ڈاک بابو روندرناتھ ٹیگور
ڈاک بابو نے اپنی نوکری الاپر پنڈ وچ شروع کیتی۔ پنڈ تاں نکا جیہا سی پر اک گورے نے لاجور (نیل) دا کارخانہ لا لیا جس واسطے ڈاکخانے دا پربندھ ہو گیا۔
اپنا ایہہ بابو کلکتے دا سی۔ دور دے اس پنڈ وچ اس دی حالت پانی وچوں نکلی مچھی ورگی سی۔ اس دا دفتر اتے رہن والا کمرہ پھوس دی چھت والی ہنیری چھنّ جہی سی۔ نیڑے ہرے رنگ دے پانی والا چھپڑ، چھپڑ دوآلے سنگھنیاں جھاڑیاں، ویلاں، بوٹے۔
لاجور کارخانے دے ملازماں واسطے منورنجن نام دی کوئی چیز نہیں سی۔ مزدوراں نال گل بات وی کی ہو سکدی ہے۔ کلکتے دا ایہہ منڈا اجنبیاں نال گھلنا-ملنا جاندا وی نہیں سی۔ انجانے بندیاں وچ جاں تاں اوہ اپنے آپ نوں اوہناں توں ودھیا سمجھن لگدا، جاں بے چین ہو جاندا۔ نہ تاں زیادہ کوئی کم ہندا کہ رجھیا رہے، نہ اس دا کوئی میلی-گیلی سی۔
کدے-کدے تکبندی کرن لگّ جاندا۔ پتیاں دی سر-سراہٹ اتے بدلاں دی تور جیون وچ کھیڑے لیاؤن واسطے کافی ہن، اس دیاں کویتاواں وچلے خیال کجھ اس طرحاں دے ہندے، پر کدے-کدے اوہدے دل وچ آؤندا کہ پری کہانیاں وچلا جنّ اکو ہجھکے نال درخت، پتے؛ سارا کجھ ہونجھ کے لے جاوے تے پکیاں سڑکاں دوآلے اینیاں اچیاں-اچیاں عمارتاں بنا دئے کہ بدل اوہناں دی اوٹ وچ دسن ہی نہ۔ مزہ آ جائے پھر تاں۔
تنخواہ تھوڑی سی۔ اپنا کھانا آپ پکاؤندا، وچوں بچدا رتنی نوں دے دندا۔ پنڈ دی ایہہ یتیم کڑی رتنی اس دے نکے موٹے کم کر دندی۔
شامی پشو-واڑیاں وچوں جدوں دھونئیں دے کنڈل اپر اٹھن لگدے تے بینڈے ہر اک جھاڑی وچ گاؤن لگدے، آجڑیاں دے گیتاں دیاں عجیب تکھیاں دھناں سندیاں تاں بانساں دے پتیاں دی سر-سراہٹ سندا ہویا کوئی بندہ خوفزدہ وی ہو سکدا سی۔ ڈاک بابو اپنا نکا دیوا بال کے 'واج ماردا- رتنی!
