دیس واپسی نوتیج سنگھ
لانچ وچّ تیجے درجے دے مسافراں والی تھاں نکو-نکو بھری ہوئی سی۔ اتے پہلے درجے دی کھلھ وچوں دو انگریز فوجی افسر ایس کربل-کربل تھاں ولّ تکدیاں گلاں کر رہے سن:
‘‘ایہہ پینانگ توں انڈیا لئی جہاز پھڑن جا رہے نے۔”
‘‘مینوں حیرانی ہندی اے، اوتھے ایہہ اجکل کاہنوں جا رہے نے-اوتھے آپس وچّ اک دوجے دا گلا ہی کٹنگے۔” تے ہاسے وچّ اگوں گلاں گواچ گئیاں سن۔ تھلے تیجے درجے دے مسافراں وچوں سنت سنگھ نے پچھم ولّ اشارہ کردیاں کیہا، ‘‘ایس بنے آ اپنا دیس، رتا کو پہاڑ ول۔”
پینانگ اتر کے متاب دین سوچن لگا کہ اوہ اتھے کتھے رہے گا؟ بھاویں سامان تاں اک ٹرنکڑی تے دری توں ودھ اوہدے کول کوئی نہیں سی، پر پھیر وی رات نوں سر لکان لئی ایس پردیسی شہر وچّ کوئی تھاں تاں چاہیدی سی تے ملایا وچّ مینہہ-کنی دا وی کہڑا اعتبار سی، چھراٹے مار کے مینہہ ورھن لگّ پیندا سی۔
سنت سنگھ اک چینی دے رکشے اتے اپنا سامان ٹکوا چکیا سی، تے اپنی وہوٹی نوں ترن لئی آکھ کے دھی نوں کچھڑ لے رہا سی۔ سنت سنگھ تے متاب دین گڈی تے لانچ وچّ ہی جانو ہوئے سن۔ سببّ نال پچھے دیس وچّ دوہاں دا اکو ضلع نکل آیا سی، تے دوہاں دے پنڈ دو کوہاں دی وتھ اتے ای سن۔
سنت سنگھ نے چلن لگیاں متاب دین نوں کیہا، ‘‘چنگا بھراوا، جے انّ-جل ہویا تاں دوہاں نوں اکو جہاز دی ٹکٹ مل جاؤ، تے کٹھیاں ای سمندر دی منزل کٹّ کے پنڈ پجانگے۔ تے توں اتھے پینانگ کتھے رہیں گا؟ ”
‘‘میں تے اتھے بالکل پردیسی آں-کوئی بھائی بند وی نہیں، تے نہ ہی کسے سراں دا پتہ آ۔ پر ایڈا چر کتھے رکنا پینا؟ پرسوں چوتھے تاں جہاز جانا۔ کتے کسے دوکان دے ورانڈے وچّ رات ٹپا لؤں۔”
‘‘لے تے توں پہلاں کاہنوں نہ دسیا! اسیں گردوارے رہنا ایں۔ اوتھے مسافراں لئی بڑا سوہنا تھاں آ۔ سگوں توں وی اوتھے ہی چلیا چل۔‘‘
متاب دین نے رتا جھکدیاں جھکدیاں کیہا، ‘‘بھراوا، تینوں کوئی اوکھ نہ ہؤ؟”
‘‘لے گورو دا گھر آ، مینوں اوکھ کاہدا! ” تے سنت سنگھ نے اوہدا ٹرنک تے بسترا وی اپنے رکشے اتے ای رکھوا لیا۔
گردوارے پجّ کے اکو کوٹھڑی وچّ دوہاں نے سامان ٹکا لیا۔ ویہڑے وچّ اک دیسی بوہڑ لگیا ہویا سی۔ دوویں اوہدے ہیٹھاں بنے تھڑھے اتے بہہ گئے۔ کنے مسافر اوتھے ٹھہرے ہوئے سن۔ نیڑے ہی اوہناں دے بچے گلی ڈنڈا کھیڈ رہے سن، اک پاسے کجھ گبھرو ہیر گا رہے سن۔ ہیر، گلی ڈنڈا، تے دیس توں لیا کے بیجے بوہڑ وچّ متاب دین نوں جاپ رہا سی کہ اوہ اپنے پنڈ پجّ گیا ہے۔ جدوں اگلا دن چڑھیا تاں سارے گردوارے وچّ انوکھی چہل پہل شروع ہو گئی۔ پتہ لگیا سی کہ دیس نوں جان والا رجولا جہاز چار دناں نوں پینانگ لگیگا۔ اتھے ٹھہرے ہوئے مسافر تاں جہاز دی آس تے ہی جیؤندے سن۔ کئی اپنے کم سمیٹ کے، جو پیسے جمع ہوئے لے کے، اتھے دو دو مہینیاں توں جہاز اڈیک رہے سن۔ کدے کدے ایہہ آس بالکل کھسن لگّ پیندی سی تے کئی ٹبر-ٹیر والے، جنہاں دی سنکوچ نال جوڑی رقم ایتھے اینی دیر وہلے بیٹھیاں مکن لگّ پیندی سی، نراس ہو کے، دیس دا منہ تکن دی سدھر لئی، مڑ کے ایسے پردیس وچّ ہی اوہنیں تھاویں چلے جاندے سن، جتھوں اوہ اگے ہڈّ-بھنّ محنت کردے آئے سن۔ ملایا دے جنگلاں وچّ گڈیاں اتے ربڑ ڈھون جاں ٹین دے کھڈے پٹن جاں کسے دھنی دی دوکان اتے پہرہ دین۔ پر اج سبھناں دے منہ آس نال چمک رہے سن۔ جہازاں دی کمپنی دا ایجنٹ سویرے موٹر وچّ آیا سی، تے ساریاں دے ناں لکھ کے لے گیا سی۔
دو چار دن ہر اک نوں پکی آس رہی۔ کجھ بازاروں جہاز وچّ کھان لئی چیزاں لے آئے۔ بہوتیاں نے اپنا اپنا سامان بنھ لیا۔ زنانیاں نے اک دوجی نال راہ وچّ روٹی اکٹھی پکان دیاں سائیاں وی لائیاں۔ متاب دین تے سنت سنگھ نے وی اک چلھا خریدیا تے رل کے رسد پا لئی۔
پر جدوں رجولا جہاز پینانگوں تریا تاں گردوارے وچّ ٹھہرے مسافراں وچوں صرف تنّ ہی ایس وچّ چڑھ سکے۔ ایہہ تنے سیام وچّ کپڑے دا وپار کردے سن، تے تھوڑھے دنھاں توں ہی گردوارے آئے سن۔ ایہناں تینے ملوں بلیک ٹکٹاں خریدیاں سن۔
سارے گردوارے وچّ اداسی جہی چھا گئی۔ اج بچے بوہڑ تھلے گلی ڈنڈا نہ کھیڈے تے گبھروآں نے ہیر وی نہ گنویں۔ صرف تھڑھے اتے بیٹھے لوکاں وچّ اک بردھ گلاں کردا رہا، ‘‘بھائی، سانوں ٹکٹ کاہنوں ملنی آں؟ ٹکٹ تاں اوہناں ملوک ملوک سرداراں نوں ملنی آ، جہڑے سارا دن گردوارے دی کوٹھڑی وچّ پئے رہندے آ، جداں اوہناں دے ڈھڈّ ‘چ ملھپ ہون، تے پچھوں تینے پیسے تار دندے آ۔ اسیں تاں دو مہینیاں توں ایہی لیلہ ویکھدے آئے آں۔‘‘ متاب دین تے سنت سنگھ روز سویرے گردوارے دے لنگر لئی لکڑاں پاڑدے تے نلکے توں پانی بھر کے لیاندے۔ جدوں روٹیاں پکان دی سیوا لئی لانگری نے ہورناں نوں بلانا ہندا، تاں وی کدے متاب تے کدے سنت سنگھ ہورناں نوں بلان جاندے۔ متاب آپ سر اتے نت رومال بنہی رکھدا تے ہور کسے نوں ننگے سر لنگر وچّ نہ جان دیندا۔ لنگر ورتاؤن ویلے وی دوویں سیوا کردے تے آپیں اخیر تے کھاندے۔
بچ گئی اک ادھ روٹی شامیں متاب بھور بھور کے کبوتراں نوں پا دیندا۔ گردوارے دے ویہڑے وچّ بڑے کبوتر اکٹھے ہو جاندے۔ اک دن کبوتراں نوں بھور چور پاندیاں اوہنے سنیا، اک مائی گردوارے دے بھائی نوں اوہدے بارے آکھ رہی سی، ‘‘ایہہ مولوی کڈا چنگا اے۔”
بھائی نے اگوں کیہا، ‘‘اﷲ لوک اے۔”
