دلدل وریام سنگھ سندھو
اوہ ڈر کے ابھڑواہے اٹھ کے اک دم منجے 'تے بیٹھ گیا۔ پورے زور نال ہو رہے درد کرکے سر پھٹن نوں آ رہا سی۔ اکھاں وچوں سیک انج نکل رہا سی جویں پتلیاں وچوں لاٹاں نکل رہیاں ہون۔ توٹ دے مارے شرابی وانگ سریر بھنیا پیا سی۔ ہنے آیا بھیانک سپنا اتے کل شامیں واپری درگھٹنا ذہن وچ رلگڈّ ہوئے، میدان-اے-جنگ وچ چلدیاں تلواراں وانگ اس دے اندر نوں کٹّ وڈھّ رہے سن۔
اس نے اس سبھ کاسے توں دھیان پاسے کرن لئی بلدیاں اکھاں نوں گھٹّ کے میچیا اتے سر نوں جھٹکیا۔ ساہمنے چوبارے اہلیوں ہولی ہولی اپر اٹھ رہے سورج دا سیک چڑھدے دن نال ہی پورے جلوء وچ سی۔ جھرنے وچوں ویکھیا، ہیٹھاں ویہڑے وچ اس دی پتنی سویر دے نکے موٹے کم کر رہی سی۔ جد وی اوہ ہفتے دے کسے سنچروار چھٹی آؤندا سی تاں اس دی پتنی ایتوار دی سویر اس نوں اتے بچیاں نوں ستیاں نوں نہیں سی اٹھاؤندی۔ اس دی اچھا ہندی سی کہ اینے دناں پچھوں تھکیا آیا اوہ اپنی نیند پوری کر لوے۔ بچے وی اٹھ کے رولا پا کے اس نوں جگا نہ دین، اس لئی اوہ دوہاں بچیاں نوں وی نہیں سی جگاؤندی۔
اس نے ویکھیا، اس دے کھبے ہتھ وڈے منجے 'تے دوویں بچے لیٹے ہوئے سن۔ چھ کو سال دی بچی نے تنّ کو سال دے اپنے چھوٹے ویر دے گل دوآلے بانہہ انج ولی ہوئی سی جویں ستے پئے دی وی رکھیا کر رہی ہووے۔ چھوٹے بچے دی اک بانہہ منجے دی ہیء توں ہیٹھاں الری ہوئی سی۔ تے بڑے معصوم انداز وچ اس دے ہتھ دا پنجہ کھلھا ہویا سی۔ اس دیاں اکھاں ادھ-کھلیاں ہون کر کے اوہ ستا ہویا وی جاگدا لگدا سی۔
پاکستان نہ جان کر کے ادھر رہِ گیا پھجا مراسی اکثر کہندا ہندا سی کہ 'سندھوآں' دیاں ستیاں دیاں وی اکھاں کھلیاں رہندیاں ہن۔ اوہ دسدا، اک وار کوئی دشمن کسے سورمے سندھو نوں ستا پیا ویکھ کے قتل کرن آیا تاں ستے پئے دیاں ادھ-کھلیاں اکھاں دیکھ کے ہی اس دا حوصلہ ریت ہو گیا تے اوہ ڈردا، کمبدا واپس دوڑ گیا سی۔ تے انج پھجا، "سندھو پاتشاہ! سرداریاں بنیاں رہن، دیدار سنہہ راجے دا پتر چندہ سنہہ راجے دا پوترا"، کہندا کجھ منگن دے اپنے ادیش دے رو-ب-رو آ کھلوندا۔ پھجے دیاں گلاں سن کے اوہ اگیوں ہسّ پیندا، "اسیں تاں نرے سندھو ای آں۔ تے پاتشاہ سگوں سچا پاتشاہ تاں توں ایں جہڑا دوجیاں نوں انج پاتشاہیاں بخشدا پھردیں۔"
تے ہن جدوں اس نے نکے 'سندھو پاتشاہ' دیاں کھلیاں اکھاں ولّ اک وار پھیر ویکھیا تاں اس دا کہن نوں جی کر آیا، "ہن کون ستیاں دیاں ادھ-کھلیاں اکھاں توں ڈردا ہے۔ ہن تاں جاگدیاں دیاں پوریاں کھلیاں اکھاں توں وی کوئی نہیں ڈردا۔ جے کوئی انج ڈردا ہندا تاں کل والی گھٹنا کیوں واپردی؟"
کلپنا وچ ہی اوہ سارا درش اس دیاں اکھاں اگیوں گزر گیا۔ اوہ شرم تے غصے نال پانی پانی ہو گیا۔ سیک چھڈدیاں اکھاں نوں اک وار پھیر گھٹّ کے میچیا تے ہنے آئے سپنے دے پرتیکاتمک ارتھ ڈھونڈن لگا۔
اوہ بہت سارے جانے-پچھانے چہریا دی بھیڑ وچ کھلوتا سی۔ بالکل اس دے اپنے لوک اس نوں چاہن والے، پیارن والے، پر اچانک اوہناں دے سر 'تے سنگ اگ آئے تے اوہناں دے دند بھیانک روپ وچ تنگلیاں دیاں ستاں وانگ ابھر آئے۔ چیکاں دا کنّ پاڑواں شور اچا ہویا۔ اوہ سارے لوک بھیانک ہاسہ ہسدے اس دے سر 'تے پیار نال ہتھ پھیرن لئی گھیرا بنا کے اس ولّ ودھدے آ رہے سن۔
اس نے گھبرا کے ویکھیا، اوہناں سبھناں دے مونہاں وچوں اگّ دیاں لاٹاں نکل رہیاں ہن۔ لوہار دی بھٹھی وچ بھکھدے پھالے وانگ تکھے دند تے منہ وچوں نکلدیاں لاٹاں اس دے نیڑے ہور نیڑے ہندیاں جا رہیاں ہن۔ ہور پل نوں اوہ اس نوں لوہ دینگے۔ اوہ اندروں پوری طرحاں گھبرایا تے ڈریا ہویا سی۔ موت اس نوں ہنے لوہ کے لے جاوے گی، پر اس دے دل دی کسے اندرلی نقر وچ اجے وی حوصلہ سی۔ اس نے چپّ کیتے مر جان نالوں بہادراں وانگ مرنا چاہیا۔ جویں بھرے مظاہریاں وچ اوہ بانہہ اچی کر کے نعرے لایا کردا سی، اس نے اپنی بانہہ اچی کیتی، جوش نال مٹھی نوں ہوا وچ لہرایا تے پورے زور نال اوہناں ورودھ چیکیا۔ اس دی چیک اس دے سنگھ وچ ہی خشک ہو گئی، پر اس دی تنی ہوئی بانہہ تے گھٹی ہوئی مٹھی پوری صدق-دلی نال ہوا وچ لہرا رہیاں سن۔
