کامریڈ میکسم گورکی
1.
اس شہر دی ہر شے بڑی عجیب اتے سمجھوں باہری سی۔ اس وچّ بنے ہوئے بہت سارے گرجاگھراں دے ونّ-سونے رنگاں دے گمبد اسمان ولّ سر چکی کھڑے سن، پر کارخانیاں دیاں کندھاں اتے چمنیاں ایہناں گھنٹاگھراں نالوں وی اچیاں سن۔ گرجے ایہناں وپارک عمارتاں دیاں اچیاں-اچیاں کندھاں وچّ لکے، پتھراں دیاں اوہناں بے جان چاردیواریاں وچّ اس طرحاں ڈبے ہوئے سن جویں مٹی اتے ملبے دے ڈھیر وچّ بھدے، کوجھے پھلّ کھڑ رہے ہون۔ جدوں گرجیاں دے گھنٹے ارداس لئی لوکاں نوں بلاؤندے تاں اوہناں دی ٹنکدی ہوئی آواز لوہے دیاں چھتاں نال ٹکراؤندی اتے گھراں وچکار بنیاں لمیاں تے تنگ گلیاں وچّ گواچ جاندی۔
عمارتاں وشال تے مقابلتاً گھٹّ کھچویاں سن، پر اتھوں دے لوک بھیڑے سن تے ہمیشاں کمینگی بھریا وہار کردے سن۔ سویر توں لے کے رات تکّ اوہ بھورے چوہیاں وانگ شہر دیاں پتلیاں ٹیڈھیاں-میڈھیاں گلیاں وچّ ادھروں-ادھر بھجے پھردے رہندے سن اتے اپنیاں اتسک اتے لالچی اکھاں ٹڈی کجھ روٹیاں اتے تھوڑے-بہتے منورنجن لئی بھٹکدے رہندے۔ اسدے باو جود وی کجھ لوک چوراہیاں ‘تے کھڑے ہو ایہہ دیکھن لئی کمزور منکھاں ‘تے بے رحم نظراں ٹکائی رکھدے ہن کہ اوہ بلوان ویکتیاں ساہمنے نمرتا نال جھکدے ہن کہ نہیں۔ بلوان ویکتی امیر سن اتے اتھوں دے ہر جیو دا ایہہ وشواس سی کہ صرف دولت ہی منکھ نوں طاقت دے سکدی ہے۔ اوہ سبھ حقاں دے بھکھے سن، کیونکہ سبھ غلام سن۔ امیراں دی ایشی غریباں دے دلاں وچّ نفرت اتے گھرنا پیدا کردی سی۔ اتھے کسے وی ویکتی لئی سونے دے ٹنکار توں ودھیرے سندر اتے مدھر سنگیت کوئی دوجا نہیں سی اتے اسے کارن اتھوں دا ہریک ویکتی دوجے دا دشمن بن گیا سی۔ سبھ ‘تے وحشیپنے دی حکومت سی۔
کدے-کدائیں سورج اس شہر اتے چمکدا، پر اتھوں دا جیون ہمیشاں ہنیرمئی رہندا اتے منکھ پرچھاویاں وانگ ہی وکھائی دندے۔ رات ہون ‘تے اوہ انگنت چمکنیاں بتیاں بال لیندے، پر اس ویلے بھکھیاں تیویناں پیسے لئی اپنے پنجرنما سریر ویچن لئی سڑک ‘تے نکل آؤندیاں۔ وکھو-وکھرے طرحاں دے بھوجناں دی مہک اوہناں نوں اپنے ولّ کھچدی اتے چارے پاسے بھکھے منکھاں دیاں بھکھیاں اکھاں، چپ چاپ چمکن لگدیاں۔ شہر اپر دکھ اتے پیڑ دی اک مند ہونگ، جو زور نال چیکھن وچّ اسمرتھّ سی، گونجدے ہوئے منڈراؤنن لگدی۔