مہینہ انج اتھے بیٹھیاں متاب تے سنت سنگھ نوں ہو گیا سی۔ نویں آؤن والے جہاز دی کوئی اگھ سگھ نہیں سی۔ دوویں سنت سنگھ دے ٹبر سنے روٹی تاں لنگروں کھا لیندے سن پر سکا انّ منہ نوں آن آن کردا سی؛ سو گھٹّ دودھ تے چونڈھی چینی لے کے کدے چاہ بنا لیندے، کدے ٹکڑا ٹکڑا ڈبل روٹی کھا لیندے، کدے تھوڑھی جنی مٹھیائی نال بالڑی نوں پرچہ لیندے۔ کجھ پیسے اگے جہاز لئی رسد خریدن ’تے لگّ گئے سن۔ اس طرحاں دوہاں نے جہڑی بھاڑے لئی رقم بنھ کے رکھی، اوہ وی مکن لگّ پئی۔
بڑا فکر لگّ گیا، جے پیسے تھڑ گئے تاں دیس دا منہ ویکھن دی تھاں کدھرے مڑ متاب دین نوں ٹین دے کھڈے پٹن تے سنت سنگھ نوں گورے دے گدام تے پہرہ دین نہ جانا پئے؟ مڑ پچھانہ پرتن تے کنے پیسے ہور فضول خرچ ہو جانگے، تے پتہ نہیں گورے نے اوہدی تھاں کوئی رکھ لیا ہووے تے ٹین دے کھڈے اتے وی مزدور بہتے آ گئے ہون!
سنت سنگھ نالوں متاب ودھیرے چنتا وچّ سی۔ سویرے ہی اوہدے بھرا دا خط اوہنوں ملیا سی کہ اوہ چٹھی ویکھدیاں سار دیس آ جائے، اوہناں دی بڈھی مائی اوہدا راہ تکدی مر گئی ہے۔ اچنچیت متاب دین نوں کھال آیا، وڈے بھرا نالوں مائی اوہنوں چھوٹے ہندیاں توں ودھ پیار کردی ہندی سی۔ جدوں اوہ اس ٹاپو اتے آؤن لئی گھروں تریا سی، اودوں ہی مائی دی حالت بڑی ماڑی ہو چکی سی۔ سارے سریر وچّ پیڑاں چھڑیاں رہندیاں سن۔ اکھاں دی جوت تقریباً مکّ چکی سی تے وچھڑن ویلے جویں مائی دے سریر دا کانبا اوہدے سریر وچّ چھڑ پیا سی، انھیاں گلیاں اکھاں دی گلّ جویں اوہدیاں گلھاں تے آ گئی سی۔ ایہہ سبھ اینے سالاں بعد وی اوہنوں اوویں دا اوویں محسوس ہو رہا سی تے اج پھیر اوہنے کنّ مائی دے بوڑے بول سن رہے سن، ‘‘میریاں آندراں دا ٹوٹا لہہ کے سمندراں دے پار جا رہا! ”
پر متاب نوں اودوں آؤنا ہی پیا سی، سمندر چیر کے، بھاویں اوہ آؤنا نہیں سی چاہندا۔ اوہناں دے گھر دا جھٹّ نہیں سی ٹپدا پیا، کجھ تے اوہ پہلاں ای مریڑے سن، پیو ویلے ای کجھ زمین گہنے پے گئی سی، تے جس رہندی کھونہدی دا آسرا سی، اوہنوں دریا نے وران کر دتا سی۔ وڈے بھرا نوں متاب نے ملایا جانوں ایہہ کہہ کے روک دتا:
‘‘تیرا پچھے کوئی نہیں۔ آنہدے آ ملایا دی دھرتی بڑی نردئی آ، گھٹ ای کوئی پرتدا۔ میں چلا جاواں، میریاں تے پچھے کنیاں ای تنداں، وہوٹی آ، دھی آ۔ گہنے پئی زمین چھڈاؤن جوگی رقم کماندیاں سار ہی پرط آؤں۔”
جدوں اوہ ملایا پجیا سی، تاں اوہدا خیال سی کہ گھٹو-وٹی رہِ کے تے لہو پانی اک کر کے اٹھ نوں مہینیاں وچّ اوہ اینی کو رقم پچھانہ گھلّ لئیگا۔ پر اتھے پجدیاں ہی ٹھوہ ٹھاہ شروع ہو گئی، تے جاپانیاں نے دناں وچّ ہی سارے ملایا دا راج سنبھال لیا۔ بھمبتریا متاب دین بڑے دن ٹھوہ ٹھاہ وچّ اپنا سر لکاندا رہا، پر اخیر اک دن اک جاپانی سپاہی نے ‘کھرے کھرے’ کر کے اوہنوں پھڑ لیا تے کتے ریل دی پٹڑی بنان ’تے وگاری لا دتا۔