تے اس ویکھیا، اوہ بلدے چہریاں والے، لمے دنداں والے لوک اتھے دے اتھے کھلوتے کھلوتے رکھ بن گئے۔ اس دا حوصلہ ودھیا تے اک وار پھیر اس نے بانہہ اچی کر کے زور دا نعرہ لایا، تاں کی ویکھدا ہے، اوہو ہی جانے-پچھانے، اس نوں پیارن والے لوکاں دی بھیڑ وچ جلوس دی شکل وچ اس دی سہائتا لئی نعرے ماردی آ رہی سی۔ اوہناں نے آ کے اس نوں جیتو نائک وانگ باہواں 'تے چکّ لیا تے نعرے ماردے لے ترے۔
اوہ سپنے دی دنیاں وچوں نکل کے سچ دی دنیاں وچ آیا۔ اس پکا ارادہ کر لیا کہ اوہ چپّ کر کے نہیں بیٹھیگا۔ ہنے ہی سرپنچ ولّ جاویگا۔ پڑھیا لکھیا منڈا سی سرپنچ، تے اس دے خون نے اجے بوء وی نہیں سی ماری۔ انج وی اس دے آکھے لگدا سی۔ اس دا آدر-مان کردا سی۔ اس سوچیا کہ اوہ اس نوں صاف کہیگا کہ جے شریام چٹے دن ایہو جہیاں کالیاں کرتوتاں ہونیاں ہن تے اگیوں کسے نے کسکنا تک نہیں، تاں اس دے سرپنچ بنن دا کی فائدہ؟ جے انج ہی جابر لوک سبھ دے ویکھدیاں ویکھدیاں پنڈ دے منہ 'تے کالکھ پوت جان تاں وڈے وڈے چٹے پگڑ بنھ کے پنڈ دے چودھری پرھیا وچ کہڑا منہ لے کے بیٹھدے سن۔ اوہ تاں ایہہ وی کہہ دئیگا کہ جے سرپنچ نے جاں کسے ہور نے کجھ نہ کیتا تاں اوہ اکلا ہی مظلوم دھر دی مدد 'تے کھلوویگا۔ کی ہویا، جے اوہ سرگرم سیاست چھڈّ گیا سی۔ اوہ تاں اکھڑ-پیڑی، کسے تن پتن نہ لاؤن والی سیاست دا دوش سی، نہیں تاں اس دا من تاں نہیں سی مر گیا اس دیاں اکھاں تاں نہیں سن انھیاں ہو گئیاں۔ اجے تاں اس دیاں اکھاں وچ جوت سی۔
راتیں جدوں آخری بسّ توں اتر کے اس نے چن چاننی وچ شانت ستے اپنے پنڈ نوں ویکھیا سی تاں اوہ سدا وانگ پنڈ واسطے سکھاویں تے موہ بھرے احساس نال بھجّ گیا سی۔ مغل کال توں لے کے انگریزی راج تکّ لڑی گئی ہر ظلم ورودھی لڑائی وچ اس دا پنڈ پیش پیش رہا سی۔ اس پنڈ نے کئی مہان شہید پیدا کیتے سن۔ پنڈ دے مہان اتہاس اتے اس نوں انتاں دا مان سی۔ لوکاں دے سانجھے ہتّ لئی لڑیاں گئیاں لڑائیاں وچ اس پنڈ دا اچیچا یوگدان سی۔
اوہ خوش سی کہ چنگے سانجھے کماں لئی رل کے چلن دی روایت اس دے پنڈ نے بھلائی نہیں سی۔ اس منگلوار نوں امبو براہمن دی جوان کڑی دا ویاہ سارا پنڈ رل کے کر رہا سی، کیونکہ امبو وچارا بناں کوئی جائداد چھڈیاں، کجھ مہینے ہوئے اک میلے توں سائیکل پچھے پیٹی بنہی، برف دے گولے ویچ کے مڑدیاں، کسے ٹرکّ ہیٹھاں آ گیا سی۔ کڑی دا ویاہ متھیا ہویا سی۔ منڈے والے ساک چھڈن نوں پھردے سن۔ پنڈ دے سیانے مل بیٹھے تے امبو دی دھی نوں اوہناں پنڈ دی دھی منّ کے اس دے ویاہ دا ذمہ اپنے سر لیندیاں منڈے والیاں نوں منا لیا سی۔ امبو اس دا نکے ہندیاں جماعتی سی۔ اس لئی اس سوچیا کہ سانجھی اگراہی دین توں بناں اس سانجھے سماگم وچ اس دا شامل ہونا وی لازمی سی۔ اسے لئی اوہنے تنّ چھٹیاں لے لئیاں سن تے آؤندا ہویا شہر اتر کے اوہ امبو دی کڑی لئی دو سوٹ تے ویاہ والے دن اس دے سر 'تے لین لئی سوہا سالو وی لے آیا سی۔ سارے راہ اوہ بسّ وچ بیٹھا امبو نال بچپن وچ بتائیاں گھڑیاں یاد کردا رہا سی۔ اوہ اکٹھے اکو تپڑ 'تے لاگے لاگے بیٹھدے رہے سن۔ اوہ امبو دے رگڑ کے منے سر اتلی بودی نوں ہلا کے اس نوں چھیڑیا کردا، "باہمنا! تیری بودی نوں تارہ ساہمنا۔"
امبو بودی چھڈاؤندیاں جھٹّ بڑھک پیندا: "جٹّ گھڑے دا مٹّ، گھڑے نوں ہو'گی موری۔ جٹا! پھیر کرینگا چوری؟"
ایہناں مٹھیآں جھڑپاں دے باو جود اوہ چنگے یار رہے سن۔ امبو اکثر اس دی پھٹی پوچ دندا تے عمروں وڈا تے تکڑا ہون کر کے دوجے منڈیاں نال لڑائی وچ اس دی مدد کردا۔ تے اوہ سدا امبو دی کاپی تے سوال حلّ کر کے دندا۔
کجھ سال اکٹھے رہے تے پھر امبو نے پڑھائی وچے چھڈّ دتی۔ گھردیاں چھوٹی عمرے ہی اس دا ویاہ کر دتا۔ پھر وہوٹی، بچے اتے گھر دا چکر۔
اڈے توں پنڈ ولّ تردیاں وچکاروں اچی تھاں 'تے وسیا تے دوہاں پاسیاں توں نیواں اس دا پنڈ اس نوں اچی تھاں 'تے کھنبھ کھلار کے بیٹھے کبوتر وانگ لگا۔ اس دا جی کیتا، اوہ سارے دے سارے پنڈ نوں اکو وار کلاوے وچ لے کے ہکّ نال گھٹّ لوے تے چمّ لوے۔ ہن دور نوکری کردا ہون کر کے پنڈ نالوں وچھڑن دا دریگ وی ہو سکدا سی، پر جدوں پارٹی وچ کم کردے سمیں وکھ وکھ پنڈاں وچ نویں 'کانٹیکٹ' ستھاپت کرن جاں نوجوان سبھاواں دیاں اکترتاواں نوں سمبودھن کرن جاں کسے ساہتک سماگم 'تے جاندا، تاں کسے دے پچھن 'تے اپنے پنڈ بارے دسدیاں مزہ آؤندا سی۔ ہکّ مان نال پھلّ جاندی سی۔ تے اوہ اکثر اپنے علاقے تے عامَ کر کے اپنے پنڈ دے اتہاسک گورو بارے بولن لگّ پیندا۔
