دیوے وانگ بلدی اکھ گربچن سنگھ بھلر
اوہناں دے ویہڑے وچ جڑدا-جڑدا کافی وڈا اکٹھ جڑ گیا سی۔ پنڈ دے کجھ پینچ تے موہری بندے اوہناں نے آپ سدے سن۔ مگروں روز-روز دے جھگڑے-جھیڑے توں بچن لئی فیصلہ اوہناں ساہمنے ہویا ہی ٹھیک رہنا سی۔ جنہاں بندیاں نال اوہناں دی کم-دھندے دی، حل گڈے دی، واہی-گوڈی دی سانجھ سی، اوہ تاں بلاؤنے ہی ہوئے۔ اجیہے بندے پنچائتاں توں نہ کھلھن والیاں گنڈھاں وی، سارے بھراواں اتے پربھاو ہون کرکے، سوکھیاں ہی کھھول دندے ہن۔ کھڑپینچ قسم دے لوک بناں سدیاں آپے ہی آ گئے سن۔ اوہناں نوں تاں کتے چار بندے جڑن دی، کوئی جھگڑا جاں جھگڑے دی سمبھاونا ہون دی سوٕ لگنی چاہیدی ہے، پھیر اوہناں نوں بلاؤن دی لوڑ نہیں پیندی۔
اپنی چودھر دکھاؤن لئی اوہ سبھ توں پہلاں آ حاضر ہندے ہن۔ اوہناں دے پچھے آ گئے سن کجھ تماشبین، کھنڈھاں اتے بیٹھے وہلڑ لوک، بہتا سماں گھر توں باہر بتاؤن والے بڈھے اتے عملی ۔ ایہناں دا "نہ کاہوں سیوں دوستی، نہ کاہوں سیوں ویر" والا حساب ہندا ہے۔ کسے نوں گھاٹا رہے، کسے نوں وادھا، اوہناں نے تاں بسّ وچوچالیوں چسکا لینا ہندا ہے تے مگرے مگر گلی گوانڈھ دے کجھ چھوٹے وڈے بچے وی آ گئے سن۔ کتے کجھ ماڑا واپر رہا ہووے جاں چنگا، گلّ خوشی دی ہووے جاں غمی دی، اوہ اکھاں وچ اچمبھا اتے مناں وچ اتسکتا بھر کے دبویں پیریں پہنچ جاندے ہن۔ پہلاں جھجک کے اک پاسے کھلوتے رہندے ہن، پھر ہولی ہولی نیڑے ہندے ہن اتے انت نوں بھیڑ وچ جڑے لوکاں دیاں لتاں وچکاروں دی اچھوپلے ہی لنگھ کے اگے جا کھلونا اپنا حق سمجھدے ہن۔
ویہڑے وچ کافی وڈا اکٹھ تاں جڑ گیا سی، پر اجے اصل گلّ نہیں سی تری۔ سبھ آپو اپنیاں مار رہے سن۔ کاواں رولی جہی پئی ہوئی سی، جہدے وچوں کدی-کدی کسے دے مونہوں کسے گلّ دا کوئی ٹوٹا سنائی دے جاندا- "اوئے کاہنوں بھیڑیا…مکھیاں میری منّ وی…ایہہ بھائی ایہہ تاں جگت-رویرا اے…تھپاک دیاں ریساں نہیں…لے توں میری سن…منی گلّ، پر تھپاک رہے وی…زمانہ کہڑے بھائی…۔"
پینچ-کھڑپینچ منجیاں اتے بیٹھ گئے سن۔ کجھ لوک کھرلیاں اتے اتے ویہڑے وچ پئے اک کھنڈھ اتے بیٹھ گئے سن۔ باقی ادھر-ادھر کھلوتے ہوئے سن۔ تناں وچوں وڈا بھرا دیالا اتے چھوٹا پالا دو وکھرے وکھرے منجیاں اتے ہور لوکاں دے وچکار بیٹھے سن۔ چار-چپھیرے کجھ نہ کجھ بول رہے لوکاں وچ اوہ چپ سن۔ کوئی اوہناں وچوں کسے نوں سدھا کجھ آکھدا تاں اوہ ہوں-ہاں وچ سنکھیپ اتر دے کے چپ ہو جاندا۔
پرے چلھے-چونکے دی کچی کندھولی کول آنڈھ-گوانڈھ دے گھراں دیاں پنج-ستّ زنانیاں بیٹھیاں-کھڑیاں سن۔ دور-نیڑے کدھرے وی واپر رہی ہر چنگی-ماڑی گھٹنا وچ شامل ہون دی، اوہنوں اکھیں دیکھن دی اتے جے سنبھوَ ہووے، پنچائتی گھوٹن دی لالسا تاں آخر اوہناں نوں وی ہندی ہی ہے۔ جے پنچائت گردوارے، دھرم شالہ جاں ستھّ وچ جڑے، اوہناں نوں بے بس ہو کے گھر رہنا پیندا ہے۔ پر جدوں اکٹھ کسے دے گھر ہووے، اوہ وی اک اک کرکے اکٹھیاں ہندیاں رہندیاں ہن اتے بندیاں دی پنچائت توں ہٹویں اپنی پنچائت جوڑ کے بیٹھ جاندیاں ہن۔ تے زنانیاں دی اس پنچائت وچ دیالے دی گھروالی گرنامو اتے پالے دی گھروالی مہندرو وی سن۔
"مینگل سیوں کتھے اے؟" سرپنچ نے پچھیا۔ "سدو بھائی اوہنوں ہن، گلّ کسے سرے لگے۔ ہن تاں سبھ سیانے بندے آ گئے۔"
"ایتھے گھر ہی سی، اندر، ثبات وچ،" دیالا بولیا تے پھیر اوہنے پالے
نوں کیہا، "سدّ خاں اوہنوں اندروں۔ کی کردے ہن اندر اوہو؟"
پالا ثبات وچوں مینگل نوں لیاؤن تر گیا۔ پینچ گربخش سنگھ نے سوہنے عملی نوں، جو سرپنچ والے منجے اتے اوہدے برابر ڈٹیا ہویا بیٹھا سی، کیہا، "سوہنا سیاں، کنّ پئی گلّ نہیں سنن دندے، بھجا دے خاں ایس ساری منڈیر نوں اتھوں! ایہناں دا اتھے کی کم!"