ربّ ربّ کرکے جاپانیاں دا کالا نرک لنگھیا تے متاب دین تنّ ڈالے دہاڑی تے ٹین دے کھڈے پٹن تے ہو گیا۔ شامیں اوہ اک مال ڈنگر والے لئی پٹھے وڈھ دیندا، تے ایہدے بدلے اوہنوں کجھ ددھ مل جاندا۔ دودھ بڑا مہنگا سی، سو متاب ایہہ ویچ کے وی کجھ پیسے کما لیندا۔ جاپانیاں دے ویلے تے اوہدے پچھوں دی ہڈبھنویں محنت نے اوہنوں پنجاں ورھیاں وچ ہی بڈھیاں کر دتا سی۔ اوہدیاں گلھاں وچ ٹوئے پے گئے سن، تے اکھاں تھلے کالیاں جھرڑیاں آ گئیاں سن۔ پہلاں تاں جاپدا سی نری پیٹ-چٹائی ہی ہندی جائیگی، پر اخیر اوہنے قرضہ لاہ ہی لیا۔
سنت سنگھ نوں بڑے مان نال اوہنے دسیا سی، ‘‘ربّ نے بھلا کیتا، میں گہنے پئی زمین چھڈا لئیا تے سنیاں وران زمین وی ہن واہوا ہو گئیا، دریا ہٹ گیا آ۔ جا کے دو دیگاں چولاں دیاں برادری نوں کھوا دؤں..... کہندے آ دیس چولاں نوں اگّ لگی ہوئی آ، پر ایہہ سدھر ضرور لاہنی آ۔”
متاب ہن کسے طرحاں وی دیش اپڑنا چانہدا سی، سمندر چیر کے، پر اوہنوں اتھے رکنا پے رہا سی، کیونکہ اوہ تینے ملوں ٹکٹ نہیں سی خرید سکدا۔ اوہدی آس ہن کھسدی جاندی سی۔ دو دیغاں چولاں لئی پیسے تاں اک بنے، جہاز تے گڈی دے بھاڑے دی رقم وی کھرن لگّ پئی سی۔
اک دن سنت سنگھ بازاروں جیب کٹا آیا، ویہہ کو ڈالے انج مکّ گئے۔ دوہاں نوں جاپیا جویں اوہناں دا لکّ ٹٹّ گیا ہووے۔
دوہاں نے رکشا گڈیاں کرائے تے لے کے واہنیاں شروع کر دتیاں۔ پنج پنج ڈالے کرائے دے روز دینے پیندے سن۔ جو بچ جاندا، اوہ دوویں جوڑ کے رکھ لیندے۔ دوہاں لئی ایہہ کم نواں سی، تے نالے لنگروں سکا انّ کھا کے ایہہ کم ہور وی اوکھا ہو جاندا سی۔ پر ایس توخلے وچ کہ کتے ٹھیک بھاء تے ملدی ٹکٹ خریدن جوگے پیسے وی اوہناں کول نہ بچن، اوہناں کجھ وی اپنے کھان پین ’تے نہ خرچیا۔
جدوں رکشا کھڑی کر کے اوہ کدھرے اپنا مڑھکا پونجھ رہے ہندے تے کولوں کوئی کھان والی چیز ویچدا لنگھدا تاں اوہ تکدے رہندے، بھکھ اوہناں دیاں آندراں ولوندھردی تے اوہ تکدے رہندے۔
کدے سنت سنگھ کہندا، ‘‘دیس دے آٹے دی کی ریس آ! نری روٹی ای نہیں مان۔ اینے سالاں توں نروئی گھونی کنک سپنے وچ وی نہیں چکھی-ایہہ اسٹریلیا دی کھیہہ ای کھاندے رہے آں۔”
کدے کولوں امریکہ توں آئے مالٹیاں نال لدیاں ریڑھیاں لنگھدیاں۔
متاب آکھدا، ‘‘دیس دے امباں ورگا سارے جہان تے کوئی میوہ نہیں۔”
کجھ پلاں لئی رکشا الوپ ہو جاندی۔ اوہ امباں دے باغ وچ سن-کوئلاں کوک رہیاں ہن، چلھے کول بیٹھیاں نوں ماں گھونی کنک دی روٹی وچ چونگھے پا کے دے رہی سی...