ایہہ آواز سنن واسطے رتنی باہر کندھ نال لگی بیٹھی ہندی، تے اٹھ کے ترنت اندر جان دی تھاں پچھدی- تسیں مینوں بلایا دادا؟
-کی کردی سی؟ بابو پچھدا۔
-میں چلھے وچ اگّ بال دیواں۔ رتنی آکھ دندی۔
چلھا بھکھاؤن لگدی تاں بابو کجھ اس طرحاں گلّ توردا- تینوں اپنی ماں بارے یاد ہے کجھ؟ گلّ شروع کرن واسطے ایہو طریقہ ٹھیک سی۔ پتا اس نوں ودھیک پیار کردا سی، اس لئی اس دیاں گلاں کجھ زیادہ یاد سن۔ دن بھر کم مکا کے اس دا پتا ترکالاں پئیاں توں گھر پرتدا، تصویراں وانگوں اک-دو ترکالاں باقیاں نالوں ودھیک صاف دسدیاں۔ بابو دے قدماں نیڑے اوہ چوکڑی مار کے بیٹھ جاندی، یاداں دے قافلے تردے آؤندے۔ اوہدا نکا جیہا بھرا وی سی تے بدلوائی دے دن چھپڑ دے کنڈھے بیٹھ کے اوہ دوویں جنے مچھیاں پھڑن دی جھوٹھی-موٹھی کھیڈ کھیڈیا کردے۔ نکیاں-نکی گھٹناواں وچوں وڈیاں-وڈیاں یاداں نکلی جاندیاں۔ گلاں کردیاں-کردیاں کدے تاں اینی دیر ہو جاندی کہ کھانا بناؤن دی گھول ہو جاندی۔ رتنی کاہلی-کاہلی اگّ بال کے سویر دیاں بچیاں پئیاں روٹیاں گرم کر کے، مکھن رکھ کے بابو نوں پھڑا دندی، کجھ آپ کھا لیندی۔
اس وڈی ساری چھنّ دے کونے وچ پئے بینچ اپر بیٹھا بابو وی کدی کدائیں کلکتے اپنے گھر پجّ جاندا؛ ماں، بھیناں اس بنواس وچ یاد آؤندیاں۔ دل اداس ہو جاندا۔ ایہناں بارے اس نکی کڑی نال تاں گلاں آرام نال کر سکدا سی، پر فیکٹری دے مزدوراں نال کوئی گلّ نہیں ہو سکدی۔ اوہنوں ایوں بھلیکھا پیندا جویں ایہہ کڑی اوہدے گھر دے سارے جیاں نوں جاندی ہے۔ ایہہ گلّ ہے وی سچ سی، سن-سن کے کڑی دے نکے دل وچ بابو دے گھر دے جیاں دیاں تصویراں بن گئیاں سن۔
بارش رکی تاں اک دوپہر ٹھنڈھی ہوا وگ رہی سی، پر کدی-کدی پتیاں اتے سنگھنے گھاہ وچوں دی ہوا دا گرم بلاّ تھکی ہوئی دھرتی دا ہؤکا لگدا۔ اک پنچھی دیر تکّ لگاتار قدرت دے کنّ وچ اپنی نکی چنج راہیں شکایتاں لاؤندا رہا۔
بابو کول کرن واسطے کجھ نہیں سی۔ تازے دھوئی ہوئے پتیاں دی سر-سراہٹ اتے خالی ہوئے بدلاں دی واپسی، دیکھن والے نظارے سن۔ ڈاک بابو دیکھ رہا سی تے سوچ رہا سی- کاش! کوئی اپنا، کوئی دل دی گلّ کرن سنن والا، نیڑے-تیڑے ہندا۔
چہِ-چہاؤندے پنچھی دا اتے سر-سر کردے پتیاں دا حالَ وی ایہو سی۔ چھوٹی نوکری کردے بابو دی ویدنا جانن-سنن والا کوئی نہیں سی۔
ہؤکا لے کے بابو نے 'واج ماری- رتنی۔
امرود دے درخت ہیٹھ لتاں نسالی بیٹھی رتنی، کچے امرود کھان وچ مگن سی۔
ماسٹر دی آواز سن کے پھٹاپھٹ اٹھی تے کیہا- مینوں بلائی دادا؟
-سوچ رہا سی تینوں پڑھنا سکھا دیا کراں۔
دوپہر بعد سارا سماں اوہ اکھراں دی پچھان کرواؤندا رہا۔ تھوڑے دناں وچ اوہ دو-دو اکھر جوڑنے سکھ گئی۔