سوہنے عملی نے موڈے اتے رکھیا پرنا چڑیاں اڈاؤن والیاں وانگ گھماؤندیاں دھرتی اتے کھڑکا کیتا، "چلو اوئے جواکو، بھجو اتھوں!" تے پھیر اسنے وڈے بندیاں وچ لکدے جاندے اک منڈے نوں باہر کھچّ کے کیہا، "لکدا کدھرّ ایں؟ بھجّ باہر…تیری دادی نوں میلے لے جاں!"
"ہیکھاں، بھری پنچائت وچ شبھ بچن بولدیاں سنگ نہیں آؤندی!" کندھولی کولوں نھامی بڑی تکھی آواز وچ بولی۔
سوہنا عملی اک وار تاں ٹھٹھمبر کے کچا ہو گیا۔ اوہنوں کی پتہ سی کہ منڈے دی دادی وی نیڑے ہی بیٹھی ہوئی ہے۔ پر پنچائت وچ آؤن توں پہلاں اوہ فیم دا اک ودھیک ماوا اندر سٹ کے آیا سی اتے ہن پورے ترارے وچ سی۔ چھبا پین دی تھاں اوہ ہسّ کے بولیا، "کیوں بئی نمبردارنیئیں، اوں تاں جے کوئی کچھ کہے، کہندی رہنی ایں، اچا سندے، اچا سندے۔ میلے جان دی گلّ جھٹ سن گئی تینوں!"
سارے ویہڑے وچ کھڑ کھڑ ہاسہ کھنڈ گیا ۔ زنانیاں وی ہسّ-ہسّ کے دوہریاں ہو گئیاں۔ کچی جہی ہو کے نھامی نے وی کوئی موڑ تاں کیتا پر ہن اوہدی کون سندا سی۔ اوہ کھجھ کے کاہلی کاہلی ہتھ ہلا-ہلا کے کجھ آکھ رہی سی۔ پر باجی تاں سوہنا عملی مار گیا سی۔
اینے نوں اندروں آ کے مینگل وی اک منجے دی باہی اتے جھجکدا جیہا بیٹھ گیا۔ سرپنچ نے سبھ نوں چپ کروا کے اصل گلّ کرنی چاہی۔ جس کم خاطر اوہ سبھ اکٹھے ہوئے سن، اوہ تاں اجے شروع ہی نہیں سی کیتا گیا۔ پر سوہنے عملی نے سرپنچ دی گلّ وچے ٹوک کے گھتتّ کیتی، "مینگل سیاں، بھجن والیاں وانگوں باہی اتے کیوں بیٹھا ایں؟ ٹھیک ہو کے بیٹھ بھیڑیا۔ بھائیاں وچ برابر دا بھائی ایں۔ برابر دی ڈھیری دا مالک!"
"بروبری وچ کوئی جھوٹھ تاں نہیں بابا جی! اوسے ماں دے پیٹوں ایہہ جنمئ، جہدے پیٹوں دوجے دوویں جنمے سی،" کندھولی کول جڑی زنانیاں دی منڈلی وچوں موہرے آؤندیاں مہندرو بولی۔ اوہنے اپنا چھوٹا منڈا گرجنٹ نہا-دھو کے اتے کلپ والا جوڑا کرکے گودی چکیا ہویا سی۔ گھنڈ وچ کجے اوہدے سارے چہرے وچوں ننگی اوہدی کھبی اکھ دیوے وانگ بل رہی سی۔ سوہنے عملی نوں اس موڑویں جواب دی اکا آس نہیں سی۔ اس انکیاسے وار نال نھامی بڑی والی گلّ صدقہ بنی اوہدی حاضر جوابی دی ساری پینٹھ جاندی رہی۔ اوہ کجھ کہنا چاہندا سی پر کہہ نہ سکیا۔ کجھ اہڑیا ہی نہ۔ آخر کوئی ہور بندہ اوہدی مدد لئی بہڑیا۔ پنچائت وچوں کسے نے کیہا، "تسیں بڑیاں چپ کرو بھائی، بندیاں نوں گلّ کرن دیؤ۔"
"توں وچ جا کے کاہنوں مگجالی ماردی ایں، وڈی پنچائتن، اندر آ جا چپ کرکے،" میلی چادر دا لمکواں جیہا گھنڈ کڈھی بیٹھی اوہدی جٹھانی گرنامو بولی۔
"پنچاں وچ پرمیشر ہندے، جو فیصلہ پنچ کرنگے، ددھوں پانی نتار کے ہی کرنگے۔"
"نی توں پرکھاں وچ کاہنوں بولدی ایں،" کئی ہور بڑیاں نے وی اکٹھیاں نے مہندرو نوں متّ دتی۔
"نہ میں کاہنوں بولدی آں،" مہندرو اک دم پچھے ہٹ گئی، "ایہہ تاں عملی بڑا چکویں گلّ کردا سی…چھوٹے بھائی دی بروبری توں انکاری کون کردے؟ برابراں نالوں وی ودھ اے سگوں ایس گھر وچ اہے!"