اس گورو نوں آؤن والیاں نسلاں دے دلاں وچ سدا تازہ رکھن لئی اوہ چاہندا سی کہ پنڈ وچ شہیداں دی یوگ یادگار اساری جاوے۔ ایہہ گلّ اوہ پنڈ دے پتونتے لوکاں اگے کئی وار رکھ چکا سی۔ زبانی-کلامی تاں سبھ سہمت ہندے پر عمل وچ کجھ کرن لئی کوئی اگے نہ آؤندا۔
اینے بہادر تے شہید پیدا کرن والا پنڈ بدقسمتی نال کوئی منتری وغیرہ پیدا نہیں سی کر سکیا۔ نہیں تاں سرکارے-دربارے ہی اوہناں دی کجھ سنی جاندی۔ اس نے بدیش گئے اپنے پنڈ دے کجھ بندیاں تے اپنے متراں توں کجھ روپئے اس مقصد لئی چٹھیاں لکھ کے منگوائے سن۔ نواں سرپنچ اس دے کہن 'تے ہی پنڈ وڑدیاں ہی سڑک دے بالکل نال لگدی پنچائتی زمین وچوں کجھ زمین یادگار بناؤن لئی دینا منّ گیا سی۔ چن-چاننی وچ اوہ اٹھ مرلے تھاں سڑک دے نال ہی راکھویں رکھی ہوئی تے تنّ تنّ فٹّ اچی کندھ نال گھری ہوئی ویکھ کے اس نوں اپنی کاروائی 'تے مان جیہا ہویا۔ یوجنا انوسار ہن مکھ دروازے دا پھاٹک لوا کے جگہ دے این وچکار تھم کھڑھا کر کے اس 'تے شہیداں دے ناں سلّ اتے لکھوا کے لا دتے جانے سن تے انج ایہہ مان یوگ یادگار سمپورن ہو جانی سی۔
پنڈ وڑدا اوہ سوچ رہا سی کہ ایہناں تنّ چھٹیاں وچ امبو دی کڑی دے ویاہ وچ شامل ہون توں بناں سرپنچ نال مل کے اوہ شہیدی تھم کھڑھا کرن تے وڈی صلع اتے شہیداں دے ناں لکھواؤن دی یوجنا نوں وی ضرور سرے چاڑھیگا۔
اس نوں اٹھیا ویکھ پتنی مسکراؤندی ہوئی کوٹھے 'تے آئی، تے تھلے جا کے برش کر کے چاہ پانی لئی کہندی ہدایت دین لگی، "جی پھر نہا دھو کے تیار ہو کے سرپنچ ولّ جاوو تے ہور وی مئتبر بندیاں نوں ملو۔ جے انج ای گنڈاگردی ہون لگی تاں کسے دی وی دھی بھین دی عزت سیف نہیں۔ کلجگ ایسے دا ناں ای آ جی ہور کلجگ کی ہندا؟" اوہ گلاں وی کری جا رہی سی، تے ہلون کے بچیاں نوں وی جگا رہی سی۔ نکے نوں کولیاں تلیاں نال اکھاں ملدے نوں اس نے کچھڑ چکّ کے ہکّ نال گھٹدیاں چمّ لیا، "پتّ توں چجّ دا نکلیں ماپیاں دی عزت نوں چار چند لاویں۔"
"کی گلّ، میں چجّ دا نہیں؟" اوہ مسکرایا۔ اوہ پورے دند کھولھ کے مٹھا جیہا ہسی، "تسیں تاں چند او چند۔" تے پھر گمبھیر ہندیاں بولی، "پر اس مصلے مگر ضرور تکڑے ہو کے پوو۔ جے جا کے اک-دو چھٹیا وی لے کے آؤنیاں پین تاں کوئی حرج نہیں۔" اوہ بچے نوں گود وچ لے کے اس دے کول ہی منجے اتے بیٹھ گئی۔ اس نے راتیں اس کول پہلاں ہی تنّ چھٹیاں لے کے آئے ہون دا ذکر نہیں سی کیتا۔ ہن وی پتہ نہیں کیوں اوہ چھٹیاں بارے چپّ ہی رہا، سگوں اس نوں الٹا سوال کیتا، "میں تاں رات دا سوچدا، آپاں نوں کی کسے دے معاملے وچ لتّ اڑاؤن دی لوڑ ہے۔ نہ اپنا کوئی مطلب، نہ کوئی واسطہ!"
"بلے جی! بلے!!" اوہ وچوں ہی ٹنک کے بولی، "اگے تاں بھلا سردار صاحب نے کسے دے معاملے وچ لتّ اڑائی ہے بھلا! جدوں میں روکدی ہندی سی تاں مینوں ہنومان والا لطیفہ سنایا کردے سن؛ اکھے: پنڈت نے رمائن دی کتھا کردیاں ساہمنے بیٹھی سنگت نوں پچھیا، "ہنومان کون سی؟" تاں پچھے کھڑوتا اک جٹّ آکھن لگا، "ہنومان جٹّ سی۔" پنڈت نے حیران ہوئے نے پچھیا، "جٹّ کویں؟" جٹّ کہن لگا، "جی زنانی کسے دی، کڈھ کے کوئی ہور لے گیا، اوہ وچ ایویں اپنی پوچھ نوں اگّ لوائی پھردا سی، جٹّ نہیں تاں ہور کی سی۔" بسّ ادوں تاں آکھنا، آپاں تاں جٹّ ہنومان آں۔ جتھے کتے بے انصافی ہووے، اپنے توں لتّ گڈیاں توں بناں رہا نہیں جاندا۔" تے اوہ اس نوں باہوں پھڑ کے ہلوندیاں مسکرائی، "اٹھو! اٹھو! نہا-دھو کے تیار ہووو چھیتی۔"
"چنگا ہنومان جی۔" اوہ ہسدیاں اٹھیا تے بسترا ولھیٹ کے ہیٹھاں اتر آیا۔
کل والی ساری گھٹنا پتنی نے اپنیاں اکھاں نال ویکھی سی۔ اس لئی اس دے من 'تے ہور وی ڈونگھا اثر سی۔ بچیاں نوں تیار کردی اوہ کہہ رہی سی، "ایداں نہیں سی کدی ویکھن سنن 'چ آیا۔ میں کہندی آں عجیب ہے تہاڈا پنڈ وی ایہو جیہا پنڈ نہیں کدی ویکھیا۔ لوک کوٹھیاں 'تے کھلوتے تماشہ ویکھدے رہے پر کسے وچ ہمت نہ ہوئی کہ اس غریب بیدوشی زنانی نوں چھڈا ہی دئیے!"
