دانکو دا بلدا ہویا دل میکسم گورکی
"بہت، بہت پہلاں اک قبیلہ سی۔ اوہ جس جگہ رہندا سی اوہدے تنّ پاسے سنگھنے جنگل پسرے ہوئے سن اتے چوتھے پاسے گھاہ دے میدان پھیلے ہوئے سن۔ اس قبیلے دے لوک تگڑے، بہادر اتے خوش مزاز سن۔ پر برے دناں نے اوہناں نوں آ گھیریا۔ ہورناں قبیلیاں نے اوہناں ‘تے دھاوا بولیا اتے اوہناں نے اوہناں نوں جنگل دیاں ڈونگھائیاں وچّ کھدیڑ دتا۔ جنگل ہنھیرے وچّ ڈبیا ہویا اتے دلدلی سی۔ کارن کہ اوہ بہت پرانا سی اتے درختاں دیاں ٹہنیاں اس طرحاں کسکے اک دوجی نال گندیاں سن کہ اسمان دی شکل تکّ نظر نہیں آؤندی سی اتے گھنی ہریالی نوں چیر کے دلدل تکّ پہنچن وچّ سورج دیاں کرناں دی ساری شکتی کھپ جاندی سی۔ پر جد اوہ اس پانی تکّ پہنچدی سی، تاں زہریلی ہواڑ اٹھن لگدی سی، جس نال لوک مرن لگدے سن۔
"تد اس قبیلے دیاں عورتاں اتے بچے رون-پٹن لگے اتے مرد چنتا وچّ گھلن لگے۔ جنگل وچوں نکل کے جان توں سوا کوئی چارہ نہ رہا، پر باہر نکلن دے دو ہی رستے سن—اک پچھے ولّ، جتھے طاقتور اتے جانی دشمن سن، دوسرا اگے ولّ، جتھے دیوکدّ درخت اوہناں دا رستہ روکے کھڑے سن، جہناں دیاں مضبوط ٹہنیاں سن اک-دوجی نال مضبوطی نال گندیاں ہوئیاں اتے جہناں دیاں ونگیاں-ٹیڈیاں جڑھاں دلدلی چکڑ وچّ بہت ڈونگھیاں چلیاں گئیاں سن۔ ایہہ پتھرنما درخت دن دے مٹمیلے ہنیرے وچّ نرواک اتے اڈول کھڑے رہندے اتے رات نوں جد چلھے بلدے، تاں لوکاں دے دوالے اپنا گھیرا ہور وی کس لیندے اتے ستیپی دی کھلی گود دے عادی لوک دن-رات ہنیرے دیاں کندھاں وچّ بند رہندے جو کہ جویں اوہناں نوں کچلن دی سونہ کھائی بیٹھیاں سن۔ اس سبھ توں بھیانک سی ہوا، جو درختاں دیاں چوٹیاں توں سنسناؤندی اتے پھنکاردی ہوئی گزردی اتے اس طرحاں لگدا منو کہ سمچا جنگل اوہناں لوکاں لئی کسے بھینکر سوگی گیت نال گونج اٹھیا ہووے۔ اوہ اک بہادر قبیلے دے لوک سن اتے انت تکّ اوہناں لوکاں نال لڑدے، جہناں نے اوہناں نوں اک وار ہرا دتا سی۔ پر اوہ لڑائیاں وچّ اپنے آپ نوں مرن نہیں دے سکدے سن کیونکہ اوہناں دے اپنے جیون-آدرش سن اتے جے اوہ مر جاندے تاں اوہناں دے جیون-آدرش وی اوہناں دے نال ہی ختم ہو جاندے۔ اسے لئی اوہ دلدل دی زہریلی ہواڑ اتے جنگل دے گھٹے-گھٹے شور والیاں لمیاں راتاں وچّ بیٹھے ہوئے اپنی قسمت بارے سوچدے رہندے سن۔ اوہ سوچ وچّ ڈبے بیٹھے ہندے، اگّ دیاں لاٹاں دے پرچھاویں اوہناں دے آلے-دوالے موک ناچ وچّ ٹپدے اتے اوہناں سبھ نوں اس طرحاں لگدا کہ ایہہ نرے پرچھاویں ہی ناچ نہیں کر رہے سگوں جنگل اتے دلدل دیاں پریتاتماواں اپنی جت دا جشن منا رہیاں ہن… لوک استرھاں بیٹھے-بیٹھے سوچدے رہندے۔ پر پریشان کرن والے وچار آدمی نوں جناں نچوڑدے ہن، اونا ہور کوئی چیز نہیں، نہ محنت، نہ عورتاں۔ لوک چنتا وچّ سکن لگے… اوہناں دلاں وچّ بھے پیدا ہویا اتے اسنے اوہناں دیاں مضبوط باہاں نوں جکڑ لیا۔ زہریلی ہواڑ کارن مرے لوکاں دیاں لاشا ‘تے عورتاں دا رونا اتے بھے نال شکتی ہین ہوئے زندہ جیواں ‘تے اوہناں دا رونا-کلپنا دہشت پیدا کردا۔ اتے استرھاں جنگل وچّ بزدلی بھرے شبد بھنبھناؤن لگے—پہلاں ہولی اتے دبے-دبے اتے پھر لگاتار ہور زیادہ کھلھکے.. آخر ‘چ اوہ دشمن کول جاکے اوہنوں اپنی آزادی بھینٹ کرن دی سوچن لگے۔ موت دے بھے نے اوہناں نوں انا ڈرا دتا سی کہ ہر کوئی غلام وانگ جیون بتاؤن نوں تیار ہو گیا سی… پر ادوں دانکو آیا اتے اسنے ہی اوہناں سبھ دی رکھیا کیتی۔
