ڈھاکا فعال چرنجیت سنگھ پنو
1971 دی بھارت پاک جنگ وی اک ابھلّ دکھانت سی۔ اس سمیں پوربی بھارت یعنی کہ ایسٹ پاکستان {بنگال} سمیت بھارت دیاں پاکستان نال لگدیاں ساریاں سرحداں تے بہت بھینکر یدھ ہویا۔ پاکستان ہیٹھلے چڑھدے پاکستان یعنی کہ پوربی بنگال دے لوکاں نے اپنی ستنترتا دا بگل وجا دتا۔ مارچ 1971 وچ یائیا خان دیاں فوجاں نے ذوالفقار علی بھٹو دی صلاحَ تے ڈھاکا یونیورسٹی تے حملہ کر کے قتل عام کیتا کیونکہ اتھوں دے ہی ججھارو پروفیسر تے ودیارتھیاں نے اپنی غلامی توں چھٹکارا کرن دا عہد لیا سی۔ اس ایکشن وچ جوان عورتاں ودیارتھیاں نال گھور تشدد کیتا گیا کہ سنسار بھر وچ ہاہاکار مچّ گئی۔ گوانڈھی ملک ہون دے ناطے بھارت نوں وی اس اگّ دا سیک لگنا ضروری سی۔ اس سیک دی پیش-بندی وجوں اس سنگھرش وچ بھارت نے اتھوں دے ورودھی نیتا مجیبل-رحمٰن دا سمرتھن ہی نہیں کیتا سگوں فوجی مدد بھیجن دی وی پیش کش کیتی جو اوہناں کھڑے متھے پروان کر لئی۔ آزادی دی اس گھریلو جنگ وچ کلّ دو لکھ توں تنّ لکھ منکھی جاناں دا لہو رڑھیا۔ آخرکار ڈھاکا ستھت جنرل نیازی دی کمان ہیٹھلی پاکستانی فوج نوں ہتھیار سٹنے پئے۔ بھارت دے میجر جنرل جگجیت سنگھ اروڑا ادھین فوجی کمان نے 16 دسمبر 1971 نوں اک لکھ پاکستانی فوجیاں کولوں آتم-سمرپن کروا کے پاکستان دا ایہہ پوربی ٹکڑا ڈھاکا آزاد کروا دتا جس نے بعد وچ انترراشٹری پدھر تے سونار-بانگلا تے پھر 'بنگلا دیس’ وجوں مانتا پراپت کیتی۔ اس سمیں بھارت دے ایسٹ تے ویسٹرن سیکٹر وچ پاکستانی تے ہندوستانی فوجاں وچکار وی تیراں دن خوب گہگچّ بھیشن یدھ چھڑیا رہا۔ اس سمیں اخیرلے دن میں وی اس محاذ وچ شامل بھرے-آسل ڈرین تے بھارتی فوجیاں دے قابو آ گیا۔
ڈھاکا وکھے بھارتی فوجاں دے دخل، شمولیت اتے پیش-بندی روکن لئی پاکستان نے بھارت دی پچھمی سرحد اتے وی لڑائی چھیڑ دتی سی۔ جموں کشمیر، پنجاب، راجستھان آدی سارے کھیتراں وچ پرچنڈ یدھ چھڑ چکا سی۔ بہت تھائیں بھارتی فوج پاکستانی حصے ولّ اگے ودھ گئی سی تے کئی تھائیں پاکستانی فوج بھارت ولّ ودھ آئی سی۔ کھیمکرن سیکٹر بہت سنویدنشیل محاذ سی جس تے رات دن دوہاں فوجاں دا بہت زور لگّ رہا سی۔ میرے چھوٹے بھرا نرندر سنگھ جو بھارتی فوج دی توپخانے یونٹ وچ کھیمکرن سیکٹر دی لڑائی وچ شامل سی، دا کئی دن کوئی سکھ سنیہا تھہو پتہ نہ لگا۔ کاڑھ کاڑھ گولیاں بمباں دیاں آوازاں سارے سنبندھت رشتیاں/دلاں تے چوٹاں لگاؤندیاں رہیاں۔ میری ماتا دے بار بار کہن تے میں اس دی کھوج کرن دا تہیہ کیتا۔