اس نوں لگا، اوہ اس دے پنڈ نوں مہنا مار رہی سی۔ اس دا جی کیتا، پتنی نوں سمجھاوے کہ جتھے وی کتے جاندار لوکاں دی جاندار جتھیبندی نہیں، اتھے سبھنیں تھائیں ہی اس طرحاں ہو رہا سی۔ گلّ اک پنڈ دی نہیں، سارے پنڈاں دی سی۔ لوک آپو-اپنیاں بکلاں وچ منہ تان کے ستے ہوئے سن۔ بھرشٹ سیاست دا شیر سبھ دے سر 'تے دہاڑ رہا سی تے لوک شترمرگ وانگ ریت وچ سر دے کے، اکھاں لکائی موت توں بچن دے یتن دی خوش فہمی وچ سن۔ اجیہے واتاورن وچ بلی وانگ شہِ لا کے بیٹھی وگڑی ووستھا ساہمنے ہر بندہ کبوتر وانگ اکھاں میچی اپنے آپ نوں سرکھات سمجھ رہا سی۔
پتنی گمبھیر ہو گئی۔ اس دا چہرہ اداس تے دھوانکھیا گیا۔ اوہ ہمدردی دی مورتی بنی بیٹھی سی۔ اپنے پہلے بیان وچ تھوڑھی جہی سودھ کردیاں بولی، "نہیں میرا مطلب ایہہ تاں نہیں۔ سبھ تھائیں انج ای بیڑا غرقن تے آیا، پر ایتھے کجھ زیادہ ای ایہو جہیاں گلاں ہندیاں رہندیاں نے۔ اجے پچھلے دنیں ویکھو۔ باہر گئیاں زنانیاں 'چوں رات اک دی کنّ دی والی کوئی لاہ کے بھجّ گیا سی۔"
"پھر ایہہ پنڈ چھڈّ کیوں نہیں دندی۔ چل اتھے میرے نال ہی چل۔" اس نے ہسّ کے آکھیا تاں اوہ اک دم بول اٹھی، "نہ نہ میں تاں نہیں چھڈّ کے جاندی اپنے گھر نوں، میں اپنے ہتھیں بنائی۔" تے اس نے پیٹ کٹّ کے، بھکھیاں رہِ کے بنائے اپنے مکان ولّ ویکھدیاں مان وچ پھلواں ساہ لیا تے پھر اداس ہو گئی۔
راتیں جدوں اوہ گھر پہنچیا سی تاں پتنی باہر ویہڑے وچ منجے اتے بچیاں سمیت بیٹھی سی۔ جس دن اس نے آؤنا ہندا، بچے اس نوں ملن لئی تے 'چیجی' کھان لئی اڈیک رہے ہندے۔ اوہ اونا چر سوندے نہ۔ اندر وڑدے دیاں لتاں نال نکا بھجّ کے چمبڑ گیا۔ وڈی بچی نے اس دے ہتھاں وچوں پھلاں والا لفافہ جھپٹ مار کے کھوہ لیا۔
بچے پھل کھا کے اس دوآلے ہوئے اس نال لاڈ پیار کر رہے سن۔ پتنی روٹی گرم کر کے لے آئی تے اس کول بیٹھ گئی۔
"ہوں سناؤ کوئی گلّ بات پھر؟" اس نے مسکراؤندیاں پتنی نوں پچھیا، کیونکہ اس دے آؤندیاں ہی اوہ پچھلے سبھ دناں دیاں اپنے اندر ڈکیاں گلاں، بناں کوئی پورن ورام لایاں کردی جاندی تے اوہ مسکراؤندا اوہدا نکے توں نکا ویروا سندا جاندا۔
"سناؤنا کی آ مٹھیو۔ اج تاں حد ہی ہو'گی۔ میں تاں آہنیں آں ستیاناس ہی ہو گیا دنیاں دا۔" اوہ بڑی گمبھیر تے گھبرائی ہوئی سی۔ اوہ حیران ہویا، برکی سنگھوں ہیٹھاں کر کے، اوہدے منہ ولّ ویکھن لگا۔
قصبہ-نما پنڈ دے سبھ توں ودھ رونق والے چوک وچوں، جتھے پنڈ دیاں وڈیاں وڈیاں دوکاناں سن تے جنہاں دوکاناں 'تے سودا لین آئے لوکاں دی گہِ-گچّ بھیڑ سی، سودا لین آئی 'پالیماراں' دی پریتم کور نوں چھبوآں دے جیتو ہراں نے آ گھیریا سی تے سبھ دے ونہدیاں چانگراں ماردے، گالھاں کڈھدے، لشکدے ہتھیار ہتھ وچ پھڑی پنج ستّ بندے اس نوں شرے بازار ننگا کرن 'تے تلے ہوئے سن۔ جیتو نے دنالی اسمان نوں سیدھ کے فائر کیتا تے بگھیاڑ وانگوں دہاڑیا، "جہڑے ماں دے پتّ نوں جان نہیں پیاری، اوہو اگے آئیو ایہنوں اسیں ننگیا کر کے پھیرنا جے۔"
اس نے بازار وچ تے ہٹیاں 'تے کھڑے ڈور بھور ہوئے لوکاں نوں ونگاریا تے پھر ہتھ جوڑدی، واسطے پاؤندی، "وے پتا! مینوں بشک لو میں تہاڈی ماواں ورگی وے۔" پریتم کور دی چٹی چنی لاہ کے اس نے وگدی گندی نالی وچ سٹّ دتی تے اس دے جڑے ہتھاں 'تے بندوق دا بٹّ مار کے وڈی ساری بھدی گالھ کڈھی۔
اس دی پتنی سنا رہی سی تے سندیاں سندیاں اس دے لوں کنڈے کھڑے ہو رہے سن۔
"پر اوہناں انج کیتا کیوں؟ آخر ایہدے پچھے وی تاں کوئی گلّ ہوؤُ؟"
"نہ-حق جی، گلّ اس وچاری نال کاہدی ہونی ایں۔ کہندے نے، پریتم کور دے منڈے نے اوہناں دی کڑی نوں کھیت گیاں مذاق کیتا۔"
"قصور منڈے دا تے بدلہ اس دی ماں توں لینا، تے اوہ وی اس طریقے نال؟" اوہ شرم تے غصے نال نہوں ٹکّ رہا سی۔
"کسے نے اگے ہو کے چھڈایا نہ؟" اس دے اندروں بلدا ہویا پرشن نکلیا۔
"میں مر جاں! میں روندی ہور کہڑی گلّ نوں آں۔" تے اوہ دسدی رہی۔
سارے لوک تماشائی بن کے ویکھ رہے سن۔ زنانیاں تے بندے کوٹھے 'تے چڑھے ہوئے سن، جویں کوئی جلوس نکلدا ویکھن لئی کھڑے ہون۔
پریتم کور بہڑیاں پاؤندی رہی، ترلے پاؤندی رہی، ہتھ جوڑدی رہی۔
"وے پتو! مینوں ایتراں بزت کرن نالوں مینوں گولی مار دو۔"
اک نے اس دی گچی وچ پورے زور نال دھول ماری تے اوہ منہ پرنے دھرتی 'تے ڈگّ پئی۔ دوجے نے اگے ودھ کے ڈگی پئی دے کرتے نوں ہتھ پایا تے اک ہجکے نال کرتے نوں دوپھاڑ کر کے اس نوں کھچّ کے دور وگاہ ماریا: اوہ اپنیاں دوہاں چھاتیاں 'تے اپنے ہتھ گھٹّ کے تن کے بیٹھ گئی۔
"تانہ اٹھ! کتی رنّ نہ ہووے تاں پاکھنڈ کردی اے، اتھے دیوان سنن بیٹھی ایں۔"