ہاں، اج تاں مینگل ٹھیک ہی برابر دے نالوں وی ودھ بھارا-گورا لگدا سی۔ دادے لیہندی ویہہ قلعے زمین اتے تنے بھراواں دا برابر حق سی۔ وڈا دیالا تے چھوٹا پالا بال-بچے والے سن، پر وچکارلا مینگل چھڑا رہِ گیا سی۔ جدوں ویہڑے وچ جڑے لوک من ہی من وچ تناں بھراواں نوں جوکھدے، کئی کئی بچیاں ول ویکھدیاں دیالا تے پالا جائداد دے پکھوں ہینے ہینے لگدے پر برابر دی ڈھیری دا مالک مینگل اکلی جان ہون کرکے بھارا-بھارا لگدا۔ آخر جٹّ دا اپنا بھار تاں کوئی ہندا ہی نہیں۔ زمین بناں جٹّ دا کاہدا بھار! زمین بناں جٹّ دی کاہدی ہوند!
دیالا تاں بنا نسّ-بھجّ دے ویاہیا گیا سی۔ اوہناں دناں وچ مستان سنگھ دی واہی ودھیا چلدی سی۔ ڈھٹھیاں ورگے نگوری بلد اوہدے حل اگے جڑدے سن۔ تنے منڈے کم وچ اوہدے نال ہتھ پواؤن لگ پئے سن۔ کسان دے اپنے گھر دے چار بندے کھیت جان والے ہون، اوہ کیہتوں لیا جاندا ہے۔ آدمی وی اوہ نیکنام سی۔ پر اس سبھ کجھ دے باو جود گلّ مینگل اتے آ کے اڑ گئی سی۔ مینگل دے سکے جہے چہرے اتے ماتا دے داغ کسے دھی والے دا من کھلون نہ دندے۔ رہندی قصر اوہدی پگّ دا چھیکڑلا لڑ پوری کر دندا، جہنوں بناں ٹنگیاں ہی اوہ ساری پگ دے اتوں دی وچھا لیندا سی۔ کروپ ہون دے نال-نال اوہ جبھل جیہا وی لگدا۔
وچولیاں دا لیاندا جے کوئی مینگل نوں دیکھن آؤندا وی، اوہ ترن لگیاں کنّ وچ پھوک مار جاندا، "چھوٹے نوں تاں روپیہ بھاویں ہنے پھڑ لؤ، ایہہ منڈا تاں…۔"
کئی سال مستان سنگھ اتے کشنو مینگل نوں ویاہن لئی ہتھ پیر ماردے رہے۔ مستان سنگھ ساک-سکیریاں والیاں نوں آکھدا اتے متراں واقفاں اتے زور پاؤندا۔ کشنو پنڈ دیاں ساک کرواؤن والیاں مشہور زنانیاں دے گھریں گیڑے ماردی۔ اوہ وچولگری لئی بھاریاں چھاپاں، ودھیا سوٹاں اتے موٹے دھسیاں دا لالچ دندی۔ اوہ ادھ کو دی ہو کے ترلا کرن والیاں وانگ آکھدی، بھینے میں تاں تیرا ہسان ساری عمر نہیں بھلدی۔ اک واری منڈے دی روٹی پکدی ہو جاوے۔ اک واری بہو گھر آ جاوے۔ اٹھدی بیٹھدی تیرے گن گاؤں۔ کچے دھاگے نال پانی بھروں تیرا!" پر ربّ جانے، مستان سنگھ اتے کشنو دی قسمت وچ کوئی فرق سی جاں مینگل دی قسمت وچ، کتے وی کوئی چارہ نہ چلیا۔ اخیر ایہہ سوچ کے کہ ایہنوں ویاہندے-ویاہندے کتے چھوٹا وی نہ کھنجھ جاوے، اوہناں نے پالے لئی روپیہ پھڑ لیا۔
چھوٹا بھرا ویاہے توں مگروں وڈے نوں کون پچھدا ہے۔ تے لوکاں دے اس شنکے دا آدھار وی تاں ہندا ہے کہ وڈا انویاہیا چھڈ کے چھوٹا ویاہیا گیا، اوہدے وچ کوئی قصر، کوئی اون، کوئی کجّ تاں ہوویگی ہی۔ ایویں ہی تاں نہیں کنوارا رہِ گیا۔ سو مینگل رہندا-رہندا رہِ ہی گیا۔ ہن اوہ کنوارا نہیں، چھڑا سی۔
مستان سنگھ دے مرن مگروں اکلی کشنو ترلے لیندی رہی۔ ہن تاں اوہ جٹّ والی ٹیں نوں چھڈ کے بہت ہیٹھاں اتر آئی سی۔ ہن تاں اوہ سوچدی، کتے کوئی مل دی تیویں دی ہی گلّ بن جاوے! پر جے کتے کوئی گلّ تردی وی، پتہ نہیں کون بھانی مار آؤندا۔ گلّ بندی بندی رہِ جاندی۔ کشنو متھے اتے ہتھ ماردی، "میرے بھاگ ماڑے، نالے ماڑے ایس چندرے دے۔" تے اوہ رب نوں الانبھا دندی، "اوسے ککھوں پیدا کرکے توں ایہنوں کرماں دا ہینا کاہتوں رکھیا وے ڈاڈھیا!"
مینگل نوں کشنو دے ایس روز-روز دے ردن تے بڑی شرم آؤندی۔ بھرجائیاں ساہمنے ایوں اوہ اپنے آپ نوں ہور وی ہینا ہویا سمجھدا۔ کئی واری اوہ اکّ کے تے چھتھا جیہا پے کے بولدا، "ایویں نہ توں بے بے آتھن-اگن کیرنے جہے پایا کر۔ مینوں نہیں لوڑ تیرے لیاندے ایہو جہے ڈولیاں دی!" تے اوہ اٹھ کے گھروں باہر نکل جاندا۔
کشنو اوہدی جاندے دی پٹھ ول دیکھدیاں لما ہؤکا بھردی، "وے نکرمیاں، ساری
عمر دو برکیاں ٹک خاطر دوجیاں دے ہتھاں ول جھاکینگا وے…کسے نے نہیں پچھنا وے پتا!"