‘‘رکشا...ہے رکشا، دو سواریاں، سامان وی ہے۔”
تے رکشا پھیر الر پیندی؛ موٹراں، ٹراماں، بساں دی بھیڑ چیردے اوہ دگڑ دگڑ کرن لگّ پیندے۔
دیس توں آئے جہاز وچوں سواریاں اتر رہیاں سن۔ دو آدمیاں تے اک بچے نوں اپنی رکشا وچ متاب نے بہایا۔ متاب نے سنیا، سوہنا جیہا بچہ آکھ رہا سی:
‘‘باپو، اتھے مسلمان تاں نہیں ہونے! اوہناں میرے ورگے بچیاں نوں وی نہیں چھڈیا! ” تے بچہ اچانک رون لگّ پیا سی۔
سنت سنگھ دی رکشا وچ بہنوں جہازوں اتریاں دو مسلمان سواریاں نے نانہہ کر دتی۔ اوہ ہالیں بہتی دور نہیں سی گیا کہ اوہنے اوہناں وچوں اک نوں گلّ کردیاں سنیا، ‘‘سکھ جاں ہندو نوں پیسے کھٹانا حرام اے-ایہناں کلکتے وچ ساڈے ہزاراں بھرا مارے نے۔” تے اوہ دوویں اک چینے دی رکشے اتے بہہ گئے سن۔
رات نوں سنت سنگھ تے متاب دنے سنیاں آپس وچ کر رہے سن کہ اینے نوں کولوں دو سکھ لنگھے۔ ایہہ اج ہی جہاز توں اتر کے گردوارے آئے سن۔ ایہناں سنت سنگھ نوں اپنے کول بلایا، تے اوہدے نال گلاں کردے رہے۔ سنت سنگھ جدوں پھیر متاب کول آیا تاں اوہدا منہ بڑا اتریا ہویا سی۔
متاب نے پچھیا، ‘‘کی آکھدے سی اوہ؟ ”
‘‘نہیں، کجھ نہیں ایویں...۔ ”
‘‘کوئی سر پتہ دسیں وی؟ ”
سنت سنگھ نے متاب دا ہتھ گھٹّ کے پھڑ لیا تے اوہدیاں اکھاں وچ نظراں گڈّ کے کیہا، ‘‘کہندے سی توں مسلمان آں! ”
متاب نے حیران ہو کے کیہا، ‘‘تے پھیر کی؟ ایہہ کوئی نویں گلّ آ! ”
‘‘کہندے سی، مسلمان سپّ آ سپّ! لکھ دودھ پیاؤ، ڈنگ ای مارو! ”
متاب پتھر وانگ اڈول ہویا منہ نیواں پائی بیٹھا رہا۔
سنت سنگھ اوہدے ہور نیڑے ڈھک گیا، ‘‘کملیا! ایہہ اوہناں دیاں گلاں سن، توں پچھیاں تے میں دسیاں۔ میرے من تاں ایہہ اکا نہیں لگدیاں۔ ایہہ ایویں حلق کدیا لوکاں نوں، پھٹنیاں دے پھیٹ تاں گورے آ گورے۔”
اچھوپلے ہی سنت سنگھ دی دھی بچنو متاب دی جھولی وچ آن بیٹھی، ‘‘چاچا اج کبوتراں نوں ٹکر نہیں پانا؟ -وچارے کد دے اڈیکدے آ۔”
متاب نے بچنو نوں گھٹ کے گلے نال لا لیا۔
‘‘چاچا، توں روندا پیا ایں، تیریاں اکھاں گلیاں نے! ”
‘‘کبوتریئے-میں کاہنوں روناں”، آکھ متاب نے اوہنوں ہور گھٹ لیا۔ بچنو نے اپنیاں بالڑیاں باہواں اوہدے گل دوآلے ول لئیاں۔
سنت سنگھ دی تکنی وچ اک موہ بھریا نگھّ گھلیا ہویا سی۔
اخیر پورے دو مہینیاں مگروں متاب تے سنت سنگھ دے ٹبر نوں جہاز دیاں ٹکٹاں مل گئیاں۔ ایتکیں گردوارے وچ ٹھہریاں سبھناں نوں ہی ٹکٹاں مل گئیاں سن۔ پرسوں نوں جہاز تر رہا سی۔
دوویں رکشا موڑ کے، جنے پیسے اوہناں اج تکّ جوڑے سن گنن لگے۔ حساب لا کے اوہناں نوں بڑی خوشی ہوئی، کیونکہ لوڑیندے خرچ توں ودھ وی اوہناں کول کجھ بچدا سی۔ بچنو نوں لے کے دوویں بازار چلے گئے۔ سنت سنگھ نے بچنو لئی بڑی سوہنی ربڑ دی جتی خریدی، تے اپنی وہوٹی دی ستھن لئی اک چینی ریشم دا ٹوٹا۔ متاب نے وی اپنی وہوٹی لئی اجیہا ای ٹوٹا خرید لیا۔ اپنی دھی تاجو لئی-اوہنے بچنو دے ماپ دی ربڑ دی جتی خرید لئی، دوویں ہان دیاں سن۔