اک نے اس دے والاں نوں ہتھ پا کے اس نوں دھوہ کے کھڑھا کر لیا تے دھونہدے ہوئے ڈانگاں دیاں ہجھاں تے بندوق دے بٹّ ماردے پچھواڑے دی گلی وچوں لے ترے۔
پریتم کور بھکھّ-منگدیاں اکھاں نال آسے-پاسے تے کوٹھیاں اتے کھلوتے بندیاں تے زنانیاں دے واسطے پا رہی سی: "وے لوکو! میں تہاڈی بھین وے۔ میں تہاڈی ماں وے، بہڑی مینوں ایہناں راکشاں توں بچاؤ وے۔ میرے سر 'تے اٹّ مار کے ای مینوں مار دو ہائے وے۔" اوہ ولک رہی سی۔
کوٹھیاں 'تے چڑھیاں زنانیاں جیتو ہراں نوں اچی اچی لعنتاں پا رہیاں سن،
"تہاڈا بیڑا غرق ہو'جے۔ تہاڈا ککھّ نہ رہے ظالموں۔"
پتنی دسدی جا رہی سی، تے اوہ لوکاں وچوں اصلوں ہی مر گئی منکھتا دا انومان لا رہا سی۔
"جی میرے اندر تاں عینی اگّ بلدی پئی سی کہ جی کرے، زنانیاں نوں ہلا شیریل دے کے اوہناں دے گل پے جیئے۔ زنانیاں نوں مار تھوڑھا دین لگے سن اوہ؟"
اوہناں دی بچی اجے جاگدی پئی سی۔ اس نے وی ساری گھٹنا اپنیاں اکھاں نال ماں دے نال کوٹھے 'تے چڑھ کے ویکھی سی۔ اوہ سہمیاں نظراں نال اپنی ماں نوں پتا نال گلاں کردیاں ویکھ رہی سی۔
"ڈیڈی! اوہناں نے اوہنوں سارا ہی ننگا کیتا۔ کچھے وی نہ چھڈایا۔"
بچی دی گلّ سندیاں ہی اوہنے اس نوں گل نال گھٹّ لیا۔ اوہ شرم نال غرق ہو گیا۔ اس دیاں اکھاں وچ پانی سم آیا۔
گلی دے موڑ 'تے جا کے اوہ جدوں اوہدی سلوار لاہن لگے تاں کرتارا کامریڈ اگے ودھیا، "عقل کرو او کجھ عقل! ہور کجھ نہیں تاں ربّ تاں ونہدا تہانوں۔"
اس نوں اگے ودھیا آؤندا دیکھ جیتو نے اسمان نوں سیدھ کے فائر کیتا، جویں ربّ دے ڈھڈّ وچ گولی ماری ہووے، تے اس نوں مار کے نسچنت ہو کے للکاریا، "اگے نہ ودھیں کامریڈا! اگے تیری کھبی بانہہ ٹٹی آ، ہن سجی تڑا بہینگا۔" تے اس نے گلھتھا مار کے اس نوں گلی دے اک پاسے وگاہ ماریا۔
پتنی دسّ رہی سی کہ گلیاں وچ تے کوٹھیاں اتے 'کٹھی ہوئی بھیڑ دے ساہمنے اوہ اس عورت نوں علف-ننگیا کر کے لے گئے تے گلیاں وچ پھیردے رہے۔
ساہو-ساہ ہوئی پتنی دیاں گلاں سن کے اوہدا اندر درد نال پچھیا گیا سی۔
"میں آہناں! لوک اصلوں ہی مر گئے۔ کی اوہناں کول سارے پنڈ دے لوکاں نالوں زیادہ ہتھیار سن؟ رل کے اک وار ٹٹّ کے اوہناں دے گل پے جاندے۔" اوہ ادھا پتنی نال تے ادھا اپنے آپ نال گلاں کر رہا سی۔ اوہ جویں اپنے اندر ڈبّ گیا۔
"میں تاں شامیں گلاں کردیاں تارے دی وہوٹی نوں آکھدی ساں تہاڈا ناں لے کے کہ جے اوہ ہندے تاں اوہناں تاں نہیں سی اس طرحاں ہون دینا کدی وی، بھاویں کجھ ہندا۔ اوہ تاں لوکاں نوں ونگار کے، جا کددے موت دے منہ وچ پر اوہنوں ننگیاں نہیں سن ہون دندے۔"
پتنی دی گلّ سن کے اوہنوں اس 'تے ڈاڈھا پیار آیا۔ اس نوں پتی 'تے کنا مان سی۔ اوہ وی مان نال بھر گیا۔ اس دے اپنے جیون دا نکا جیہا اتہاس اس دیاں نظراں اگیوں گزر گیا، جدوں اوہ پنڈ اتے علاقے وچ ہر بے انصافی ورودھ جوجھن لئی تیار کھڑھا ہندا سی۔
پنڈ پنڈ بنیاں نوجوان سبھاواں شکتی شالی جتھیبندی دے روپ وچ ابھر رہیاں سن تے جتھے کتے بے انصافی ہندی، رل کے ٹکر لین لئی تیار ہندیاں سن۔
"جے کتے اوہ دن ہندے، تاں ایہناں نوں اک وار تاں گیان کرا دندے۔" اس نوں حسرت سی کہ فٹّ دی سیاست اتے کسیدھ نے جتھیبندی دا ڈھانچہ توڑ دتا سی۔
"لے ہن تسیں کی نہیں کر سکدے؟" پتنی نوں اجے وی اس دی طاقت 'تے وشواس سی۔
"سویرے سرپنچ نوں ملو، لوکاں نوں اکٹھیاں کر کے اس ظلم ورودھ لامبند کرو۔"
اوہ پتنی نال سہمت ہندا ہویا وی حیرانی نال اس دے منہ ولّ ویکھ رہا سی۔ ایہہ اوہو عورت سی، جہڑی سدا اس نوں اجیہے کماں توں ورجدی ہندی سی، "تسیں ساری دنیاں ٹھیک کرن دا ٹھیکہ لیا ہوئٔے، اپنی زندگی سکھ نال گزارو۔"
تے ہن جدوں اوہ چنگی نوکری 'تے لگّ گیا سی تے سکھ دی زندگی گزار رہا سی تاں اوہ اس نوں ظلم ورودھ لڑن لئی ونگار رہی سی۔
گئی رات تکّ اس نوں نیند نہ آئی۔ ساری گھٹنا نشتر بن کے اس دیاں اکھاں وچ رڑک رہی سی۔ کلپنا وچ ہی ننگی عورت اس دیاں اکھاں اگے تری جا رہی سی تے ٹٹے ہتھاں تے ٹکیاں جیبھاں والے لوک آسے-پاسے کھڑے چپ چاپ ویکھ رہے سن تے اس دے کناں وچ آواز گونج رہی سی، "وے لوکو! میں تہاڈی بھین جے میں تہاڈی ماں جے بہڑی مینوں بچاؤ، ایہناں راکشاں توں۔"
تے اس تہیہ کر لیا سی کہ اس معاملے وچ، جنی وی ودھ توں ودھ ہو سکے، مظلوم دھر دی مدد کرنی ہے۔ اس سوچیا کہ سمچے پنڈ دا اکٹھ کر کے اوہناں ظالماں ورودھ سموہک کاروائی کیتی جاوے، اوہناں نوں سزا دوائی جاوے۔ کئی دلیلاں اس دے من وچ آؤندیاں تے تر جاندیاں۔ اس ادھیڑ-بن وچ کتے تڑکے جہے کتے اس دی اکھ لگی۔ ستیاں پیاں وی بھیانک تے ڈراؤنے سپنے اس دیاں اکھاں وچ رڑکدے رہے۔