اک دو ساک مہندرو وی لیائی۔ اک وار اوہدا ماما اپنے پنڈوں کسے دھی والے نوں لے کے آیا۔ منڈا اوہدے پسند سی، بس اوہنے اپنے سالے دیاں نظراں وچوں کڈھواؤنا سی۔ پر اوہنے مڑ کے کوئی پتہ نہ دتا۔ مہندرو دی ماسی دے پت ولوں لیاندے گئے دھی والے دے تاں کوئی سالا بھنوئیا وی نہیں سی۔ منڈا اوہنوں جچّ گیا سی، بس اسنے سارا کجھ دس کے گھردیاں دی سہمتی لینی سی۔ اوہ وی چپ ہی دھار گیا۔ مہندرو دے پھپھڑ نال آیا دھی والا تاں کوئی چنگا دن کڈھوا کے آؤن دا اقرار تک کر گیا سی۔ پر کجھ دن مگروں اوہدی ہریک سکیری وچوں ایہو جواب آ جاندا کہ کڑی والے کول کسے نے بھانی مار دتی۔ سوچ-سوچ کے وی سمجھ نہ پیندی کہ اوہناں دے ٹبر دے اینا ویر کون پے گیا سی، جو بھانی مارن لئی ہر تھاں جا پہنچدا سی۔ مہندرو وچاری تاں پورا زور لا رہی سی کہ مینگل دا چلھا وی تپدا ہو جاوے پر پتہ نہیں کیہدیاں بھانیاں دے بھجائے ہوئے سبھ دے سبھ بھج جاندے۔
جنا چر کشنو بیٹھی رہی، سانجھا گھر کویں نہ کویں تردا رہا۔ کشنو دے اکھاں میٹدیاں ہی سبھ کجھ کھنڈ-پنڈ گیا۔
گرنامو روز رات نوں دیالے کول مہندرو دیاں ودھیکیاں دی کتھا لے بیٹھدی۔ گھر دا بہتا کم گرنامو نوں کرنا پیندا۔ ہریک کم دا بھارا پکھ اوہدے حصے آؤندا، ہولا مہندرو دے۔ مہندرو گھر وچ بہکر مار کے گوہے کوڑے دے ٹوکرے بھردی، گرنامو چک کے روڑی اتے سٹن جاندی۔ مہندرو آٹا گنھدی اتے ہاری وچ گوہے پا کے دال دا تپلا دھردی، گرنامو روٹیاں دی تھہی پکاؤندی۔ مہندرو ٹوکرے وچ روٹیاں، دال تے لسی رکھدی اتے گنڈھے دے پتّ ورگا دپٹہ، زنجیری والی کڑتی، پٹاں نال کھہندی سلوار تے کڈھویں جتی پا کے پنڈ وچوں دی اپنی جوانی دا پردرشن کردی ہوئی کھیت نوں تر جاندی، گرنامو سارے ٹبر دے کپڑے دھون بیٹھدی۔ …گرنامو دیالے نوں آکھدی، اوہ کم تاں مہندرو دے حصے دا وی آپ کر لوے، پر اہتوں اوہدیاں چست-چلاکیاں جہیاں نہیں جھلیاں جاندیاں۔ اوہ کم گھٹّ کردی سی، چنگا پہندی سی اتے چنگا کھاندی سی، پر مندا بولدی سی اتے ٹیں بہت دکھاؤندی سی۔
مہندرو سمجھدی سی کہ دیالے دی اولاد وڈی ہو رہی ہے۔ بھلکے جیٹھی کڑی دا ویاہ کرنا ہووےگا۔ اوہ سانجھے گھر وچوں کیوں ہووے؟ اوہدے اپنے بچیاں دے جوان ہو کے ویاہے جان تک گھر دی سانجھ نبھ ہی نہیں سی سکنی۔ رات نوں اوہ پالے نوں اوہدا بدھو ہونا رڑکاؤندی رہندی۔ اوہ آکھدی کہ اوہنوں اگا دس کیوں نہیں سی رہا۔ بندہ تاں اوہی ہندے جہڑا بھلکے دی سوچے۔ کم وچ اوہ دوویں وی ہڈّ تاں دیالے اتے گرنامو وانگ ہی تڑوا رہے سن، پر ٹبر پل رہا سی وڈیاں دا۔ اوہ پالے نوں اڈّ ہو جان لئی چکاں دندی رہندی۔ اوہ سمجھدی سی کہ اوہ اڈ ہو کے
سرداری بھوگ سکدے نے۔
مینگل نوں تاں ماں مگروں گھر وچ اپنا سیر ہی مک گیا لگدا سی۔ اوہ تاں جویں اچانک وادھو ہو کے رہِ گیا سی۔ شریکاں دا گولہ-دھندا کرے اتے دو ویلے منیاں چھکے۔ کی سی اوہدا ایس گھر وچ ہن، جہدی خاطر اوہ جان توڑ کے محنت کرے۔ اوہدا کم وچ دل نہ لگدا۔ اوہ کھیت جانوں کتراؤندا۔
کلیش سبھ دے دلاں وچ اندرو-اندر دنو-دن ودھدا ہی جاندا سی۔ مینگل کدی کسے بھتیجے بھتیجی نوں چک کے جاں انگل لا کے گھروں نکلدا تاں لوک وکھریاں آراں چبھوندے،
"ایویں ہی ڈھاکاں تڑاؤنیں کہ بھرجائیاں روٹی ٹک وی چجّ نال دندیاں نے؟"
مینگل دا تھک اجیہے سمیں سنگھ وچ اڑ جاندا۔ اوہنوں کوئی جواب نہ اؤڑدا۔