16 دسمبر 1971 دا بھیانک دن میریاں یاداں دی پٹاری دا ابھلّ خطرناک پر شبھ سبھاگا دن وی ہے۔ بڑی مشکل ریل گڈی راہیں پٹی ریلوے سٹیشن تکّ پہنچا۔ کھیمکرن والی اس ریل گڈی نے اگے کھیمکرن تکّ جان توں نانہہ کر دتی۔ پٹی شہر اتے آسے پاسے دا سارا چوگردا فوجی چھاؤنی نظر آ رہا سی۔ بازاراں وچ سننج-مسان مچی پئی سی۔ ملٹری دیاں چھوٹیاں وڈیاں گڈیاں ٹرکّ ہرل ہرل کردے پھر رہے سن۔ پٹی توں اگے کھیمکرن تکّ جان لئی کوئی سادھن نہیں سی۔ بساں گڈیاں سبھ بند سن۔ سرحدی علاقے دے پنڈ خالی کروا لئے گئے سن۔ پٹی، امرکوٹ، بھکھیونڈ، کھالڑا وکھے سکھاں/نہنگاں دے بھیس وچ کئی پاکستانی جاسوس پھڑے گئے سن۔ ایسے کھیمکرن سیکٹر وچ 1965 دی بھارت-پاک جنگ سمیں پاکستانی فوج دس کلومیٹر تکّ اگے ودھ آئی سی۔ اس سمیں اوہناں دی پیش-قدمی روکن واسطے آنسل اتاڑ دے جنگی میدان وچ عبدل حمید نامی حولدار نے اپنے بھارت دیش دی آن تے شان واسطے اپنی جندگی دی بازی لگا کے پاکستان دے تناں ٹینکاں نوں نشانہ لا کے پھنڈیا بھاویں اوہ وی اوہناں دے بمباراں دا نشانہ بن کے اپنی جان توں ہتھ دھو بیٹھا۔ بے مثال قربانی تے دیش بھگتی جذبے کارن پرنائی شہیدی کارن اس نوں مرن اپرنت پرم ویر چکر نال سنمانت کیتا گیا سی۔ اس دی سمادھ تے ہر سال میلہ لگدا ہے تے لوک اس قومی شہید دی ویرگتی نوں یاد کردے شردھانجلی بھیٹ کردے ہن۔ عبدل حمید دے نام تے اتھے اک سینک سکول کھولن دی منگ وی زور پھڑدی جا رہی ہے تاں جو آؤن والی نویں پیڑھی اس دی قربانی نوں یاد رکھدی رہے اتے ایہہ سرکار دے گمبھیر دھیان گوچرے ہے۔
بھرے آنسل سارا پنڈ خالی ویکھ کے مینوں پاکستان دا اچھوگلّ نہر کنڈھے وسیا گھگّ وسدا قصبہ ڈوگرائی یاد آیا جتھے 1965 دی جنگ سمیں بھارتی فوجاں نے قبضہ کر لیا سی۔ اتھوں لاہور کیول 5-6 میل دی وتھّ تے رہِ جاندا ہے۔ ایہہ نہر بھارتی فوجاں دے ودھدے قدماں وچ رکاوٹ بن گئی، نہیں تے اک گھنٹے وچ ایہناں دے لاہور اپڑن دیاں پیشینگوئیاں آ گئیاں سن۔ اس ویلے بھارتی زمینی فوجاں دا دھیان اکھاڑن تے حوصلے پست کرن ہت پاکستانی جہازاں دی دھاڑ نے امرتسر شہر تے لگاتار حملے تیز کر دتے سن۔ اتھے رڈار تے بیٹھے صوبیدار جوگندر سنگھ دی اینٹی-ایئرکراپھٹ توپ دی شست نے لگاتار پنج چھ جہاز پھنڈ کے ڈھپئیّ تے بھراڑیوال پنڈاں دے کھیتاں وچ سٹّ کے دشمناں دا منہ موڑ دتا۔ اوہ آپ ہوائی حملے دی بھیٹ چڑھ کے اپنیاں لتاں نقارہ کروا بیٹھا پر اس نے حوصلہ نہیں ہاریا۔ اس نوں بھارت دے راشٹرپتی نے اچتم بہادری سنمان دے کے نوازیا۔
جنگ بندی تے تیسرے دن اس ڈوگرائی قصبے وچ مینوں اپنے چاچے رتن سنگھ نال جان دا موقع ملیا۔ اوہ سکنرز-ہارس ٹینک رسالے وچ صوبیدار سی جس نے اس قصبے وچ پہلاں ٹینک واڑ کے قبضہ کیتا سی۔ وڈیاں وڈیاں حویلیاں سننج-مسان روپ دھاری اپنی کھوہی گئی رونق تے بری قسمت نوں ہنجھو کیر رہیاں سن تے بھاں بھاں کردیاں خالی گلیاں وچ پھردے کتے بلیاں اپنے مالکاں نوں لبھدیاں ولک رہیاں سن۔ سہمے ہوئے بھکھے-بھانے بلیاں کتے آئے گئے دے ہتھاں ولّ ٹکّ دی جھاک کردے پوچھاں ہلا رہے سن۔ پنڈ سارا کچا سی پر کدھرے کدھرے پوٹیاں تے گنن جوگے پکے مکان حویلیاں چوبارے وی سن۔ کلیاں نال بدھے ڈنگر رحم دی دعا کر رہے سن جنہاں نوں فوجی سپاہیاں نے کھولھ کے آزاد کر دتا سی۔ کدھرے کدھرے کجھ بزرگ بڈھے بڈھیاں منجے تے پئیاں ہونگے مار رہیاں سن۔ اوہناں نوں بھارتی فوج دے ڈاکٹراں نے دوا دارو دا انتظام کیتا تے بھکھیاں نوں فوجی لنگر چھکایا۔ اک وڈی حویلی کنک دیاں دھاکاں نال بھری پئی سی۔ شیشے والی اک سندر نویکلی نویں مدھانی میرے نظریں پے گئی۔ اس دی سوانی دودھ رڑکن سمیں اس شیشے وچوں اپنا سندر مکھڑا ویکھدی کنے سپنے سرجدی ہوویگی۔ پتل دی اک بھاری سندر چورس سرمیدانی جس دا بھار اک پائیا توں ودھیرے سی، میں چاچے نوں وکھا کے نینگھ وچ اڑنگ لئی۔ لکڑ دا اک سندر صندوق، دس کو بوریاں کنک تے اک جنریٹر جو ملٹری دے ٹرکّ وچ آ سکیاں لدّ کے چاچا مینوں امرتسر چھڈّ گیا۔ واہگے بارڈر نیڑلے ہور لوکاں نے وی ادھر فوج نوں لنگر پانی دی سیوا بہانے چنگی مار دھاڑ تے لٹّ مچائی۔ جو چھلی پونی کسے دے ہتھ لگی ٹریکٹر بھر کے لے آئے تے سارے پنڈ خالی شمشان کر دتے۔ دو چار دناں وچ ہی چوراں نوں مور پے گئے۔ ضلع میجسٹریٹ دے حکماں انوسار پولیس نے پنڈاں وچ چھاپے مار کے اجیہے لٹّ دے مال ٹرالیاں بھر کے تھانے کچہریاں پہنچاؤن دا ڈھنڈورا پٹّ دتا۔