پتنی دے کہن 'تے اوہ نہا-دھو کے تیار ہویا تے سوچیا کہ روٹی کھان توں پہلاں اک وار سرپنچ نوں مل آوے تے اس نال ایہہ معاملہ سارے پہلوآں توں وچار آوے۔
گھروں باہر نکلیا ہی سی کہ بازار وچ بہاری تھتھے دی ہٹی 'تے لوک جڑے ہوئے سن تے کل والی گھٹنا نوں ہی چتھّ رہے سن۔ کوئی کجھ کہہ رہا سی تے کوئی کجھ۔ اوہ وی بھیڑ دے اک پاسے کھلو گیا۔ اس نوں ویکھ کے ڈاکٹر 'ہیں جی' بول پیا،
"ظلم ہویا گھور ظلم ہیں جی، دھبہ لگّ گیا پنڈ دے متھے 'تے ہیں جی۔ لوک گلاں کرنگے، فلانے پنڈ نے آہ کرتوت کیتی آ، ہیں جی۔" تے اپنے آدرشک نظرئیے نوں تھوڑھا ہور ودھا گیا، "میں تاں ایہہ آکھونگا جی کہ سارا پنڈ ننگا ہو گیا ساری بھارت ماں ننگی ہو گئی۔ ہیں جی۔"
گھارو عملی نسوار دی ڈبی ٹنکاؤندا نکّ وچ چونڈھی لے رہا سی۔ اودھروں وہلا ہندیاں ای بول پیا، "ہیں جی سائھب بھارت ماتا دے جیٹھے پتر جی سائھب، تیری دوکان چھیاں کرماں 'تے سی، اودوں تاں دوکان دے تھڑھے 'تے کھلوتا دنداں وچوں کریڑا کڈھی جاندا سی۔"
ساری بھیڑ ہسّ پئی۔ چھتھا ہویا ڈاکٹر اس ولّ اشارہ کردیاں بولیا، "اسیں تاں جی ویکھو! بڈھے بندے آں۔ ہیں جی، ایہہ تاں جی، ایہناں ورگے نوجواناں دا کم اے، لڑنا-بھڑنا۔ ہیں جی۔"
گھارو دا نشہ کھڑیا ہویا سی۔ وچوں بڑھک پیا، "ہاہو ہاہو! ایہنوں دیو سو بلدی دے بتھے۔ ایہنوں نہ ٹکّ کھان دیو سکھ نال۔ اہنے بونڈی بندیاں لئی پھاٹاں بھناؤن دا ٹھیکہ لیا۔ ایہنوں تھاڈی پنڈ والیاں دی کرتوت دا پتہ نہیں نہ! ایہنوں بچن سنہہ والی گلّ بھلّ گئی ہونی آں۔"
گھارو دی گلّ تاں سچی سی۔ شرابی ہوئے ٹھانیدار نے بابے بچن سنہہ دی داڑھی اس کر کے پٹّ سٹی سی کہ اس نے ساہمنیوں ترے آؤندے تھانیدار نوں دوویں ہتھ جوڑ کے فتح کیوں نہیں سی بلائی، تے بچن سنگھ غریب کسان دی مدد لئی سارے پنڈ وچوں کوئی پتونتا بندہ نہیں سی اٹھیا، سگوں جے اس نے بابے دی مدد تے تھانیدار دے ورودھ کاروائی کرن لئی لوکاں نوں پریریا وی، تاں اوہ اس مار-کٹّ نوں تھانیدار دا جنم سدھ ادھیکار سمجھدے ہوئے سگوں اس نوں سمجھوتی دے رہے سن، "افسر دے جھڑکے دا، تے مینہہ دے تلکے دا، غصہ نہیں کرنا چاہیدا۔" ایہہ تاں اوہو ہی سی جس نے علاقے دیاں سبھاواں اکٹھیاں کر کے پنڈ وچوں 'ماڑے' سمجھے جاندے بندیاں نوں نال لے کے، مظاہرے کر کے تے وڈے افسراں نوں مل کے تفتیش کروا کے تھانیدار نوں لائن حاضر کروایا سی، نہیں تاں تفتیش سمیں پنڈ دے 'پتونتے' تاں تھانیدار دے حق وچ ہی بھگتے سن تے کہندے سن، "جی ایہناں نال دا اعلیٰ افسر تاں کدی آیا نہیں اج تکّ۔ اسیں تاں کدی سنیا نہیں کہ ایہناں شراب پیتی ہووے۔"
"تاؤ بچن سنہہ والی گلّ مینوں بھلی تاں نہیں؟" اوہ گھارو نوں سمبودھن ہویا، "پر ایہہ گلّ تاں ماڑی ہوئی اے۔"
"ماڑی جی، بالکل ماڑی۔ انج نہیں سی ہونا چاہیدا۔" سارے سہمت سن۔
"انج نہیں سی ہونا چاہیدا، تاں اگے ہو کے چھڈاؤنا سی پھیر؟ اودوں کیوں سبھ نوں سپّ سنگھ گیا؟" اس دے ہرکھے بول سن کے سارے اس ولّ ویکھن لگے۔
اچانک بہاری تھتھے نے چپّ نوں توڑیا، "ب..ب..بگانی م..م..م..موتے کون م..م..مردا جی؟"
روڈا دھوش جہڑا ہن تکّ چپّ کر کے سن رہا سی، اپنی مگھّ ورگی اچی آواز وچ بولیا، "او چھڈو کھہڑا! جاؤ! آپو آودے گھر نوں تسیں آپس وچ نہ لڑ پیو۔ اوہناں اوہناں دی کڑی چھیڑی، اوہناں اوہناں دی بڈھی ننگی کر'تی۔ جٹّ انج بدلے لیندے ای ہندے آ۔" اس اپنے ولوں دو-ٹکّ کر دتی تے پھر، "جاؤ جاؤ گھروں گھری۔" کہندا جمی بھیڑ نوں انج ششکارن لگا جویں بھیڈاں-بکریاں دے اجڑ نوں کھنڈ جان لئی کہہ رہا ہووے۔
سرپنچ ولّ جاندیاں اوہ ساری گھٹنا بارے، ہنے ہوئیاں بھیڑ دیاں گلاں دی تہہ وچ اترن دا یتن کردا آ رہا سی۔ گھارو دی گلّ وزندار سی تے بہاری تھتھے دی سچائی وی کہ "بگانی موتے کون مردا جی۔"
"ہاں، لوک تاں اپنی-اپنی جان بچاؤن دی فکر وچ سن۔" اس سوچیا،
"بگانی موت کوئی کتھے مردا سی؟ اتی دا سانجھا سنکٹ جاں کوئی سانجھی جتھیبندی ہی لوکاں نوں اکٹھیاں کر کے کسے ظلم ورودھ لڑن دی پریرنا دے سکدے ہن۔" اس نوں یاد آیا، ایمرجینسی سمیں جدوں اوہ جیل وچ سی تاں اس دے نیڑلے متراں تے رشتے داراں نوں چھڈّ کے کوئی اس نال ملاقات کرن وی نہیں سی آیا، سگوں اس دے متراں نوں کہندے سن، "اوئے اوہ تاں چھوت دی بیماری اے، اوہنوں مل کے تسیں کیوں مردے او؟"