گرنامو ساہمنے تا وڈی ہون کرکے، مینگل پہلے دنوں ہی نیویں پا کے رکھدا سی۔ اوہ دیالے توں کئی سال چھوٹا سی۔ وچکار دو کڑیاں ہوئیاں سن تے منڈا بھر گیا سی۔ جدوں گرنامو ویاہی آئی سی، مینگل اجے نیانا ہی سی۔ ادوں توں بس اک جھجک جہی پے گئی سی اتے اوہ پئی ہی رہی سی۔ گرنامو دی جوانی وی پہلے سالاں وچ ہی سانجھے گھر وچ جان توڑ کم کردیاں ڈھل گئی سی۔ انج وی اوہدا رنگ پکا اتے سریر ڈھلا جیہا تے پھلواں سی۔ ہن تاں کئی وار پٹھ پچھوں اوہ مینگل نوں بے بے ورگی ہی لگدی۔
چھوٹی مہندرو مینگل نوں لومڑی وانگ پوچھ اتے نچاؤندی سی، پر پھڑائی نہیں سی دندی۔ اوہدا مکی دی روٹی ورگا رنگ اتے کسیا ہویا سریر مینگل دے دل وچ اک ترسیواں پیدا کر دندے۔ جدوں اوہ گھرے کم کردی ہوئی اندر-باہر تردی، اوہدے پیراں دی دھمک نگارے وانگ پیندی۔ گھنڈ وچوں ننگی رہندی اوہدی کھبی اکھ دی وٹّ اتے پئے تیل دے بھرے ہوئے دیوے وانگ لٹ-لٹ بلدی۔ اجیہے سمیں مینگل نوں لگدا جویں اوہدی اپنی کایا سکے گھاہ-پھوس دی بنی ہووے۔
اک دن سبب نال دوویں جیٹھ-بھرجائی ہی گھرے سن۔ مینگل کنا چر تردی پھردی مہندرو نوں دیکھدا رہا۔ اوہدے اندر کوئی چنگ مگھ پئی سی۔ مہندرو وی انکڈھے جہے گھنڈ وچوں دی چور اکھ نال مینگل نوں تاڑ رہی سی۔ نکے-موٹے کم کردیاں ادھر-ادھر پھردی مہندرو دے دپٹے دا پلہ جویں مینگل دی چنگ نوں ہوا دے کے بھڑکا رہا سی۔ مینگل نے اک دو جبلیاں جہیاں ٹچکراں کیتیاں اتے پھیر اوہنے ثبات وچ کجھ چکن گئی مہندرو دے پچھے جا کے اوہدی بانہہ پھڑ لئی۔
"اوہ سیتو آ گئی،" مہندرو نے باہرلے دروازے ول دوجا ہتھ کر کے کیہا۔
مٹیار ہو رہی بھتیجی دا آ جانا سن کے مینگل دے ہتھ جھوٹھے پے گئے اتے اوہناں وچوں مہندرو دا گٹ اپنے آپ تلک گیا۔ اوہ ہرنی وانگ چھال مار کے سباتوں باہر جا کھلوتی۔ سیتو کتے نہیں سی۔ مینگل ٹھگیا گیا سی۔ اوہنوں کچا جیہا ہو کے ثبات 'چوں باہر نکلدے نوں مہندرو نے سمجھایا، "بھائی جی، کملا ہو گئیں؟ ہنے کوئی باہروں آ جاندا تاں کی بندا؟"
گلّ مینگل نوں وی ٹھیک لگی۔ اینے وڈے پریوار وچوں کوئی کدوں وی باہروں آ سکدا سی۔ مہندرو دی پیار-بھری جھڑک نے مینگل نوں ایہہ تسلی کروا دتی کہ اوہنے برا نہیں منایا۔ سگوں مینگل دی اگا-پچھا سوچے بنا کیتی مورکھتا گھر وچ جھمیلا کھڑا کر سکدی سی۔ مہندرو سیانپ ورت کے گل نوں سانبھ گئی سی۔ چلو گلّ کسے سرے تا لگی سی، مہندرو نے اقرار تاں کر لیا سی۔
باہر نوں ترے جاندے مینگل نوں مہندرو نے پیہن کرن لئی برانڈے وچ رکھی ڈھائی من دی کنک دی بوری ول ہتھ کرکے کیہا، "بھائی جی، آ پاسے کروا جائیں۔"
مینگل نے بوری دھوہ کے لامبھے کرنی چاہی، پر اہتوں ہلی نہ۔ کجھ تاں بوری ہی بھاری سی، کجھ مینگل دا سریر نتانا ہویا پیا سی۔
کول کھلوتی مہندرو بولی، "ٹھہر بھائی جی، میں لگدی ہاں تیرے نال!"
اوہناں دوواں نے پہلاں بوری کھڑی کیتی۔ پھیر مہندروں نے مینگل دا کھبا گٹ اپنے سجے ہتھ وچ پھڑ کے کیہا، "لے بھائی جی، بوری باہاں دے سہارے چکی جاؤ۔"
جدوں مینگل نے بوری باہاں اتے سٹی، مہندرو نے ہجھوکا مار کے مینگل دی ساری
بانہہ بوری ہیٹھ کھچدیاں بوری اوہدے اتے چھڈ دتی۔ آپ اوہ لامبھے ہو کے ہسّ پئی،
"تیرا بھرا آؤ تاں پچھو، ایہہ ایوں کاہتوں بیٹھا اے؟ آپے دس دئیں ساری گلّ!"