کھیمکرن سیکٹر دے بھرے-آسل تکّ ادھرلے اپنے پنڈاں نال وی اویں ہی بیتی۔ ادھرلے لوک پاکستانی ملٹری دی شہِ تے پنڈاں شہراں دے مکاناں دے بوہے، باریاں، اٹاں الماریاں تے گھراں دیاں ساریاں بھاجڑاں ڈھو کے لے گئے سن۔ جنگ بندی توں بعد سرحد تے ستھت کھیمکرن تے امرکوٹ قصبے وی مینوں ویکھن دا موقع ملیا جتھے خالی کچیاں کندھاں ہی کھڑیاں رہِ گئیاں سن۔ بہت دیر بعد بڑی مشکل نال ایہناں لوکاں نے مڑ اپنی جیون شیلی پٹڑی تے سدھی کیتی سی کہ ہن پھر جنگ دے بدلاں نے نواں اجاڑا دھر دتا۔ سارے لوکاں نوں پچھے پٹی، جھبال وکھے لگائے کینپاں وچ جان دے حکم دے دتے گئے۔ کجھ لوک کینپاں وچ چلے گئے تے کجھ اپنے رشتے داراں کول جا کے پناہ گیر بن گئے۔ ایہناں لوکاں دی جندگی ندی کنڈھے رکھڑے نالوں وی بدتر ہے۔ پتہ نہیں کہڑے ویلے ماڑے گوانڈھی دے من بدنیتی آ جائے تے توپاں دے منہ کھولھ دیوے تے اوہناں نوں بھرے-بھرائے گھر گھاٹ چھڈّ کے پچھے سرکھات تھاواں ولّ سر لکاؤنا پوے۔
بھارت سرکار ولوں 1965 دی لڑائی توں سبق لے کے بھورے-آسل والی روہی صاف اتے ہور چوڑی کر کے اس نوں ڈفینس لائن دے طور تے تیار کیتا گیا سی۔ پنڈ والے پاسے بہت اچی پدھر مٹی دی دیوار/ڈھیر سی۔ اس اتے اس محاذ دے فوجیاں دا کمانڈ کیمپ سی۔ اک ایمبولینس کھڑی وارم-اپ ہو رہی سی، ظاہر ہے کہ ایہہ زخمی فوجیاں دی ڈھوآ-ڈھوائی لئی تیار بر تیار کھڑی سی۔ پنڈ دیاں خالی گلیاں فرنی ٹپدا میں باہروار ڈرین تکّ پہنچ گیا۔ مارشل لاء ورگی ستھتی سی۔ کوئی سولیئن نظریں نہیں پیا۔ کندھاں اوہلے جاں مورچیاں وچ دڑے ہوئے فوجی کدے کدائیں سر باہر کڈھ کے سورج دے درشن کر لیندے سن۔ اک ٹینک نیڑے جا کے اپنے بھرا دے تھاں ٹکانے بارے پچھیا۔ اوہ بڑے حیران ہوئے کہ میں اک اوپرا آدمی اوہناں تکّ کویں پہنچ گیا۔ اوہ وی پنجابی گبھرو سن۔ مینوں اوہناں صلاحَ دتی، 'اےداں نہیں پچھنا، نہ ہی اےداں تہانوں کوئی دسیگا۔ سگوں تہانوں پھڑ کے اندر کر دینگے جاں گولی مار دینگے۔ تسیں اوہ ساہمنے اپر چلے جاؤ۔ اتھے انچارج میجر صاحب نوں پچھ ویکھو، شاید تہاڈے پلے کجھ پے جائے تے اوہ تہاڈی مدد کر دین۔’ دن تھلے جا رہا سی۔ میں اوہناں دی دسی تھاں تے زہر موہرا رنگ دے جال نال ڈھکی ککر تھلے اوہناں کول پہنچ کے اپنی جانکاری دتی۔ میجر انچارج وی بڑی حیرانی نال اٹھ کھڑھا ہویا۔ اوہناں کول لگا ریڈیؤ نالو نال ڈھاکے دیاں گرما گرم خبراں دسّ رہا سی۔ اوہ مینوں ویکھ کے چکنا ہویا۔ میری بینتی سن کے اوہ کجھ خوش وی ہویا تے مینوں دسیا کہ میرا ویر اس ساہمنے ٹاہلی تھلے توپ تے ٹھیک ٹھاک اپنی ڈیوٹی نبھا رہا۔ اس نے دسیا کہ میرا اتھے اس ویلے جانا ٹھیک نہیں کیونکہ ایہی چھیکڑلا سماں ہے جد دشمن فائر کھولھدے وار کردے ہن۔ میرے ترلے جہے تے اوہ منّ گیا کہ میرے نال کوئی سپاہی بھیج دیویگا۔ اس دے دوستانہ سلیقے توں میں بہت پربھاوت ہویا۔ ٹھیک اسے ویلے ریڈیؤ نے خبر دتی 'ڈھاکا فعال ہو گیا ہے۔ دشمن دیاں فوجاں نے ہتھیار سٹّ دتے ہن۔’ اوہ اچھل کدّ کے خوشیاں مناؤن لگے۔
'ڈھاکا فعال ہو گیا!' میں وی اوہناں دی خوشی وچ شامل ہو گیا۔ میری خوشی ویکھ کے پتہ نہیں اس نوں کی سپّ سنگھ گیا، اس نے اک دم اپنے طیور بدل لئے۔ 'ہینڈز اپّ! یو آر اریسٹڈ۔’ اس نے میرے ولّ اکھاں چوڑیاں کیتیاں۔ 'تسیں اگے نہیں جا سکدے... یو آر اریسٹڈ۔' میرے پیراں ہیٹھ دھرتی گھمن لگی۔ میں ہتھ کھڑے کر دتے۔ اس نے اک دم فون ڈبی پھڑ کے اس دی پھرکی جہی گھماؤنی شروع کر دتی۔ 'پے گئی شامت!’ میرے ہتھ پیر کمبن لگے۔ کجھ منٹاں وچ ہی اس دا کسے وڈے ادھیکاری نال سمپرک ہو گیا جس نے اوہناں نوں میری جان پچھان یقیناً بناؤن دی صلاحَ دتی۔ دھنواد پرماتما دا! پتہ نہیں مینوں کویں شکتی ملی کہ میں جلدی ہی اس نوں اپنے پہچان-پتر دکھا کے وشواس کرا کے اس دا وطیرہ بدلن وچ کامیاب ہو سکیا۔ اس نے بڑے تحمل نال کیہا، 'سورج تھلے جان نال بڑا خطرناک سماں ہون والا ہے، پتہ نہیں کہڑے ویلے بارڈر پاروں فائر کھلھ جائے۔ ایہہ بہت نازک ٹائم ہے۔ ہن کیونکہ پاکستان دا پوربی حصہ مکمل طور تے ٹٹّ گیا ہے، اس لئی ہو سکدا چڑھ کے اوہ سانوں توڑن لئی ادھر زور لگاؤن۔ جاؤ! جلدی مڑ آئیو۔’ اس نے اک سپاہی میرے نال بھیج دتا۔ ٹاہلی تھلے ہرے سنگھنے جال وچ چھپائی نویں گھنڈ کڈھی وہوٹی وانگ توپ اپنے کرمکانڈ لئی تیاریاں کسّ رہی سی۔ 27 میل تکّ مار کرن والی ایہہ پنجھی پونڈر فیلڈ گنّ اپنے مالکاں دے اشارے دی اڈیک کر رہی سی۔ اگّ اگلن والے ویکھن نوں سندر پر اندروں ظالم اس پرزے دی میں نیڑے ہو کے نبض ٹوہنی چاہندا سی۔ میں اس نال گلّ کر کے جاننا چاہندا سی کہ اس نے کنے دشمن مارے ہن تے کنیاں دی رتّ اج پینی ہے۔ وائرلیسّ بار بار چکنے رہن لئی چیتاونی سندیش دے رہی سی۔ 'ہسار ہو جاؤ.. 165 ویسٹ تے ٹارگیٹ کرن واسطے کمرکسے کر لؤ۔’ ہپھڑا-دپھڑی وچ میں ماتا دے پکے پرونٹھے اتے کھوئے-السی دیا پنیاں نرندر نوں پھڑائیاں۔ اوہ ہتھ ملاؤندا مینوں فتح بلاؤندا توپ ولّ ودھ گیا۔ نرندر نوں ٹھیک-ٹھاک چڑھدی کلا وچ ویکھ کے میں واپس مڑ آیا۔ واپسی تے میجر صاحب بہت دیالتا نال پیش آئے۔
'میں کھما دا جاچک ہاں۔ سارے فوجیاں دیاں ہی ماواں، بھیناں، پتنیاں، بچے تے رشتے دار ہن پر اس موہرلے محاذ تے آ کے ساریاں نوں ہکّ تے پتھر دھرنا پیندا ہے۔ اس ویلے دیش دی سرکھیا، دیش-بھگتی تے وفاداری سبھ توں اپر ہے۔ اتھے دیش خاطر جیونا، دیش خاطر مرنا تے دیش خاطر لہو ڈولھنا ہی ساڈے سارے رشتے ہن۔ تہاڈے آؤن دا سواگت۔ ہن واپس جانا دا کی سادھن ہے تہاڈے کول؟ اسیں تہانوں صلح وی نہیں مار سکدے۔ معاف کرنا سر! کتھے ٹھہروگے؟ کیہدے کول؟ کیونکہ امرتسر تاں تسیں ہن نہیں پہنچ سکدے نہ ہی کوئی بسّ گڈی ملنی ہے، تہانوں اس ویلے۔ کوئی سولیئن سورج چھپے باہر نہیں نکل سکدا۔ اسیں اوہناں نوں اودھروں ہونجھا پھیر دتا ہے تے ادھر وی بھانج دینی ہے۔ ہن پتہ نہیں اوہناں دی زمینی فوج کدوں توپ دے گولے کھولھ دیوے جاں ہوائی دھاڑ کتھے موت دا چھانا برسا جائے۔ سارا علاقہ ملٹری دے قبضے وچ ہے۔ اتھے گھراں وچ وی لوکاں نوں خندقاں کھودن تے ہوائی حملے ویلے اندر وڑن دی چیتاونی دتی ہوئی ہے۔ تسیں بہت رسک لیا۔'
اس دی چیتاونی بھری ہمدردی سن کے میرا من گمبھیر سنکٹ وچ پھس گیا۔ مینوں فقراں وچ ڈباں ویکھ کے، میری سکیورٹی واسطے اس نے میرے نال اسے سپاہی نوں آواز ماری تے کیہا کہ پچھے سڑک تے جا کے کوئی پٹی تکّ جان والی ملٹری دی گڈی تے مینوں چڑھا آوے۔
'کاش میری ماں وی جیندی ہندی.. میرا وی کوئی بھرا ہندا۔’ ہنجھوآں بھجیاں اس دیاں چاہتا میرے موراں تے وجیاں۔
سورج دیاں کرناں نیوینیاں ہون دے نال نال میرا من وی ڈبدا جا رہا سی۔ جے کدھرے ہنے فائر کھلھ گیا، چیتھڑے اڈّ جانے نے تے پھر کوئی بہانہ وی نہیں چلنا کہ اتھے کویں آیا سی، اس جنگی میدان وچ۔ خیر کجھ اس مددگار دی فوجی وردی تے کجھ میرے سرکاری کارڈ کر کے مینوں پٹی تکّ دا سہارا مل گیا۔ فوجی ڈیوٹی تے لگے اس پرائیویٹ ٹرکّ نے مینوں پٹی توں باہر اک پیٹرول پمپ تے اتار دتا، کیونکہ اوہناں دے ٹرکّ دا پرمٹ وی اس پمپ تکّ ہی سی تے راہ داری توں آسے پاسے اوہ ٹرکّ لجا ہی نہیں سن سکدے۔