لگدا سی جھڑی مکن نہیں لگی۔ نہراں، چھپڑ ٹوئے سبھ نکو-نکو بھرے ہوئے۔ دن-رات کنیاں دی تڑ-تڑ تے ڈڈوآں دی گڑیں-گڑیں سنائی دندی۔ راہ بند ہو گئے سن تے کجھ خریدن لئی جانا پے جاندا تاں ٹیڈھے-میڈھے ہو کے چھالاں مار-مار پانی اپروں لنگھنا پیندا۔
سویر دی سنگھنی بدلوائی ہیٹھ ایہہ نکی ودیارتھن دروازے دے باہر اڈیکدی رہی کہ 'واج سنیگی، پر دیر تکّ کوئی آواز نہ سنی تاں اپنا پھٹیا پرانا قاعدہ پھڑی ہولی دینی اندر لنگھ آئی۔ ماسٹر نوں چٹائی 'تے لیٹیا ہویا دیکھ کے پباں بھار، بناں کھڑاک کرن دے واپس جان لگی تاں 'واج آئی- رتنی۔
-سوں رہے سی دادا؟
-میں ٹھیک نہیں اج۔ دیکھ میرا متھا کویں تپ رہے۔
بنواس وچ، اداس بدلوائی وچ اوہنوں نازک ہتھاں دی چھوہ چاہیدی سی۔ کوئی متھا گھٹے تے چوڑیاں دی کھنکار سنائی دیوے؛ ماں، بھین جاں کسے وی عورت دا ساتھ چاہیدا سی۔ بنواس منگلمئی ہو گیا جدوں رتنی نکی چھوکری نہ رہی۔ اچانک جویں اوہ وڈی ساری ہو گئی ہووے، پنڈ دے وید کولوں دوائی لے آئی۔ جس ویلے جو گولی دینی ہے، دین واسطے رات بھر سرھانے نیڑے بیٹھی جاگدی رہی۔ تھوڑی-تھوڑی دیر بعد پچھدی- کش آرام آیا دادا؟ فرق پیا؟
کمزور جسم منجے توں اٹھن لگا، بولیا- حد ای ہو گئی۔ بس ہن بدلی کراؤنی ہے اتھوں۔ اس نے اپنا فیصلہ سنایا۔ کلکتے دفتر بھیجن لئی اس نے بیٹھ کے عرضی لکھی تے صحت مند تھاں نہ ہون دے آدھار 'تے بدلی واسطے بینتی کیتی۔
بیمار-پرشی دی اپنی ڈیوٹی نبھاء کے ایہہ نکی نرس پھر دروازے دے باہر اپنے ٹکانے 'تے پرط آئی، پر اس نے سدن والی 'واج نہیں سنی۔ جھیتاں وچوں دیکھدی، کدے بابو میز کرسی ڈاہی کجھ لکھن لگا ہے، کدی چٹائی 'تے لیٹیا پئی، تے خالی-خالی اکھاں نال ادھر-ادھر دیکھدے۔ پرانے پاٹھاں نوں رٹا لائی گئی، جدوں 'واج پئی توں اندر جائیگی تاں دو-دو اکھر جوڑ کے سناؤنے ہونگے نہ۔ ہفتے بعد اک شام آواز سنی۔ کھش-کھش رتنی کمرے اندر گئی- مینوں 'واج ماری دادا؟
بابو نے کیہا- سویر میں چلا جاواںگا رتنی۔
-کتھے جاؤگے دا؟
-گھر جاؤنگا۔ کلکتے۔
-تے مڑوگے کدو؟
-ہن نی میں آؤنا۔
رتنی نے اگلا سوال نہیں پچھیا۔ بابو نے خود ہی دسیا کہ بدلی والی اوہدی عرضی منظور نہیں ہوئی، استعفٰی دے دتا ہے۔ ہن گھر جانا ہے۔
دیر تکّ دوویں چپّ رہے۔ دیوا دھیما-دھیما بلدا رہا۔ چوندی چھت وچوں ہیٹھاں رکھے گھڑے وچ ڈگدی بوند دی آواز رک-رک کے آؤندی رہی۔ ٹپّ-ٹپّ ٹپّ-ٹپّ۔
رتنی اٹھی، چلھے وچ اگّ بالن واسطے رسوئی ولّ گئی۔ اس دے ہتھاں وچ پہلاں وانگ پھرتی نہیں اج۔ اس دے نکے جہے سر وچ کئی قسم دے نویں خیالاں دی آواجائی ہندی رہی۔ بابو نے کھانا کھا لیا تاں اچانک کڑی نے کیہا- مینوں وی اپنے نال لے جاؤ دادا۔
بابو ہسّ پیا- تینوں لجاواں؟ کمال اے!
پہلاں جاگدیاں، پھر سفنیاں وچ اس نوں ہسدے بابو دا اک واک لگاتار سنائی دیئی گیا- کمال اے!
