییں جیؤنیاں ؟"
"ترے ای اؤنے آں ماما جی !"
"ہچھا، چلو اندر" سردار جی پیچتاب کھاندے رہِ گئے ۔ قافلہ اندر لنگھ گیا ۔ مان یوگ دوستاں دے ساہمنے اک تچھّ جہے آدمی دے مونہوں "ماما" سمبودھن بندوق دا دگاڑا بن کے اوہناں دی ہک وچ وجا ۔جے جیؤن سنگھ "ماما" شبد نہ مونہوں پھٹدا، تاں شاید اوہ اپنے مہماناں دی 'این اولڈ سروینٹ آف مائین' کہہ کے تسلی کرا دندے ۔ پر ہن کی کہہ کے اپنی پوزیشن نوں بچان ؟ اخیر زہر دے گھٹ وانگ اس اسیہہ صدمے نوں پی گئے۔ تے دوستاں نال اوہناں نے کسے ایسے دلچسپ معاملے تے گل بات شروع کر دتی، جس نال اس ہوئی گھٹنا دا اوہناں لوکاں نوں چیتا بھل جاوے، پر بد-قسمتی نے پھیر وی اوہناں دا کھہڑا نہ چھڈیا، جد تھوڑھے ہی چر بعد اک واری مڑ اوہی قافلہ ریٹرننگ مارچ کردا اوہناں دے ساہمنیوں لنگھیا ۔ "ہچھا ماما ! سچے منہ جا کے متھا ٹیک آئیے پہلاں، پھیر گلاں کراںگے بہہ کے ۔"
دوپہراں دا گیا ایہہ پروار کتے شامی واپس مڑیا ۔ اشنان پانی توں مگروں کڑاہ پرشاد لے کے گورو بابے دے دربار حاضر ہوئے۔ کیرتن سنیاں، پتی پتنی دا روم روم کھڑ گیا ۔ روٹی والا ڈبہ اوہناں دے کول سی، جس وچ ہن دے ڈنگ دا کھان جوگا سامان ہے سی ۔ کیونکہ پانی ہتھ لا کے پکائیاں ہوئیاں روٹیاں تے آلوآں دی بھرجی اوہ لے کے ٹرے سن۔
روٹی کھا کے بازار دا چکر لایا ۔ خریدن والیاں چیزاں بارے جیؤن سنگھ دا وچار سی کہ ایہہ کم واپس جان ویلے کر لیا جائیگا۔
کوٹھی پہنچدیاں تیک کافی ہنیرا ہو گیا سی ۔ ٹانگے وچّ بیٹھا جیؤن سنگھ اونگھ رہا سی ۔ تے اس اونگھ وچّ اسنوں کوئی ڈاڈھا ہی سکھاواں سنیہا ملی جا رہا سی ۔ اج دی رات خوب نی'در بھر کے سنوانگا، ماما جی دی کوٹھی وچّ ۔ تے پھر اک جھمّ جھمّ کردا چندوآ اس دیاں اکھاں اگے پھرن لگ پیندا۔
جیؤن سنگھ تے اندر کور دے قدم مانوں فرش نال سیتے گئے، جدوں اندر لنگھن توں پہلاں ہی اوہناں دی کنی کجھ آوازاں پئیاں۔
"ایہہ کتھوں آ موئی چنگڑاں دی ٹولی ؟"
"مینوں تے جی آپ چنتا لگی ہوئی اے۔ بھیڑے گھیچراں نے فرش دا ستیاناس کر چھڈئ ۔ وچارے خشیئے نوں دوجی ویر صاف کرنا پئی ۔"
"کی کہندے سی پھیر آوانگے ؟"
"آہو جی آؤنا نہیں تے ہور مڑھیاں وچّ رہنا نے ؟"
"تے دفعہ کدوں ہونگے ؟"
"کی پتہ اوہ منہ کالی تے کہندی سی اتھے رہِ کے چندوآ تیار کروانا اے ۔"
"ہش مسافر-خانا لبھا ہونا نے ۔ اؤندے نے دفعہ کرنے دو چار منیاں کھوا کے ۔ میں نہیں اس بے عزتی نوں برداشت کر سکدا۔ بےوقوف، نہ اگا ویکھیا تے نہ پچھا تے شریف آدمیاں دے ساہمنے مینوں 'ماما' کہہ دتا ۔"
"اسے کر کے میں اوہناں دا لٹا پٹا چکا کے باہر رکھوا چھڈئ جی ۔ چارے بنے جے راتیں نہ ہی مگروں لتھے تاں سروینٹس کارٹر وچّ واڑانگے جی ۔ دن چڑھدے کہانگی چکو بوریا بسترا تے ٹردے بنو ۔"
اس توں اگے کی گلاں ہوئیاں ؟ ایہہ لوک نہ سن سکے ۔ دہاں دے کناں وچ طوفان ورگی ساں ساں ہون لگ پئی ۔ اندر کور نے گردن موڑ کے ورانڈے توں باہر تکیا ۔ واڑ دے مڈھ اوہناں دی ٹرنکی پئی سی، جس اتوں اوہی پرانا کمبل تے کمبل اتے کپڑیاں والا تھیلا ۔
دہاں نے دہاں ول سوالی جہیاں نظراں نال تکیا، تے پھر پرط پئے ۔ کڑیاں نوں وی اوہناں نے اشارے نال پچھانہ موڑ لیا پھر واڑ کول پہنچ کے ایہناں سامان چک لیا۔ اندر کور دی آواز تھڑک کے نکلی، "چندوئے دا کی بنیگا ؟"
"گورو بابا سارے لوکاں پاسوں چندوئے تھوڑے ای منگدے، جنہاں نوں پتر دیندا وے۔"
"پر…پر کاکا بیمار جو ہو گیا سی ۔"
"گورو راکھا کاکے دا۔"
تے پھر ایہہ لام ڈوری انھیرے نوں چیردی ہوئی کوٹھی توں باہر ہو گئی ۔