اس پنڈ وچ ہن وی تاں اوہو ہی لوک سن تے اوہناں دے ہندیاں جے ایہہ سبھ کجھ ہو گیا سی تاں گلہ کس 'تے؟ اوہ مسکرایا۔ اس نوں اک گھٹنا چیتے آ گئی سی۔ بہت سال پہلاں جدوں اک شہر وچ کجھ ودیارتھی پولیس ولوں مار دتے جان 'تے سارے پنجاب وچ سرکار ورودھ لہر اٹھ کھڑی ہون 'تے احتیاط وجوں اس نوں پولیس نے پھڑ لیا سی تاں ادوں کجھ دن پہلاں اس دے پتا دی ہوئی موت دا افسوس کرن آئی اس دی بھین دی دور دی، 'باہر-اندر' ملن والی سہیلی کہہ رہی سی، "بھینے! بھاؤ دے مرن نال سارا بھار پے گیا وچارے چھوٹے ویر دے سر۔ وڈا ویر تاں میں سنئیں نالائق ہی نکلیا۔"
اس سوچیا، "ایہہ تاں میرے ورگے کملے تے نالائق بندیاں دا کم سی کہ لوکاں دے کماں وچ ٹنگاں اڑاؤندے پھرن۔ اس نوں لگا، اس کڑی دے وچار عامَ لوکاں دے وچار سن تے پنڈ دے چودھری وی اس نوں اندروں کہڑا چنگا سمجھدے سن۔ لوکاں لئی لڑدا مردا سی تاں اوہ نالائق تے نکما سی، پر جدوں آرام نال ودھیا نوکری 'تے لگّ گیا سی تاں سارے لوک کہندے، "پہلے کم چھڈّ'تے جی۔" اوہ اس ولّ انج ویکھدے، جویں اوہ پہلاں ڈاکے ماردا ہندا سی جاں دس-نمبریا بدمعاش سی۔
"چلو چنگا کیتا جے۔ اج کل زمانہ وی نہیں ایہو جہے کماں دا۔ کوئی نہیں کسے دی مدد لئی بہڑدا، سبھ نوں آپو-اپنی پئی ہوئی اے۔" تے جدوں اوہ سرپنچ دے چوبارے وچ وڑیا تاں ویکھیا، اوہناں پیو-پتراں وچکار وی لگبھگ اسے مصلے نوں لے کے وواد چل رہا سی۔ پیو پرانا بندہ سی۔ مڈھلیاں وچ دو وار آپ وی سرپنچ رہِ چکا سی۔ اس نے زمانے دے سبھ اتراء-چڑھاء ویکھے ہوئے سن۔ سرپنچ ننگی کیتی گئی عورت دی مظلوم دھر ولّ سی، تے اوہ شامیں گھٹنا واپرن توں پچھوں آپ اکلا تھانیدار نوں مل کے آیا سی، تے مظلوم دھر دی مدد کرن لئی کہہ کے آیا سی۔ گھر اس دا پتا کہہ رہا سی کہ جیتو ہراں نے ووٹاں وچ اوہناں دی ڈٹویں مدد کیتی سی۔ انج وی اوہ بندیاں والے سن، مار-کھورے سن۔ لوڑ سمیں ہر ویلے موڈھے نال موڈھا دین لئی تیار رہندے سن، تے اس توں ودھ اوہ راتیں ادھی رات تکّ اوہناں دے گھر آ کے بیٹھے رہے سن تے ترلے کردے رہے سن کہ اوہ اوہناں دی مخالفت نہ کرے۔ اوہ تاں اوہناں دے ہتھیں-بدھے غلام سن۔ نہ کدی اگے اس توں بھجے سن تے نہ اگانھ بھجنگے۔ اوہناں نے اپنے بندے علاقے دے سرکاری ایم. ایل. اے. ولّ وی بھیجے سن۔ تھانیدار نوں وی اوہناں پہنچ کیتی سی، پر سرپنچ 'اپنے بندیاں' نوں چھڈّ کے راتیں دوجی دھر ولوں تھانیدار ولّ کیوں گیا سی؟
"تے پھیر ویکھو جی، جنہاں دی ایہہ مدد کردا جے، اوہ آپ ڈردے راتیں گھروں ای بھجے رہے جے۔ ہن تہاڈے اگے اگے ای ہو کے گئے جے۔" سرپنچ دا پیو اس ولّ منہ کر کے کہن لگا، "تے ساڈے سردار ہریں رات دے بھجے پھردے جے۔ اکھے، مدئیّ سست گواہ چست۔" اس نے روٹی کھا رہے سرپنچ ولّ اشارہ کیتا۔ سرپنچ وی ہسّ پیا تے اوہ وی، تے پھر اچانک ہسدیاں ہسدیاں چپّ کر کے اوہ آپ اپنے ہاسے دا وشلیشن کرن لگا، اس دے ہاسے وچ سرپنچ دے پیو دیاں گلاں نال اس دی جویں اچیت سہمتی سی۔
"کاکا! آہ دھپے نہیں چٹے ہو گئے؟" بزرگ نے چٹی داڑھی نوں ہتھ لایا،
"ایہناں اکھاں نے جہان ویکھئ لکھاں اتراء-چڑھاء ویکھے نے۔ بندے نوں طریقے نال چلنا چاہیدے۔ تینوں لڑدے جوانی دا خون! ہور کجھ نہیں، تے ابلدے خون نال نہیں کدی سیاستاں چلیاں، ایہہ ٹھنڈے-دھیرے ہویاں سوچ سمجھ کے ہی چلدیاں نے۔" بزرگ دا عمر دا تجربہ بول رہا سی۔
"جنہاں نے ووٹاں لینیاں ہون، اوہ نہیں ایہو جہے پنگے لیندے۔ ایہو جہے پنگے تاں جویں آہ سردار ہریں لیندے رہے نے، اوہو جہیاں جتھیبندیاں ای لے سکدیاں۔" بزرگ اس ولّ اشارہ کر کے ہسیا تے پھر اک دم گمبھیر ہو کے سرپنچ نوں سمجھاؤن لگا، "ہن ایہناں سردار ہراں ولّ ہی ویکھ، ایہناں نے نویں لہو دے ابال وچ کوئی اک کم کیتا؟ کئیاں پہاڑاں نال متھے لائے پر چھندیا! 'کلے-کارے دے متھے ماریاں کتے پہاڑ ڈھہندے نے میں تاں آکھوں ایہناں ہن سیانپ ورتی آ جو سبھ کجھ چھڈّ گئے نے تاں ویکھ لے ودھیا نوکری 'تے لگّ'گے آ۔ سوہنے مکان پا لے آ گھر دی واہی چلدی آ۔ لوکاں دی شاواشے تے بلے بلے وادھو دی۔ ایہہ ہندی آ سیانپ۔"
اوہ دوہاں پیو-پتراں وچکار سروتا بن کے بیٹھا سی۔ بزرگ ولوں دتی 'سیانپ' دی پریبھاشا دے حق جاں ورودھ وچ بولن دا اس دا من ہی نہیں سی رہِ رہا۔ سرپنچ نے مسکرا کے ڈھلا پیندیاں اس نوں پچھیا، "بھاء جی! پھر کویں کریئے؟"
اوہ کوئی دو-ٹکّ رائے دین دی ستھتی وچ نہیں سی رہِ گیا۔ پھکا جیہا مسکراؤندیاں اس کیہا، "تسیں وی ٹھیک او تے بزرگاں دی گلّ وی کجھ حد تکّ ٹھیک اے۔"
بزرگ نے کاہلی نال وچوں ہی اس دی گلّ ٹوک دتی: "ایہہ ٹھیک نہیں جی، ٹھیک میں ای آں۔ انج وی اوہناں مل لینے، ٹھانیدار دا منہ وی کالا کر دینے۔ اج جاں بھلک کوئی ماڑی موٹی انکواری ہوؤُ تے ہونا-ہوانا کچھ وی نہیں۔ بہتی گلّ تاں توں کسے پاسے وی نہ تر چپّ رہِ۔"
سرپنچ نے روٹی کھا کے تھالی میز 'تے اک پاسے کر دتی۔ دو-چتی وچ پھسیا داڑھی 'تے ہتھ پھیردا ہسیا، "گٹّ نرلیپ ہو جاواں؟"