سمندر اج کلھ بڑا طوفانی ہویا ہویا سی۔ جہاز وچ ڈیکّ دے مسافر تاں بہت ہی تکلیف وچ سن۔ جہاز نے دوجے دن توں ہی بڑا ڈولنا شروع کر دتا۔ سمندر وچ ایڈی-ایڈی چھل اٹھدی کہ جہاز توں آر پار لنگھ جاندی۔
تیجے دن بچنو نوں الٹیاں آؤنیاں شروع ہو گئیاں۔ سنت سنگھ تے اوہدی وہوٹی دا جی دوجے دن توں ہی بہت کچا ہون لگّ پیا سی۔ صرف متاب نے ای سرت سمبھالی رکھی سی تے اوہی بچنو نوں کچھڑ لئی بیٹھا رہندا، چھلاں دی مار توں بچاندا تے جدوں اوہ الٹی کردی تاں اوہنوں قرلی کرا کے اوہدا منہ دھوندا۔
کچھڑ وچ بیصورت لیٹی بچنو اوہنوں کئی وار تاجو جاپن لگّ پیندی۔ ‘کبوتری‘ اوہ اپنی نکی جہی تاجو نوں لاڈ نال کہندا ہندا سی، تے ہن تے اوہ وی سکھ نال بچنو جڈی ہو گئی ہوویگی۔ جدوں اوہ دیسوں آیا سی، ادوں دی تے اوہنوں کوئی سنبھال نہیں ہون لگی! ہن جدوں اوہ اوہدے نکے گورے پیراں وچ-اوہدا رنگ اپنی ماں تے سی-ربڑ دیاں جتیاں پوائیگا، تاں اوہ مان نال سارے پنڈ دے نیانیاں نوں تکاندی پھریگی۔ پر اوہ اوہنوں دسیگی، ‘‘تعزیے، تیرا ابا ای!” تے اوہدی ماں چینی ریشم دی ستھن پا کے کنی خوش ہوئےگی! کڈی قلی ستھن! جدوں اوہ آیا سی تاں اوہنے اتھرواں وچوں تکدیاں اوہنوں کیہا سی، ‘‘ویکھنا کتے اوتھوں دے ہی نہ ہو جانا۔ تہانوں میری قسم، تاجو دی قسم۔” تے ہن اوہ اوہدے کول جا رہا سی تے اوہ اوہدی قسم تے پکا رہا سی۔ اوہ تے پہلیاں وانگ ہالی مٹیار ای ہوئےگی، اوہدیاں اکھاں وچ سرمہ اونا ہی کالا ہوئےگا، تے پنڈا اونا ای گورا! اچیت ہی اوہنے اپنے جھرڑے منہ تے انگلاں پھیریاں ، انمنی داڑھی رڑکی، اکھاں تھلے کالخ دیاں چھاھیاں کجھ گرم جہیاں ہو گئیاں جاپیاں...
اک بڑی وڈی چھلّ سمندر وچوں اٹھ کے سارے ڈیکّ وچ کھلر گئی سی۔
طوفاناں کر کے جہاز دو دن پچھڑ کے کلکتے لگیا۔ اتھے فساداں دا زور سی۔ سنت سنگھ، اوہدا ٹبر، تے متاب رات نوں ای گڈی چڑھ گئے۔
گڈی وچ وی سفر جہاز جنا ہی اوکھا سی، پندھ وی اونا ای سی، پر ہن اوہناں نوں کوئی ایڈا توخلا نہیں سی-اوہ اپنے دیس دی دھرتی تے جو سن۔ راہ وچ اوہناں کجھ امب خریدے۔ کجھ اوہناں کھا لئے تے کجھ آپو اپنی گھریں سوغات وجوں لجان لئی بنھ لئے۔
بچنو ملایا وچ ہی جمی سی، تے پہلی وار دیس آئی سی۔ اوہنے اج امب پہلی وار چکھیا سی، اوہنوں ایہہ بڑا ہی سواد لگیا۔ اوہنے متاب نوں کیہا، ‘‘چاچا، ساڈا دیس بڑا ای چنگا اے، اونا ایؤں چنگا جنا توں کہندا سی۔”
متاب نے اوہنوں چمّ لیا۔ اوہدے منہ وچوں امب دی واشنا آ رہی سی۔ متاب نوں ایہہ سوچ کے عجیب سکھ ہویا کہ تاجو نوں وی ایہہ اینا ای چنگا لگیگا، تے اوہدی ماں نوں وی، تے اوہناں دے مونہاں وچوں وی انج دی واشنا آئیگی....