جیون نیرس اتے فقراں بھریاں سی۔ لوک اک-دوجے دے دشمن سن اتے ہر انسان غلط راہ ‘تے چل رہا سی۔ صرف کجھ ویکتی ہی ایہہ محسوس کردے سن کہ اوہ صحیح راہ ‘تے ہن، پر اوہ پشواں وانگ رکھے اتے وحشی سن۔ اوہ دوجیاں نالوں ودھ بھیانک اتے سخت سن…
ہر کوئی جینا چاہندا سی، پر ایہہ کوئی نہیں سی جاندا کہ کویں جیونیا جاوے۔ کوئی وی اپنی اچھا مطابق آزادی نال جیونن وچّ سمرتھّ نہیں سی۔ بھوکھ ولّ ودھیا ہویا ہر قدم اوہناں نوں پچھے موڑ کے اس ورتمان ولّ دیکھن لئی مجبور کر دندا سی، جو اک لالچی راکھشس دے طاقتوار اتے بے رحم ہتھاں راہیں منکھ نوں اپنے راہ ‘تے اگے ودھن توں روک دندا اتے اسنوں اپنی چپچپی جکڑ دے جال وچّ پھسا لیندا۔
منکھ جدوں زندگی دے چہرے ‘تے ماڑی قسمت دیاں ریکھاواں دیکھدا تاں دکھ اتے حیرانی وچّ جکڑ کے بے سہاریاں وانگ بے بس ہو جاندا، زندگی اسدے دل وچّ اپنیاں ہزاراں اداس اتے مجبور اکھاں نال جھاکدی اتے شبداں توں بناں اسنوں بینتی کردی، جسنوں سن کے بھوکھ دیاں سندر اکانکھیاواں اسدی آتما وچّ بھر جاندیاں اتے منکھ دی بے بسی دی کراہٹ، اوہناں دکھی اتے غریب منکھاں دی کراہٹ اتے چیک-چہاڑے دے لیئہین سنگیت وچّ ڈبّ جاندی جو زندگی دے شکنجے وچّ پھسے تلملا رہے سن۔
اتھے ہمیشاں نیرستا اتے بے چینی اتے کدے-کدائیں ڈر دا واتاورن چھایا رہندا۔ ہنیرمئی اداسی وچّ لپٹیا شہر اک-دوجے ورودھ ظالم طریقے نال کھڑیاں کیتیاں گئیاں پتھراں دیاں عمارتاں نال، جو مندراں دا اپمان کر رہیاں سن، منکھاں نوں جیل وانگ گھیری اتے سورج دیاں کرناں نوں اپرو-اپری موڑدا چپ چاپ کھڑا سی۔
اتھے جیون دے سنگیت وچّ غصے اتے دکھ دی چیخ، لکی ہوئی گھرنا دا اک ہولا جیہا ہاؤنکا، بے رحمی دا ڈراؤنا رولا اتے ہنسا دی بھیانک پکار بھری ہوئی سی۔
2.
دکھ اتے بدقسمتی دے اداس رولے-رپے، لالچ اتے امنگاں دے درڑھ بندھناں دی جکڑ اتے ترس یوگ مان دے چکڑ وچکار کجھ سپنساز اوہناں جھونپڑیاں ولّ چپ چاپ، لکے جا رہے سن جتھے اوہ غریب لوک رہندے سن جنہاں نے شہر دی دولت نوں ودھایا سی۔ انگولے اتے بے عزت ہندے ہوئے وی منکھ وچّ پورا وشواش رکھ کے اوہ بغاوت دی سکھیا دندے سن۔ اوہ دور بل رہیاں سچ دیاں باغی چنگیاڑیاں وانگ سن۔ اوہ اوہناں جھونپڑیاں وچّ اپنے نال لکا کے لیاندے اک سادے پر اچے سدھانت دی سکھیا دے پھل دین والے بیز لیائے سن اتے کدے اپنیاں اکھاں وچّ سختی دی ٹھنڈی چمک بھر کے اتے کدے سجنتا اتے پیار دوارا اوہناں غلام منکھاں دے دلاں وچّ اس روشن بلدے سچ دی جڑ لاؤن دا یتن کردے، اوہناں منکھاں دے دلاں وچّ جنہاں نوں وحشی اتے لالچی ویکتیاں نے اپنے منافعے لئی انھے اتے گونگے ہتھیاراں وچّ بدل دتا سی۔