مینگل دا طراح نکل گیا۔ کم لگن توں پہلاں مہندرو نے تیل کڈھاؤن لئی رکھی ہوئی سروں دا گٹا وی مینگل دی بانہہ اتے پئی کنک دی بوری اتے رکھ دتا۔
مینگل نے بڑی واہ لائی، پر اوہ اپنی دبی ہوئی بانہہ نہ ہی کڈھ سکیا۔ دموں نکل کے اوہ لیلھڑیاں کڈھن لگّ پیا۔ جے پالا سچ مچ ہی ہنے آ گیا، مینگل اوہنوں کی جواب دے سکیگا۔ جے ٹبر دا کوئی وی جی آ گیا، اوہنے کتوں دا نہیں سی رہنا۔ اوہ ککھوں ہولا اتے پانیؤں پتلا ہویا بیٹھا سی۔ بوری ہیٹھ دبی ہوئی اوہدی سجی بانہہ تا سوں ہی گئی سی، باہر رہے سجے ہتھ نال وی اہتوں چہرے توں مکھی نہیں سی اڈائی جا رہی۔ مہندرو کنا ہی چر چبریکیاں کردی اپنے کم-دھندے لگی اوہدے آلے-دوآلے مورنی وانگ چکر کڈھدی رہی۔ آخر مینگل نے کھلے ہتھ نال اوہدے پیر پھڑے تاں اوہنے بوری ہیٹھوں بانہہ کڈھ کے اوہدی خلاصی کیتی۔
اہتوں مگروں مینگل کدی مہندرو نوں اکھ وچ پایا وی نہیں سی رڑکیا۔
جدوں کوئی اوہنوں ٹکور ماردا، "بھرجائیاں روٹی-ٹک وی چجّ نال دندیاں نے کہ نہیں،"
تاں اوہدا تھک سنگھ وچ اڑ جاندا۔ پر اپنے آپ نوں تنا-تیرھاں وچ دسن لئی اوہ کھنگھورا مار کے سنگھ صاف کردا اتے کچی جہی ہاسی ہس کے آکھدا، "روٹی ٹک نوں کی وچاریاں بھجیاں نے!"
تے اوہدے ہانی سواد لے کے آکھدے، "واہ اوئے سردار مینگل سیاں، خوش کیتٔے!"
"کیوں بھائی منڈیو، کسے طرحاں تہاڈا ایکا بنیا نہیں رہِ سکدا؟" سرپنچ نے کھونڈی نال دھرتی اتے لکیراں واہندیاں پچھیا۔ اوہنے اونا وشواس جاں نسچے نال نہیں، جنا سرپنچ اتے بزرگ ہون دے ناطے اک رسمی فرض وجوں تناں بھراواں نوں اک وار پھیر ایہہ چیتے کرواؤنا واجب سمجھیا کہ ایکتا وچ بہت برکت ہندی ہے، اتفاق وچ بہت شکتی ہندی ہے۔
تنے بھائی نیویں پائی چپ بیٹھے سن۔
معاملہ جتھے پہنچ چکیا سی، اتھے ایکتا بنائی رکھن دی گلّ کرنی انج ہی بے تکی اتے بے موقع سی۔ نالے وکھ-وکھ ہون لئی اپنے مونہوں پہلاں کون کہے۔ سو تناں دی چپ اوہناں ولوں ٹھیک اتر سی۔ اوہناں دے جواب دی اڈیک وچ ہور سبھ وی چپ ہو گئے۔ سارے ویہڑے وچ ہی چپ چھا گئی۔
اک پل پہلاں اک قدم پچھے ہٹی مہندرو اس چپ نوں چیردی ہوئی دو قدم اگے آ بولی، "تھپاک نہیں رہندا ہن، بابا جی۔ جدوں کیراں ددھ فٹ جاوے، کدے مڑ کے ددھ بنئ؟ تسیں آپ سیانے اوں!"
"کیوں بھکائی ماردی ایں تیویاں عالی،" پالا کچا جیہا ہو کے بولیا۔
تناں بھراواں دے چپ بیٹھے ہوئے ہون اتے گرنامو دے کجھ وی نہ بولن دی صورتَ وچ مہندرو دا ایوں بولنا اوہنوں بہت رڑکیا۔ پنچائت ساہمنے مہندرو دا وار وار بولنا ایہہ پربھاو دے سکدا سی کہ اوہدی چترائی تے پالے دی اوہدے نال ابول سہمتی ہی اصل پواڑے دی جڑ سی۔
پریسان ہو کے اوہ گھوریا، "جاہ چپ کرکے زنانیاں وچ بیٹھ جا کے چین نال۔"
"چل ٹھیک اے، میں تاں نہیں بولدی۔ پر تیری چپّ نے ہی سارے پٹنے پائے اے،"
مہندرو دی اکھ دے دیوے دی بتی جویں ہور سیکھی گئی سی۔
"آ جا نی آ جا کملیئے،" کندھولی کولوں کجھ عورتاں جھڑک دین وانگ بولیاں۔
"نہ میری عقل وچ ایہہ گلّ نہیں پیندی، اڈّ ہون دا کوئی مہنا اے؟ کوئی جگوں نیاری گلّ تاں ساڈے ٹبر وچ ہون نہیں لگی۔ ساری دنیا ہی اڈّ ہندی آئی اے۔ جے سکھ نال بھرا ہونگے، اوہ اڈّ تاں ہونگے ہی۔ جے کوئی قسمت دا ماریا کلا ہوؤُ، اڈّ نہ ہوؤُ۔ پھیر ایہناں سمجھوتیاں دی کی لوڑ؟" مہندرو دے بول وچ پہلاں والا ہی گڑھکا قایم سی۔
"نی توں دو گھڑیاں جراند کر۔ اڈّ ہو کے لاہ لئیں چاء،" گرنامو نے اپنے سبھاء دے الٹ وینگ کیتا۔