"دانکو اوہناں وچوں ہی اک سوہنا جوان سی۔ سوہنے لوک ہمیشہ ہمتی ہندے ہن۔ اتے اسنے اپنے ساتھیاں نوں کیہا—
"'صرف سوچن نال ہی رستے دیاں چٹاناں نہیں ہٹدیاں۔ جو کجھ کردے نہیں، اوہ کجھ پاؤندے نہیں۔ سوچ اتے پریشانی وچّ اسیں اپنیاں شکتیاں کیوں برباد کر رہے ہاں؟ اٹھو، جنگل نوں چیردے ہوئے اسیں اگے ودھ چلیئے—کتے نہ کتے تاں اسدا انت ہووےگا ہی—ہر چیز دا انت ہندا ہے! چلو، اگے ودھو!’
"لوکاں دیاں اکھاں اسدے ولّ اٹھیاں اتے اوہناں دیکھیا کہ اوہ اوہناں وچوں سبھ توں اتم ہے، کیونکہ اوہدیاں اکھاں شکتی اتے جیون نال لشک رہیاں سن۔”
"'ساڈی اگوائی کرو!’ اوہناں نے کیہا۔
"اتے اسنے اوہناں دی اگوائی کیتی…
"سو دانکو اوہناں نوں لے تریا۔ اوہ اتشاہ نال اوہدے نال چلے کیونکہ اس وچّ اوہناں دا وشواس سی۔ پینڈا بڑا بکھڑا سی! ہنیرا سی، پیر-پیر ‘تے دلدل اپنا سڑیا ہویا لالچی منہ اڈی ہوئی سی۔ اوہ لوکاں نوں نگل جاندی سی اتے درخت مضبوط دیواراں دے وانگ راہ روک لیندے سن۔ اوہناں دیاں ٹہنیاں کسکے اک-دوجی وچّ گندیاں ہوئیاں سن اتے سپاں وانگ ہر پاسے پھیلیاں ہوئیاں سن اوہناں دیاں جڑاں۔ ہر قدم اگے ودھن لئی اوہناں نوں اپنے لہو اتے پسینے نال قیمت چکانی پیندی۔ دیر تکّ اوہ چلدے رہے… جنگل ہور گھنا ہندا گیا اتے لوکاں دی طاقت گھٹدی گئی! اتے ادوں اوہ دانکو خلاف بڑبڑ کرن لگے۔ کہن لگے کہ اوہ نرا منڈا اتے ناتزربیکار ہے اتے پتہ نہیں سانوں کتھے لے آیا ہے۔ پر اوہ اوہناں دے اگے-اگے چلدا رہا۔ اسدے من وچّ کسے طرحاں دی شنکا اتے چہرے ‘تے کوئی شکن نہیں سی۔
"پر اک دن طوفان نے جنگل نوں گھیر لیا اتے درختاں وچّ دہشتزدا سنسناہٹ دوڑ گئی۔ اتے ادوں انا گھنا ہنیرا چھا گیا کہ لگدا سی جویں اوہ ساریاں راتاں اکو وار اتھے ہو گئیاں ہون جو جنگل دے جنم توں لیکے ہن تکّ بیتیاں سن۔ اتے اوہ چھوٹے-چھوٹے لوک دیوکدّ درختاں اتے طوفانی غرضاں وچّ چلدے رہے۔ اوہ چلدے جاندے، دیوکدّ درخت چرچراؤندے، بھینکر گیت جہے گاؤندے اتے درختاں دیاں کرومبلاں دے اپر بجلی چمکدی، پل بھر لئی اک ٹھنڈی نیلی روشنی جنگل نوں جگمگا دندی اتے پھر اونی ہی تیزی نال غائب ہو جاندی۔ لوکاں دے دل ڈر نال کمب اٹھدے۔ بجلی دی ٹھنڈی روشنی وچّ درخت جؤندے-جاگدے معلوم ہندے—اپنیاں گٹھیلیاں لمبیاں باہواں نوں پھیلاؤندے اتے اوہناں نوں گندکے گھنا جال جیہا وچھاؤندے-، تانکِ ایہہ لوک، جو ہنیرے دی قید توں چھٹن دی کوشش کر رہے سن، اوہناں وچّ پھسکے رہِ جان۔ ٹہنیاں دیاں گھٹاواں وچوں ہی کوئی ٹھنڈی، کالی اتے بھینکر چیز اوہناں ولّ گھور رہی سی۔ بہت ہی بکھڑا پینڈا سی اوہ۔ اتے لوک، جو تھکّ کے چور ہو گئے سن، ہمت ہار بیٹھے۔ پر شرم دے مارے اوہ اپنی کمزوری نہ پروان کردے اتے اپنا غصہ اتے کھجھّ دانکو ‘تے لاہندے جو اوہناں دے اگے-اگے چل رہا سی۔ اوہ استے الزام لگاؤندے کہ اوہ اوہناں دی اگوائی کرن دی یوگتا نہیں رکھدا—تاں اس طرحاں دی حالت سی!