اتے ایہہ ابھاگے، پیڑت منکھ بے وشواسی نال ایہناں نویں شبداں دے سنگیت نوں سندے، اک اجیہے سنگیت نوں جیہدے لئی اوہناں دے مرجھائے دل یگاں توں انتظار کر رہے سن۔ ہولی-ہولی اوہناں نے اپنے سر چکے اتے اپنے آپ نوں اوہناں چلاکی بھریاں جھوٹھیاں گلاں دے جال توں مکت کر لیا، جس وچّ طاقتور اتے لالچی ظالماں نے اوہناں نوں پھسا رکھیا سی۔
اوہناں دے جیون وچّ، جس وچّ اداسی نال بھری ہوئی گھٹویں بے چینی موجود سی، اوہناں دے دلاں وچّ جو انیکاں ظلم سہِ کے زہریلے ہو چکے سن، اوہناں دے دماغ وچّ جو طاقتوراں دیاں کمینگی بھریاں چلاکیاں نال جڑ ہو گیا سی، اس سخت اتے ہین وجود وچّ جو بھینکر تسیہیاں نال سکّ چکا سی— اک سدھا جیہا دیپمئی شبد اجاگر ہو اٹھیا:
”کامریڈ!”
ایہہ شبد اوہناں لئی نواں نہیں سی۔ اوہناں نے اسنوں سنیا سی اتے خود وی اسنوں اچاریا سی۔ پر ادوں تکّ اس وچّ وی اوہی سکھناپن اتے اداسی بھری ہوئی سی جو اجیہے ہی ہورناں جانے-پچھانے اتے سدھارن شبداں وچّ بھری رہندی ہے تے جنہاں نوں بھلّ جان ‘تے کوئی نقصان نہیں ہندا۔
پر ہن اس وچّ اک نویں جھنکار سی … طاقتور اتے سپشٹ جھنکار؛ اک نویں مطلب دا سنگیت موجود سی، اک ہیرے وانگ کٹھور چمک اتے اس وچّ آتما گا رہی سی۔ اوہناں نے اسنوں اپنایا اتے اسدا اچارن کیتا … ساودھانی نال، نمرتا نال اتے اوہناں اسنوں اپنے دل نال انے سنیہ نال لا لیا جویں ماں اپنے بچے نوں جھولے وچّ جھولاؤندی ہے۔ جویں-جویں اس شبد دی لوء آتما اندر ڈونگھی اتردی گئی، ایہہ اوہناں نوں اونا ہی ودھیرے نرمل اتے سوہنا وکھائی دندا گیا۔
”کامریڈ!” اوہناں کیہا۔
اتے اوہناں محسوس کیتا کہ ایہہ شبد سنسار نوں اک سوتر وچّ پرون لئی، سبھ منکھاں نوں آزادی دی سبھ توں اچی چوٹی تکّ چکّ کے اوہناں نوں نویں سبندھاں وچّ بجھن لئی اس سنسار وچّ آیا ہے— اک-دوجے دی عجت کرن دے مضبوط سبندھاں وچّ بجھن لئی تے دوجیاں دی آزادی دی عجت لئی، تاں جو ہریک دی آزادی سنبھوَ ہووے۔
جدوں اس شبد نے غلاماں دے دلاں وچّ جڑاں گڈّ لئیاں تاں اوہ غلام نہ رہے اتے اک دن اوہناں نے شہر اتے اسدے طاقتور حاکماں نوں پکار کے کیہا:
”بسّ، بہت ہو چکیا!”