"سانوں تاں نہ کوئی چاء اے، بھینے، تے نہ کوئی مسوس اے۔ جگّ جہان اڈّ ہندا اے، اپنے ہندے اے تاں کی ہویا،" مہندرو گل مکدی کر دینا چاہندی سی۔
جیوں جیوں اڈّ ہون دی گلّ اگے ودھدی سی، ویہڑے وچ اک تناؤ جیہا تندا جا رہا سی۔ کئی سیانے لوک اجے وی ایکا کرواؤن دے پکھ وچ سن۔ اوہ کہندے سن، سادھارن جہے اس گھر دے وچکار دو کندھاں کڈھ کے تناں بھراواں دے گھر تاں انج ہی گھتیاں جہیاں بن جانے سن۔ اوہ دلیلاں دندے سن، تنے بھرا مل کے کم کرن تاں برکت رہے۔ جٹّ دے پتّ نوں تاں سر اتے پنڈ چکاؤن لئی وی دوجے بندے دی لوڑ ہندی ہے۔ اکلے-اکلے کی کرنگے؟ سیریاں نوکراں دے وس پینگے۔
ونڈیاں پاؤن دی گلّ پکی ہو گئی دیکھ کے سرپنچ نے پھیر کیہا، "کیوں بھائی منڈیو، جے کسے حیلے وی ایکا نہیں رہندا، تاں پھیر کریئے ونڈ-ونڈارا؟"
ہن تاں چپ رہنا وی اکھردا سی۔ بن بولیاں کنا کو چر سر سکدا سی۔ سو تناں بھراواں نے ملویں جہی جیبھ نال حامی بھر دتی۔
"کیوں مینگل سیاں تیری کی رائے اے؟" پنچائت نے پچھیا۔
تے ایہو ساری گلّ دی چول سی- مینگل دی رائے۔ جے اج اوہ وی ویاہیا ہندا، اوہدی رائے وکھری پچھن دی لوڑ ہی نہ پیندی۔ پر ہن تا اوہدی گلّ ہی ہور سی۔
جے مینگل دوواں ویاہیاں وچوں کسے بھرا نال ہو جاندا، اوہدے حصے دی زمین انت نوں اسے بھرا دی ہو رہنی سی۔ مینگل دے جؤندے جی تاں اوہدی زمین اوہدے بھرا نے کھانی ہی سی، پر دوجے گھر نوں ادھ تاں اوہدے مرے مگروں وی نہیں سی ملنا۔ زمین دے اک اک اورے خاطر جٹّ سو-سو پاپڑ ویلدے ہن اتے مینگل ورگیاں دے گوٹھے تاں روٹی دین والے بھتیجے پہلاں ہی وحی اتے اپنے ناں لکھت کروا کے لوا لیندے ہن۔ کسے اک بھرا نال مینگل دے رہن دی صورتَ وچ دوواں حصیاں دا اکٹھا گھر وی واہوا کھلا رہنا سی۔ بھیڑے گھر وچ تاں جٹّ دے حلّ-پنجالی ہی نہیں ٹکدے اتے جٹی دا دریاں بنن والا اڈا وی نہیں گڈیا جاندا۔ تے جے مینگل دوواں بھراواں توں اڈّ ہو
جاندا، اوہنوں چونڈ-چونڈ کے لوکاں نے ہی مانج دینا سی۔ نشیاں اتے ویلاں وچ پھسا کے زمین کی، لوکاں نے اوہدا کلا-کوٹھا وی کھا جانا سی۔ مینگل سنگھ تاں اوہ وچارا زندگی وچ کدے بنیا ہی نہیں سی، پھیر تاں اوہنے مینگل توں وی مینگل عملی بن کے رہِ جانا سی۔ جؤندے جی ہی اوہنے گھر زمین سنگھ توں ہیٹھاں اتار دینے سن اتے اپنے بھراواں دے پریواراں لئی کیول نموشی پچھے چھڈ جانی سی۔ جے مینگل نشیاں دے راہ نہ وی پیندا، اوہ کسے مل دی تیویں دا بنھ-سب کر سکدا سی۔ گھر زمین تاں ہتھوں جاندے ہی جاندے، برابر دی شریکنی ہکّ اتے پپل لگ جانی سی۔ اج اوہنے مل دی تیویں لیاؤنی سی اتے بھلکے اوہدے جوآک جم پینے سن- اوہدی ڈھیری دے وارث۔
"میری کاہدی رائے اے، جویں پنچائت فیصلہ کرو، ٹھیک اے،" مینگل نے پگّ دے ڈھلکدے جاندے لڑ نوں ٹھیک کردیاں کیہا۔
"پھیر وی، توں عابدی رائے تاں دسّ۔ تیرے دل وچ جو کچھ ہے، آکھ دے۔ پنچائت تاں ربّ ہندی اے کملیا، پنچائت توں جھجک جاں سنگ کاہدی؟" پنچائت دے کجھ ہور بندے بولے۔
سوہنا عملی پھیر رؤں وچ آ گیا سی۔ ہن جدوں گلّ این سکھر اتے پہنچ چکی سی، اوہ چپ کویں رہِ سکدا سی۔ اوہنے پرنا کھبے موڈھیوں سجے اتے بدلدیاں کیہا، "کیوں بئی پنچائتے، بھولیاں باتاں کیوں کردے اوں؟ گلّ کرو راہ-سر دی۔ ڈھیریاں پاؤ تنّ۔ مگروں آپے مینگل سیوں جویں مرضی کرے۔"
اکٹھ وچوں کجھ ہوراں نے حامی بھری، "گلّ تا بئی سوہنا سیوں دی لکھ روپیئے دی اے۔ نطارہ کرکے رکھ دتا کیراں تاں۔ راواں پچھن دا اپنا کی کم! تنّ بھرا اے، تنّ حصے کرو۔ ایہو پنچائتی طریقہ اے۔ آپے مگروں مینگل جویں چاہے، کرے۔"