سویر ویلے بابو اٹھیا، اشنان واسطے پانی دا گھڑا بھریا پیا سی۔ پینڈوآں وانگ دریا وچ چھال مارن دی تھاں اوہ شہریاں وانگ گھڑے دے پانی نال نہاؤندا سی۔ کڑی پچھ نہ سکی کدوں کو جانا ہے، اس کر کے سورج چڑھن توں پہلاں ہی اس نے گھڑے بھر دتے۔ کی پتہ دادا نوں کدوں لوڑ پے جاوے۔ نہاؤن توں بعد 'واج آئی- رتنی۔
بناں کھڑاک کرن دے لنگھ آئی۔ ماسٹر دے منہ ول خاموش دیکھدی رہی کہ کی حکم ہے۔ ماسٹر نے کیہا- میرے جان پچھوں گھبرائیں نہ رتنی۔ میری تھاؤں جہڑا بندہ آویگا، میں اوہنوں کہونگا تیرا خیال رکھے۔
ایہہ شبد دیالو لگدے ہن، پر کڑی دے دل دیاں کون جانے۔
رتنی نے بڑی وار اپنے بابو توں جھڑکاں کھادھیاں سن، پر اس نے برا نہیں منایا سی۔ بابو دے ایہناں دیالو لفظاں نوں اوہ برداشت نہ کر سکی، فٹ-فٹ کے روئی- نہیں نہیں۔ کسے کول میری گلّ کرن دی لوڑ نہیں۔ میں اتھے رہنا ای نہیں ہن۔
بابو سنّ ہو گیا۔ اس طرحاں دی رتنی تاں اس نے کدی دیکھی نہیں سی۔
نواں ملازم آ گیا، تے اس نوں چارج دے دتا۔ ترن توں پہلاں رتنی نوں بول ماریا- تیرے واسطے تھوڑا کو ایہہ۔ تیرے کم آئیگا۔ ایہہ کہہ کے اس نے سفر واسطے تھوڑے پیسے رکھ کے باقی مہینے دی ساری تنخواہ جیب وچوں کڈھ کے رتنی ولّ ہتھ ودھایا۔
-او دادا، میں ہتھ جوڑدی آں۔ مینوں نہیں چاہیدا کجھ۔ میرا بھورا فکر نہ کر۔ ایہہ کہہ کے اوہ دوڑ کے نظروں اہلے ہو گئی۔
ہؤکا لے کے بابو نے بیگ چکیا، موڈھے 'تے چھتری ٹکائی، اک آدمی نوں رنگ-برنگا ٹرنک چکا کے گھاٹ ولّ تر پیا۔
جدوں بیٹھ گیا، بیڑی ٹھلھ پئی، دھرتی دے ہنجھوآں وانگ ندی وگدی دیکھی، چپوآں دیاں سسکیاں سنیاں تاں دل بیٹھن لگا۔ دکھ نال پیڑت کڑی دا چہرہ اس نوں خاموش دھرتی ماں دے منہ ورگا لگا۔ اک واری اوہنے سوچیا، واپس جا کے سنسار ولوں تیاگے اس عنبری انڈے نوں لے آواں، پر بادباناں وچ تاں ہوا بھر چکی سی۔ بیڑی تاں منجھدھار تکّ اپڑ گئی سی۔ پنڈ دور پچھے رہِ گیا سی، دھپے جلدے کھیت صاف دس رہے سن۔
تیز وگدے دریا دی چھاتی اپروں دی لنگھدے بابو دے دل وچ دھرتی اپر واپردے ملاپ اتے وجوگ بابت، موت بابت انگنت دارشنک خیال آئے، جتھوں گئے مسافر واپس نہیں پرتدے۔
پر رتنی کول کوئی فلسفہ نہیں سی۔ ہنجھوآں دے ہڑ اکھاں وچ چکی اوہ ڈاکخانے دوآلے پھردی رہی۔ اوہدے دل وچ اجے وی آس اڑی بیٹھی سی- شاید دادا واپس آ ای جائے، آس اس دا رشتہ ڈاکخانے نالوں ٹٹن نہیں سی دندی۔
افسوس، او مورکھ منکھی دل!
انوواد: ہرپال سنگھ پنو