"اوہ رک گئے اتے اس کمبدے ہوئے ہنیرے اتے جنگل دی جیتو غرض دے وچّ تھکاوٹ اتے غصے نال بےحال اوہناں لوکاں نے دانکو نوں بھلا-برا کہنا شروع کیتا۔
"'توں کمینہ اتے دشٹ ہیں! توں ہی سانوں اس مصیبت وچّ پھسایا ہے،’ اوہ کہہ اٹھے، ‘اس لئی تینوں ہن اپنی جان توں ہتھ دھونے پینگے!’
"دانکو اوہناں ساہمنے چھاتی تان کھڑا ہو گیا اتے چیکھکے بولیا—
"'تسیں کیہا—”ساڈی اگوائی کرو۔” اتے میں تہاڈی اگوائی کیتی۔ میرے وچّ تہاڈی اگوائی کرن دی ہمت ہے اتے اسے لئی میں اسدا بیڑا چکیا۔ پر تسیں؟ تسیں اپنی مدد لئی کی کیتا؟ چلدے ہی رہے اتے ہور لمیرے راہ لئی اپنی شکتی سرکھات نہیں رکھ سکے۔ بھیڈاں دے اجڑ وانگ تسیں صرف چلدے ہی رہے۔’
”اوہدے ایہناں شبداں نے اوہناں نوں ہور وی زیادہ بھڑکا دتا۔
" ‘اسیں تیری جان لے لوانگے! تیری جان لے لوانگے۔’ اوہ چیک اٹھے۔
"جنگل گونج رہا سی، گونج رہا سی، اوہناں دیاں چیکاں نوں گونجاء رہا سی۔ بجلی ہنیرے دیاں کاتراں کھلار رہی سی۔ دانکو دی نظر اوہناں ‘تے ٹکی سی، جہناں لئی اسنے انے کشٹ سہے سن اتے اسنے دیکھیا کہ اوہ درندے بنے ہوئے ہن۔ اک چنگی-تگڑی بھیڑ نے اوہنوں گھیریا ہویا سی، پر اوہناں دے چہریاں ‘تے سدبھاونا دا کوئی نشان نظر نہیں آ رہا سی اتے اوہناں توں کسے طرحاں دی رحم دی امید نہیں کیتی جا سکدی سی۔ ادوں اسدے دل وچّ غصے دی اک اگّ جہی بھڑکی، پر لوکاں پرتی ترس نے اسنوں شانت کر دتا۔ اوہ لوکاں نوں چاہندا سی اتے اوہنوں ڈر سی کہ اوہدے بنا اوہ ختم ہو جانگے۔ اوہناں نوں بچاؤن اتے سکھالے راہ ‘تے لے جان دی اک وڈیری اچھا دی جوت اوہدے دل وچّ بل اٹھی اتے اس مہان جوت دیاں تیز لاٹاں اسدیاں اکھاں وچّ نچن لگیاں… اتے ایہہ دیکھکے لوکاں نے سوچیا کہ اوہ آپے توں باہر ہو گیا ہے اتے اسے کارن اسدیاں اکھاں وچّ اگّ دی پرچنڈ لوء تھرک رہی ہے۔ اوہ بگھیاڑاں وانگ چوکنے ہو گئے—اسے شکّ نال کہ اوہ ہن اوہناں ‘تے ٹٹّ پویگا اتے اسدے آلے-دوالے ہور وی نیڑ آ گئے تانکِ اسنوں دبوچ سکن اتے مار سٹن۔ اوہنے اوہناں دا ایہہ ارادہ بھانپ لیا، جس نال اسدے دل دی جوت ہور وی پرچنڈ ہو اٹھی، کیونکہ اوہناں دے اس وچار نال اسدا دل تڑپ اٹھیا سی۔
"اتے جنگل اپنا سوگی گیت گانؤندا جا رہا سی، بدل گرجدے جا رہے سن اتے مینہہ زور نال وردا جا رہا سی…
"'لوکاں لئی میں کی کراں؟’ دانکو دی آواز بدلاں دی غرض نوں ونھدی ہوئی گونج اٹھی۔