اخیر گڈی ایڈا پندھ چیر کے اوس سٹیشن ’تے پج گئی جتھے متاب تے سنت سنگھ نے اترنا سی۔ سٹیشن تے عجیب گھٹی گھٹی فضا سی۔ سکھ تے ہندو سواریاں دیاں ٹولیاں وکھ بیٹھیاں ہوئیاں سن، مسلمان سواریاں دیاں وکھ۔ بڑے پلسیئے ادھر ادھر پھر رہے سن۔ متاب تے سنت سنگھ نے اگے کدے سٹیشن تے اینی پولیس نہیں سی ویکھی، تے اوہناں تکیا کہ بھیکھ منگدے فقیر منگن توں پہلاں ٹیری اکھ نال جانچ لیندے سن کہ کتے اوہ غیر-مذہب والے کولوں تاں نہیں سن منگ رہے۔
سٹیشنوں باہر نکل کے سنت سنگھ نے اک ٹانگے والے نوں بلایا۔ اک سکھ ٹانگے والا آ گیا۔
‘‘بھائی، موٹراں دے اڈے تے چلناں۔ تنّ سواریاں تے اک بال ؤ۔ کی لوینگا؟ ”
ٹانگے والے نے متاب ول اشارہ کر کے پچھیا، ‘‘ایہہ مسلمان آ؟”
‘‘ہاں،” حیران سنت سنگھ نے ہنگارا بھریا۔
‘‘ایہنوں اس ٹانگے وچ نہ بٹھاؤ۔ جدھروں میں جانا ایں، اودھروں ایہدے لئی چنگا نہیں۔ تسیں جم جم چلو۔”
اینے نوں اک مسلمان ٹانگے والا وی متاب دین کول آ گیا:
‘‘موٹراں دے اڈے جانا جے؟ تسیں میرے نال بہہ جاؤ۔ سردار دے ٹانگے نے جدھروں لنگھنا اے، اودھر بہتے ہندو رہندے نے۔ میں مسلمان محلے وچوں لنگھا لجاؤں۔ بھاویں انجھ ولا تاں پؤُ-پر بچاء ایسے وچ ای آ۔”
مجبوریں دوویں وکھ وکھ ٹانگیاں وچ بہہ گئے۔
بچنو اپنے ٹانگے وچ رون لگّ پئی، ‘‘چاچا، توں کتھے چلئیں؟ توں تے کہندا سی، توں مینوں تاجو کول لے چلینگا تے تاجو تے میں پکیاں سہیلیاں بن جاوانگیاں۔”
سکھ ٹانگے والے نے گھوڑے نوں چابک ماری۔ ٹانگا تر پیا۔ بچنو ہالی وی متاب چاچے نوں بلا رہی سی۔
بھاویں متاب دے ٹانگے نوں ولا پا کے وی آؤنا پیا سی۔ پر اوہ سنت سنگھ دے ٹانگے نالوں پہلاں اڈے ‘تے پج گیا تے لاری وچ اوہناں دی تھاں رکھوا کے ادھر ادھر پھرن لگ پیا۔ ساہمنے ہی اک آٹے دانے دی دوکان سی۔ متاب نے سوچیا دو دیغاں چولاں دیاں جو کھوانیاں نے، بھا ہی پچھ لواں۔ پر دوکاندار نے اوہدے نال گل وی نہ کیتی، صرف سر ہلا کے دسّ دتا کہ چول ہے نہیں۔
متاب پھیر لاری وچ آ بیٹھا۔ ہن تاجو تے اوہدی ماں سمندراں دی وتھ تے نہیں سن۔ اوہدا قرضہ لہہ چکیا سی۔ ہن پنڈ وچ اوہ اگے نالوں بہت سکھی ہونگے۔ دریا وی اوہناں دی زمین توں لتھ گیا سی، زمین واہوا ہو گئی ہوؤُ، تے نالے لوکی آکھدے سن ہن آزادی ملن والی آ، فرنگیاں مہینے ڈوڈھ نوں تر جاناں.......