اس نال جیون رک گیا کیونکہ ایہہ لوک ہی اپنی طاقت نال اسدا سنچالن کردے سن، صرف ایہو لوک، کوئی ہور نہیں۔ پانی وہنا بند ہو گیا، اگّ بجھ گئی، شہر ہنیرے وچّ ڈبّ گیا اتے طاقتور لوک بچیاں وانگ بے بس ہو گئے۔
ظالماں دی آتما وچّ ڈر اتر گیا۔ اپنے ہی مل-موتر دی دم گھوٹو بدبو توں تنگ آ کے اوہناں نے باغیاں پرتی اپنی گھرنا دا گلا گھٹّ دتا اتے اوہناں دی طاقت نوں دیکھ کے دنگ رہِ گئے۔
بھکھ دا پریت اوہناں دا پچھا کرن لگا اتے اوہناں دے بچے ہنھیرے وچّ دکھی آواز وچّ رون لگے۔
گھر اتے گرجے اوساد وچّ ڈبّ گئے اتے پتھر اتے لوہے دے بے رحم چوگردے وچّ گھریاں سڑکاں ‘تے موت ورگی بھیانک چپّ چھا گئی۔ جیون گتی ہین ہو گیا کیونکہ جس طاقت نے اسنوں پیدا کیتا سی اوہ ہن اپنی ہوند پرتی چیتن ہو چکی سی اتے غلام منکھ نے اپنی اچھا نوں پرگٹ کرن والے کراماتی اتے اجتّ شبد دا بھیت پا لیا سی۔ اسنے اپنے آپ نوں ظلم توں مکت کرکے اپنی طاقت نوں، جو سرجک دی طاقت سی، پچھان لیا سی۔
طاقتوراں لئی، جو اپنے آپ نوں جیون دے سوامی سمجھدے سن، ایہہ بڑے تکلیفاں والے دن سن تے رات اوہناں لئی ہزاراں راتاں جنی لمی سی، دکھ وانگ گہری۔ مردیاں ورگے اس شہر وچّ چمکن والیاں بتیاں بہت ہی مٹھیاں اتے کمزور سن۔ اوہ شہر صدیاں دی محنت نال اسریا سی۔ اوہ راکھشس جسنے منکھاں دا لہو چوس لیا سی، اپنے سارے بھدیپن نوں لے کے اوہناں ساہمنے کھڑھا ہو گیا— پتھر اتے کاٹھ دے اک ترس یوگ ڈھیر وانگ۔ گھراں دیاں ہنیریاں کھڑکیاں بھکھیاں اتے دکھی جہی سڑک ولّ جھاک رہیاں سن، جتھے جیون دے سچے سوامی دل وچّ اک نواں اتشاہ لئی چلے جا رہے سن۔ اوہ وی بھکھے سن، اصل وچّ دوجیاں نالوں ودھیرے بھکھے، پر اوہناں دی ایہہ بھکھ دی ویدنا اوہناں دی جانو سی۔ اوہناں دا سریر تکلیف سہن وچّ انا اسمرتھّ نہیں سی جنھاں کہ جیون دے اوہناں سوامیاں دا۔ اسنے اوہناں دی آتما وچّ بل رہی اس اگّ نوں وی مٹھا نہ کیتا۔ اوہ اپنی طاقت دا بھیت پا کے اتیجت ہو رہے سن۔ آؤن والی جت دا وشواش اوہناں دیاں اکھاں وچّ چمک رہا سی۔
اوہ شہر دیاں سڑکاں ‘تے گھم رہے سن جو اوہناں لئی اکدم اداس، مضبوط جیل وانگ سن۔ جتھے اوہناں دی آتما ‘تے انگنت زخم ونے گئے سن۔ اوہناں نے اپنی کرت دے مہتو نوں دیکھیا اتے اسنے اوہناں نوں جیون دا سوامی بنن دے پوتر حق پرتی چیتن کر دتا— جیون دے نیم گھڑن والا اتے اسنوں پیدا کرن والا۔ پھر اک نویں طاقت نال، اک چندھیا دین والی چمک نال، سبھ نوں جتھیبند کرن والا اوہ جیونداتا شبد گونج اٹھیا:
”کامریڈ!”
ایہہ شبد ورتمان دے جھوٹھے شبداں وچّ بھوکھ دے سکھد سنیہے وانگ گونج اٹھیا، جس وچّ اک نواں جیون سبھ دی اڈیک کر رہا سی۔ اوہ جیون دور سی جاں نیڑے؟ اوہناں نے محسوس کیتا کہ اوہ ہی فیصلہ کرنگے کہ اوہ آزادی ولّ ودھنگے جاں پھر اسدے آؤن نوں اگے پا دینگے۔
3.