"اوئے آہو بھائی، آپاں اہتوں کھڑے پیر فیصلہ کیوں منگیئے؟ دل کرو تاں آپ دیاں دو منیاں آپے سیک لیا کرو۔ جے کدھروں وچارے نوں دو روٹیاں آدر نال چجّ دیاں ملنگیاں، آپے ادھر ہو جاؤ۔ جویں وکھت ہوؤُ وچار لؤ۔ اک واری آپاں تاں دوجے بھائیاں دے برابر دا کرو!" کجھ ہورناں نے رائے دتی۔
"اوئے بھائی، آپاں تاں کدے لپ-لپ کیتی نہیں، نہ کدے سچ کہنوں ڈرے آں،"
سوہنا عملی بہتے لوکاں نوں اپنے پکھ وچ بولدا سن کے شیر ہو گیا سی۔
"پنچائت دا دھرم ہے، سبھ نوں اکو اکھ نال دیکھنا۔ کوئی بھرا تکڑا ہووے، کوئی ماڑا، کوئی ویاہیا ہووے، کوئی چھڑا، اپنے واسطے تاں سبھ ایک نے،" اوہ پورا پنچائتی بنیا کھڑا سی۔
اک وار پھیر ویہڑے وچ تناؤ-بھری چپ چھا گئی۔ گرجنٹ نوں گودی چکی اک ہتھ نال گھنڈ نوں گھٹ کے پھڑدیاں مہندرو کجھ ہور اگے ودھی۔ ویہڑے وچ جڑے سبھناں نے جویں ایہہ دیکھن لئی ساہ تک روک لئے کہ ہن اوہ تاش دا کہڑا پتہ سٹدی ہے۔ جیوں-جیوں اوہ اگے پیر رکھ رہی سی، اوہدی اکھ دے لٹّ-لٹّ بلدے دیوے دی لاٹ ہور اچی اٹھ رہی سی۔
"میری وی اک گلّ سن لؤ پنچائتے!" اوہدی آواز دی تکھی نوک نال چپ دا شیشہ کیچراں ہو کے کھنڈ گیا۔ "پنچائت ماپے ہندی اے! تسیں میرے ماپے! چھوٹے وڈے دی پرونہ اے…پر سچ دی شرم کاہدی…شرع وچ شرم نہیں۔"
سبھ دیاں اکھاں مہندرو ول مڑ گئیاں، پر بولیا کوئی کجھ نہ۔ کسے توں کجھ بولیا ہی نہیں سی جا رہا۔ سبھ دیاں جیبھاں جویں ٹھاکیاں گئیاں سن۔ پالے نے غصے نال کچیچی وٹی۔ اوہدا دل کیتا، اوہ مہندرو نوں گلوں جا پھڑے جاں للکارا مار کے پچھے ہٹا دیوے۔ پر اس اتے وی جویں کوئی ٹونا ہو گیا سی۔ اوہنے وڈھّ-کھانیاں اکھاں نال مہندرو نوں دیکھیا تاں صحیح، پر بول اوہ وی کجھ نہ سکیا۔
"مینگل دی زمین جاؤ مینگل دی اولاد نوں!" مہندرو نے دو ٹک فیصلہ دے دتا۔
"مینگل دی اولاد؟" ساریاں دے منہ ٹڈے دے ٹڈے رہِ گئے۔
"اوہ دسدے وڈے مہاراج دا جھنڈا،" مہندرو نے کندھ اتوں دی دسدے گردوارے دے اچے نشان صاحب ول ہتھ کیتا، جو دھیمی چال چلدی پون وچ جھل رہا سی۔
"اوہنوں حاضر-ناجر جان کے مینگل اٹھے۔ جے تاں ایہہ جوآک اہدے، تاں ایہنوں چک لوے گودی، نہیں تاں…۔"
تے مہندرو نے ایہہ کہندیاں ڈور-بھور ہوئے گرجنٹ نوں گودیؤں لاہ کے پنچائت دے وچالے جا بٹھایا۔
ویہڑے وچ زور دی گھسر-مسر ہوئی۔ سبھ دے مونہوں آپ-مہارا کجھ نہ کجھ نکل رہا سی۔ عجیب بھن-بھن ہو رہی سی، جویں کسے نے مکھیال دیاں مکھیاں دے چھتے وچ ڈلا مار دتا ہووے۔
مینگل نے نظر چک کے لوکاں ول دیکھیا- کجھ پنچائتی نیویاں پا کے دھرتی اتے لیکاں واہ رہے سن، کجھ حیران ہو کے کدے مینگل ول تے کدے مہندرو ول دیکھ رہے سن۔ سوہنے عملی ورگے مسکڑیئے ہسّ رہے سن اتے اک پاسے کھلوتے مینگل دے ہانی مچھاں نوں وٹّ دندے ہوئے کہہ رہے سن، "واہ نی مرد دیئے بچیئے…شیرنی دا دودھ پیتے بئی بھابی نے شیرنی دا…واہ اوئے مترا مینگل سناں…اسیں تاں ایویں گپو سمجھدے رہے، سچ-پتر نکلیا بئی سورما…بڑی نر تیویں اے بئی مہندرو…بڑا یودھا اے بئی مینگل سیوں!"
مہندرو دی تکھی آواز نال چپ پھیر چھا گئی۔ مینگل نوں الجھیا جیہا دیکھ اوہ للکار کے بولی، "مینگلا! جان اچے جھنڈے والے وڈے مہاراج نوں حاضر-ناجر! سچ بول بھری پنچائت وچ۔ سچ توں کاہدا ڈرنا!"
مینگل نے مہندرو ول دیکھیا تاں اوہنوں لگیا جویں گھنڈ وچوں ننگی کھبی اکھ دے دیوے دی لاٹ اوہدی سکے گھاہ-پھوس دی بنی ہوئی کایا نال چھوہ گئی ہووے۔ تے پگّ دا ڈھلکیا لڑ بوچدیاں اوہنے بھیڑ وچ بھمتر کے رو رہے گرجنٹ نوں ہکّ نال لا لیا۔