کافی دیر ہو گئی سی، پر سنت سنگھ دا ٹانگا ہالی وی کدھرے دکھائی نہیں سی دے رہا۔ لاری والے نے دسیا کہ اوہنے گھنٹے نوں چلنا ہے۔ متاب نے سوچیا، کافی وقت ہے، رتا اگیرے ہو کے وڈی سڑک تک ویکھ آواں۔
اگلی سڑک تے جا کے دور موڑ کولوں اوہنوں پہلاں اک زور دے دھماکے دی واج آئی۔ پھیر اوتھے اوہنوں اک ٹانگا ڈگیا پیا دسیا۔ سڑک خالی سی۔ اوہ اودھر نوں تیز-تیز تر پیا۔ اوہدا دل ڈر نال جم گیا سی۔
کول پج کے اوہنے تکیا، سنت سنگھ تے اوہدی وہوٹی دیاں لاشاں بھیڑی طرحاں کٹیاں وڈھیاں پئیاں سن۔ سنت سنگھ دیاں لتاں کجھ وتھ ’تے جا ڈگیاں سن۔ بچنو دی ماں دی چھاتی وچ اک لوہے دا ٹکڑا وجیا ہویا سی، لہو دی چھپڑی اوہدے دوآلے لگی ہوئی سی، تے اوہدیاں باہواں اک پاسے نوں ٹڈیاں ہوئیاں سن۔ ایس پاسے کجھ دور بچنو بے سدھ پئی سی۔ اوہدیاں باہواں تے متھے توں لہو سم رہا سی۔ متاب نے جھٹ پٹ ڈڈیا کے بچنو نوں چک لیا، اوہدا پنڈا ہالی نگھا سی تے اوہنوں ساہ آ رہا سی۔
متاب بے ہوش بچنو نوں لے کے تیزی نال اڈے ول تر پیا۔ ماں پیو مہٹر بچنو اتے متاب دے اتھرو پھرن پھرن ڈلھ رہے سن۔ ایہہ پہلی واری اپنے دیس آئی سی، متاب نے سوچیا، تے کویں سنت سنگھ تے اوہ دیس آؤن دی تانگھ وچ اکٹھے رکشا چلاندے رہے سن، کویں سنت سنگھ دیس دی گھونی کنک دی روٹی لئی سہکدا ہندا سی! بچنو دی ماں نے ہالی اوہ ریشمی ستھن سوانی سی! کویں چراں وچھنے دیش دی ہر شے بڑے چاء نال اوہ اپنیاں اکھاں وچ رچا لینا چاہندے سن! ہنے ای اوہ دوویں جؤندے سن، زندگی دیاں نکیاں وڈیاں آساں نال دھڑکدے، تے ہن صرف بچنو ایس سبھ کاسے دی قبر تے اکو اک زندگی دی چنگ باقی رہِ گئی سی،... اوہ ایہنوں کدے بجھن نہیں دئیگا، کدے وی نہیں....
‘‘بچنو، میں متاب، تینوں پالوں۔ اپنی تاجو وانگ۔ تسیں پکیاں سہیلیاں نہیں، بھیناں بنوگیاں، ” متاب اچی اچی بے ہوش بچنو نوں سنا رہا سی۔
شید بچنو نے سن لیا، اوہنے اکھاں پھرکیاں، ‘‘چاچا....توں.... ”
اچانک پچھوں متاب دے کسے چھرا کھوبھ دتا۔ بیصورت بچنو اوہدیاں باہواں وچوں ڈگ پئی۔
‘‘ایس چھوٹے سپّ نوں وی جھٹکا چھڈو، ” متاب دے مردے کناں نے سنیا-تے پھیر اک بالڑی چیک۔
متاب نے انتاں دی پیڑ جر کے وی بچنو ول اپنیاں بہاواں ودھان دا جتن کیتا، پر ایہہ اوہدی وتوں ودھ سی، ‘‘بچنو....تاجو.... ” تے اوہدیاں باہواں اوس پاسے ولّ نوں ڈگ پئیاں۔
کرفیو دا سائرن چیک رہا سی، اس پنڈ دے کتیاں دے رون وانگ جدھے اتے موت آن والی ہووے۔ سڑک اتے گورا فوج دے سوا کوئی نہیں سی۔