اینے چر وچ نوکر چاہ دے تنّ پیالے بنوا لیایا۔ سرپنچ نے اس ولّ پیالہ سرکاؤندیاں پچھیا، "سچ تسیں دسو بھاء جی، کویں آئے؟ اسیں تاں تہانوں گلّ کرن دا موقع ای نہیں دتا؟"
اوہ بناں بہتا سوچیاں جھٹّ ہی بول پیا، "میں اوہ شہیداں دی یادگار سبندھی تہاڈے کول آیاں۔ کندھ ہون پچھوں کم اتھے ہی کھڑوتا۔ میں کہندا ساں، باہر لوہے دا گیٹ لا کے اندر مستری نوں آکھ کے لاٹھ جہی کھڑی کرا لئیے تے شہروں شہیداں دے ناواں دی صلع کھدوا لیائیے۔ میرے کول کجھ پیسے پئے سن میں سوچیا، ایہہ لگّ ای جان تاں چنگا۔"
اس دی گلّ سن کے سرپنچ تاں اجے چپّ ای سی کہ اس دا پیو بول پیا، "لے گلّ بن گئی سگوں ایہہ کم وی کرن ای والے۔ نبیڑو وچوں دروازہ لا کے اتھے ایویں کتے ہگدے پھردے نے۔" تے پھر اس نے ٹھوس صلاحَ دندیاں کیہا، "اینج کرو، اج تاں ایتوار اے صلع تاں شہروں کھدوائی نہیں جانی اج۔ شہر دا پروگرام بھلک 'تے رکھ لو۔ نالے امبو دی کڑی لئی بھلکے پنچائت ولوں توں بھانڈے وی لے کے دینے نے شہروں تے لوہے دا گیٹ تسیں اج ای چوک وچ بننا دے آؤ۔ تے کل جے ہو سکے تاں شہروں صلع وی بنوا لیاوو، پچھوں جے کوئی آؤ تاں میں آکھونگا، اوہ یادگار بناؤن والے کم گئے نے۔ کم دا کم بہانے دا بہانہ۔ دوہاں دھراں توں بچاء۔"
سرپنچ، پیو دی گلّ نال سہمت سی۔ اوہ تیار ہو کے مستری نوں سدّ لیائے۔ دروازے دی تھاں منی تے اس نوں نال لے کے چوک وچ لوہے دا گیٹ بننا دین چلے گئے۔ ایہہ کم کردیاں ہی اوہناں نوں شاماں پے گئیاں۔ اگلے دو دن چھٹیاں لئیاں ہون کر کے اس نے اگلے دن شہر جا کے صلع کھدواؤن دا پروگرام سرپنچ نال نشچت کر لیا۔
شامیں گھر آ کے اوہ تھکیاں-ٹٹیاں وانگ نڈھال ہویا منجے 'تے ڈھیہہ پیا۔ اس دی گھر والی وار وار اس نوں پچھ رہی سی کہ اوہ کی کر کے آیا سی، گلّ کتھوں تکّ اپڑی سی؟ کیس دا کجھ بنیگا وی؟ کی کسے اچ پولیس افسر نوں ملے وی سن جاں نہیں؟
پتنی دے سوالاں دا اس کول کوئی جواب نہیں سی۔ اس دیاں لتاں تھکاوٹ نال پھلیاں ہوئیاں سن تے منہ دا سواد کسیلا-کسیلا سی۔
"اج پھردے-پھردے تھکّ گئے۔ ایتوار کر کے کوئی ملیا نہیں۔ ڈی. ایس. پی. ولّ وی گئے ساں۔"
اوہ چاہندا سی، پتنی کوئی سوال نہ پچھے۔ اس نوں اس دے رحم 'تے ہی رہن دیوے۔
"تسیں سویرے جا کے پھر دو-تنّ چھٹیاں ضرور لے آؤ۔" اوہدی پتنی اس نوں تاکید کر رہی سی۔
"چنگا۔" کہہ کے اوہ پاسہ پرط کے پے گیا تے طبیعت خراب ہون دا بہانہ کر کے اس توں سوں جان دی اجازت منگی۔
"لیاؤ میں لتاں گھٹّ دیاں۔" اوہ اس نوں گھٹن لگی تے اوہ زور دی دنداں وچ بلھ چتھدا سوچی گیا۔
سویرے تڑکے پنج وجے اٹھدیاں ہی اوہ نوکری 'تے جان لئی تیار سی۔ پتنی اٹھ کے پہلاں وانگ روٹی-ٹکّ دے آہر وچ لگی ہوئی سی۔ اوہ آپ من ہی من خوش سی کہ اس نے پتنی نوں لئیاں چھٹیاں بارے نہیں دسیا۔ چھٹیاں دا کی سی! اوہ تاں اوہ جا کے کینسل کروا لویگا۔
ترن توں پہلاں اس نے پتنی نوں سمجھایا، "راج جے اج سرپنچ گھر آوے تاں اوہنوں کہیں کہ اوہ چلے گئے نے تے کہہ گئے نے کہ شہیداں دی یادگاری سلّ آپے کتے پھیر لگّ جاوے گی۔ ایڈی کاہدی کاہل ہے؟" اس دے بولاں وچ دھوانکھی تلخی سی۔
پتنی ہور سوال نہ کرے، اس لئی اس نے کاہلی نال اپنا کپڑیاں والا بیگ چکیا۔
"میں کیہا؟" پتنی دی آواز سندیاں اوہ پھیر تربھکیا۔
"سچ تہاڈے کپڑیاں وچوں دو زنانہ سوٹ تے اک سالو نکلیا اوہ؟"
اس نے سکھ دا ساہ لیندیاں کیہا، "ہاں ہاں ہاں اوہ میں امبو دی کڑی لئی لے کے آیا ساں۔ اول تاں میں چھٹی لے کے آ جوں، نہیں تاں ایہہ کپڑے توں اوہناں دے گھر دے آویں، شگن وی پا آویں۔ پنڈ دی دھی-بھین نوں کجنا اپنا فرض بندے۔" تے اوہدی زبان تھڑھک گئی۔
کاہلی نال، ترن توں پہلاں اوہ سدا وانگ ستے بچیاں دا متھا چمن لئی اوہناں دے منجے ولّ ودھیا۔ بچی دا متھا چمّ کے جدوں اس نے نکے 'سندھو پاتشاہ' ولّ ویکھیا تاں اس دیاں ستے پئے دیاں اکھاں کھلیاں ہوئیاں سن۔ اس نے نیواں ہو کے جیوں ہی اس دے متھے 'تے بلھ رکھے تاں کی ویکھدا ہے کہ نکے نے کھلیاں اکھاں ہولی جہی میچ لئیاں تے اس دے نکے گلابی بلھاں اتے مسکراہٹ پھیل گئی۔
بچے نے تاں سہون ہی اکھاں میچیاں سن، اوہ تاں سہون ہی مسکرایا سی، پر اس نوں لگا جویں بچے نے اس ولّ ویکھ کے اکھاں میٹیا ہون، جویں اوہ اس ولّ ویکھ کے شرارت نال مسکرایا ہووے۔ اس دے متھے 'تے مڑھکے دیاں بونداں سم آئیاں۔ اوہدا سر جویں گھمن لگا تے اس نوں لگا، جویں اس دے پیراں ہیٹھاں چیکنی دلدل ہووے۔ تے اوہ باہر نکلن دا زور لاؤندیاں وی اس وچ ہیٹھاں ہی ہیٹھاں دھسدا جا رہا ہووے تے گل گل کھوبھے وچ کھبھ گیا ہووے۔