اس ویسوا نے وی، جو کلّ تکّ اک ادھے جانور وانگ سی اتے گندیاں گلیاں وچّ تھکی ہوئی اس گلّ دی اڈیک کردی رہندی سی کہ کوئی آوے اتے اسنوں پیسے دے کے اسدے سکی، کھوکھلی دیہہ نوں خرید لوے، اس شبد نوں سنیا پر پریشان جہی ہوکے اسنے مسکان نال اسدا اچارن کرن دی ہمت کیتی۔ اک آدمی اس کول آیا، اوہناں وچوں اک آدمی جنہاں نے استوں پہلاں کدے اس راہ ‘تے پیر نہیں سی پایا اتے اس نال اس طرحاں بولیا جویں کوئی اپنے بھرا نال بولدا ہے:
”کامریڈ!” اسنے کیہا۔
اوہ موہک اتے شرمیلے انداز وچّ ہسی اتے خوشی نال لگبھگ رو ہی پین والی سی، خوشی جو اسنے پہلی وار محسوس کیتی سی۔ ہنجھو، اک پوتر اتے نویں سکھ دے ہنجھو، اسدیاں اوہناں اکھاں وچّ چمکن لگے جو کلّ تکّ پتھرائییاں ہوئیاں اتے بھکھیاں نظراں نال سنسار نوں گھوریا کردیاں سن۔ سماج ولوں چھیکیاں دی، جنہاں نوں سنسار دی کرتی جماعت وچّ شامل کر لیا گیا سی، ایہہ خوشی شہر دیاں سڑکاں ‘تے چارے پاسے چمکن لگی اتے شہر دے گھراں دیاں دھندلیاں اکھاں اسنوں ودھدی ہوئی نفرت اتے بے رحمی نال ویکھن لگیاں۔
اس بھکھاری نے وی، جسنوں کلّ تکّ وڈے آدمی استوں کھہڑا چھڈاؤن لئی اک پیسہ سٹّ دندے سن اتے اجیہا کرکے اوہ ایہہ سمجھدے سن کہ آتما نوں شانتی ملیگی، ایہہ شبد سنیا سی۔ ایہہ شبد اس لئی پہلی بھیکھ وانگ سی جسنے اسدے غریبی، کنگالی نال تباہ ہندے ہوئے دل نوں خوشی اتے شکرانے نال بھر دتا سی۔
اوہ تانگے والا، اک چھوٹا جیہا بھدا بندہ، جسدے گاہک اسدی پٹھّ وچّ اس لئی مکے ماردے سن تاں کہ اتیجت ہو کے اوہ اپنے بھکھے، ٹٹے سریر والے گھوڑے نوں تیز چلاؤن لئی چھانٹے مارے۔ اوہ بندہ مکے کھان دا عادی سی۔ پتھر دیاں سڑکاں ‘تے چکیاں نال پیدا ہون والی کھڑکھڑاہٹ دی دھنی وچّ جسدا دماغ جڑھ ہو گیا سی، اسنے وی بڑی چنگی طرحاں مسکراؤندے ہوئے اک راہ جان والے نوں کیہا:
”تانگے ‘تے چڑنا چاہندے ہو … کامریڈ؟”
ایہہ کہہ کے، اس شبد دی دھنی توں ڈردیاں اسنے گھوڑے نوں تیز چلاؤن لئی لگام سامبھی اتے اس راہی ولّ ویکھیا۔ اوہ ہن وی اپنے چوڑے، لال چہرے توں مسکان دور کرن وچّ اسمرتھّ سی۔
اس راہیں نے پیار نال اس ولّ ویکھیا اتے سر ہلاؤندے ہوئے بولیا:
”مہربانی کامریڈ! میں بہتا دور نہیں جانا، پیدل ہی چلا جاواںگا۔”
”چلو کوئی گلّ نہیں،” اک مسکان نال ایہہ کہندیاں اتے خوشی نال اپنیاں اکھاں جھپکدا اوہ تانگے والا اپنی سیٹ ‘تے مڑیا اتے سڑک ‘تے کھڑکھڑاہٹ دا اچا رولا پاؤندے ہوئے چلا گیا۔
پھٹپاتھ ‘تے آدمی وڈے-وڈے جھنڈاں وچّ چل رہے سن اتے چنگیاڑی وانگ اوہ مہان شبد، جو سنسار نوں جتھیبند کرن لئی پیدا ہویا سی، اوہناں لوکاں وچّ ادھروں اودھر گھم رہا سی۔
”کامریڈ!”