"اتے یکدم اوہنے اپنی چھاتی چیر دتی، اپنے دل نوں مرنڈ کے باہر کڈھیا اتے اسنوں اپنے سر توں اچا چکّ دتا۔
"اوہ سورج وانگ دہک رہا سی، اسدا پرکاش سورج توں وی زیادہ تیز سی۔ جنگل دی غرض شانت ہو گئی اتے اس مشال دا—منکھ جاتی دے پرتی مہان پریم دی اس مشال دا—پرکاش پھیل تریا۔ پرکاش نال ہنیرے دے پیر پٹے گئے اتے اوہ کمبدا-تھرتھراؤندا ہویا دلدل دے سڑی-گلی غرقی وچّ چھال مار جنگل دیاں پتالی گہرائییاں وچّ سما گیا۔ اتے لوک حیرانی دے مارے بت بنے اتھے خڑے رہِ گئے۔
"'ودھے چلو!’ دانکو نے چیکھکے کیہا اتے اپنے بلدے ہوئے دل نوں پورا اچا چکّ کے لوکاں دا راہ جگمگاؤندا ہویا تیزی نال اگے ودھ تریا۔
"منترمگدھ جہے لوک اوہدے پچھے ہو لئے۔ تد جنگل اک وار پھر گونجن اتے اپنیاں کرومبلاں نوں حیرانی نال ہلاؤن لگا۔ پر اوہدا ایہہ گونجنا دوڑدے ہوئے لوکاں دے پیراں دی آواز وچّ گمّ گیا۔ لوک ہن ہمت اتے تیزی دے نال بھجدے ہوئے اگے ودھ رہے سن—بلدے ہوئے دل دا انوکھا پرکاش اوہناں نوں طاقت دے رہا سی۔ لوک مردے تاں ادوں وی سن، پر ہنجھوآں اتے شکوے-شکایتاں توں بنھاں۔ دانکو سبھ توں اگے ودھیا جا رہا سی اتے اسدا دل دہکدا ہی جا رہا سی، دہکدا ہی جا رہا سی!
"اک دم جنگل نے اوہناں لئی راہ بنا دتا، راہ بنا دتا اتے خود پچھے رہِ گیا—چپّ اتے گھنا۔ اتے دانکو اتے اوہ سارے لوک سورج دی دھپّ اتے بارش نال دھوتی ہوا دے ساگر وچّ ہلورے لین لگے۔ طوفان اوہناں دے پچھے، جنگل دے اپر سی، جدکہ اتھے سورج سونا کھلار رہا سی، ستیپی راحتَ دا ساہ لے رہی سی، مینہہ دے موتیاں وچّ گھاہ چمک رہا سی اتے دریا سونے دی طرحاں چمچما رہا سی… شام دا سماں سی اتے چھپدے ہوئے سورج دیاں کرناں وچّ ندی اسے طرحاں دی لال لگّ رہی سی جس طرحاں لال سی گرم خون دی اوہ دھارا جو دانکو دی پھٹی چھاتی ‘چوں وہِ رہی سی۔
"بہادر دانکو نے انت ہین ستیپی دے وستار ‘تے نظر سٹی، آزاد دھرتی ‘تے انند نال چھلکدی نظر، اتے مان نال ہسیا۔ پھر زمین ‘تے ڈگیا اتے مر گیا۔
"لوک تاں خوشی وچّ مست اتے امید نال گڑچّ سن۔ اوہ اسنوں مردے ہوئے نہیں دیکھ سکے اتے نہ ایہہ کہ اسدا بہادر دل اسدے مرتک شریر کول پیا حالے بل رہا سی۔ صرف اک چوکنے آدمی دی نظر اسدے ولّ گئی اتے اسنے ڈرکے اس گرویلے دل نوں روند دتا… چنگیاڑیاں دا اک پھہارا جیہا اس وچوں نکلیا اتے اوہ بجھ گیا…”
"ایہی کارن ہے کہ ستیپی وچّ طوفان توں پہلاں نیلیاں چنگیاڑیاں دکھدیاں ہن!”
(1894)
(انوواد: اجے پال)