اک پولیس والا— سنگھنیاں مچھا والا، گمبھیر اتے اپنی مہتتا توں سچیت— اک جھنڈ کول آیا، جو سڑک کنارے بھاشن دین والے اک بزرگ دے چوہیں پاسے اکٹھا ہو گیا سی۔ کجھ دیر تکّ اسدیاں گلاں سنن مگروں اسنے نمرتا نال کیہا:
”سڑک ‘تے سبھا کرنا قنون دے ورودھ ہے … تتر-بتر ہو جاؤ، بھلیو لوکو …” اتے اک پل رک کے اسنے اپنیاں اکھاں جھکائیاں اتے ہولی جہے بولیا، ”کامریڈو…”
اوہناں لوکاں دے چہرے ‘تے، جنہاں اس شبد نوں اپنے دل وچّ جڑیا ہویا سی اتے جنہاں نے اپنے لہو تے ماس نال اسنوں اتے ایکتا دی پکار دی تیبر دھنی نوں ودھایا سی، سرجکاں والا مان جھلکن لگا۔ ایہہ سپشٹ ہو رہا سی کہ اوہ طاقت، جو ایہناں لوکاں نے اس جؤندے-جاگدے شبد وچّ پائی سی، اجتّ اتے امکّ سی۔
اوہناں لوکاں خلاف بھوری وردی پائی ہتھیاربند آدمیاں دے انھے دستے اکٹھے ہون لگے سن۔ اوہ چپ چاپ اکو جہیاں قطاراں وچّ کھڑے سن۔ ظالماں دا غصہ اوہناں باغیاں ‘تے، جو انصاف لئی لڑ رہے سن، فٹّ پین لئی تیار سی۔
اس شہر دیاں ٹیڈھیاں-میڈھیاں تنگ گلیاں وچّ اگیات سرجکاں دوارا بنائیاں ہوئیاں ٹھنڈھیاں، خموش کندھاں اندر منکھتا دے بھائیچارے دی بھاونا پھیل رہی سی اتے مضبوط ہو رہی سی۔
”کامریڈو!”
تھاں-تھاں اگّ بھڑک اٹھی جو اک اجیہے جوالامکھی وچّ فٹّ جان دا پرتیک سی جو سارے سنسار نوں بھائیچارے دی مضبوط اتے نرمل بھاونا وچّ بنھ دین والی سی۔ اوہ ساری دھرتی نوں اپنے وچّ سمو لویگی اتے اسنوں سکا دیویگی۔ نفرت، گھرنا اتے بے رحمی دیاں بھاوناواں نوں جلا کے سواہ کر دیویگی جو ساڈے روپ نوں بھدا بناؤندیاں ہن۔ اوہ سارے دلاں نوں پگھلا کے اوہناں نوں اک دل وچّ ڈھال دیویگی— پورے سنسار دے اک دل وچّ، سدھے اتے چنگے انساناں دے دل وچّ، جو رل کے کرتیاں دا اک سندر، سنیہپورن پریوار بن جاویگا۔
اس نرجند شہر دیاں اوہناں سڑکاں ‘تے جنہاں نوں غلاماں نے بنایا سی، شہر دیاں اوہناں گلیاں وچّ جتھے وحشت دا سامراج وسدا سی، منکھتا وچّ یقین رکھن اتے اپنے آپ ‘تے اتے سنسار دیاں ساریاں برائییاں ‘تے منکھ دی جت دی بھاونا ودھی اتے طاقتور بنی۔
اتے اس بے چینی بھرے ہوئے نیرس ہوند دے رولے-رپے وچّ، اک دیپمان، اجل ستارے وانگ، بھوکھ نوں سپشٹ کرن والے الکا وانگ، اوہ دل نوں پربھاوت کرن والا سادہ اتے سرل شبد چمکن لگا:
”کامریڈ!”