میں اوہناں دا دھنواد کر کے پٹی دیاں تھر تھر ڈردیاں مدھم جہیاں بتیاں دی سیدھے ریلوے سٹیشن تے اپڑ گیا۔ پلیٹپھارم تے بھیانک قسم دا سناٹا تے چپی دا راج پسر رہا سی۔ کوئی بندہ پرندہ مینوں سہارا دین لئی نظر نہ آیا۔ نیڑلے پنڈ برجاں دا درشن سنگھ شاہ جس دی اتھے نیڑے ہی منڈی وچ آڑھت سی، میرا واقف کار سی پر اوہ کھیتر وی آوارہ پھردے کتیاں نے گھیریا ہویا سی۔ بلیک-آؤٹ نے سارا پچھمی کھیتر ملّ لیا۔ ویکھدے ویکھدے کھیمکرن ولّ دھڑا-دھڑا گولاباری نال پچھم دی ہکّ چمکنی شروع ہو گئی سی۔ ہریک بمب نال پٹی تکّ دے بازار ہلّ رہے سن۔ دھماکیاں نال ہندی زوردار روشنی نال پٹی دیاں ہنیریاں گلیاں چمکن لگّ جاندیاں۔ ریلوے سٹیشن لاگے اک سراں دی مینوں پہلاں ذرا جنی تکّ سی۔ سیال دی ٹھنڈھ ہڈاں نوں چبھن لگّ پئی سی۔ سراں دا دروازہ جا کھڑکایا۔ اجیہی بیوساہی دہشت وچ بار-بار کئی آوازاں مارن تے دروازہ تھوڑھا جیہا کھلھا۔ ڈریا ہویا چوکیدار اکھاں اڈی کھڑھا سی۔ میں اس دے سوال توں پہلاں ہی دسّ دتا پئی میں رات کٹنی ہے۔ میرا پنڈ سکھیرا ہے۔ میں امرتسر جانا ہے۔
'سر تھانے جاؤ! اوہناں توں بغیر اسیں کسے نوں پناہ نہیں دے سکدے۔’ اوہ دھیڑ کردا دروازہ پیچدا میں گوڈا دے کے روک دتا۔
'میرے ویر! میں سرکاری آدمی ہاں... توں میرا شناختی کارڈ ویکھ لے۔' میری حلیمی جاں رعب تاڑ کے اس نے چپّ چاپ ہاں کر دتی۔ اندر جا کے پہلاں میرا سارا حلیہ تے جانکاری لکھوائی، میرا شناکھتی-کارڈ دا نمبر رجسٹر وچ درج کیتا تے مینوں اک ہنیرے کمرے اندر چھڈّ دتا۔ اتھے پہلاں ہی پنج دس ویکتی پھسے توڑے پئے سن۔ میں سمجھ گیا، ایہہ اوہ بزرگ سن، جو بارڈر دے پنڈاں وچوں دنے اپنے پنڈ چلے جاندے ہن تے رات نوں مڑ اتھے سراں وچ آ کے رات بسیرا کر لیندے سن۔ ایہناں کول اتھے ٹھہرن دا تھانے اتے ڈی. سی. ولوں پرمٹ جاری کیتا گیا سی۔ ایہناں دے بال بچے تے قیمتی مال اسباب سرحد توں بہت پچھے سرکھات تھاواں تے پہنچا دتے گئے سن۔ مال ڈنگر بڈھے بڈھیاں تے سستا سامان پچھے رہِ گیا سی۔ تھلے کھوری تے اتے چادراں کھیس وچھائی ایہہ لوک اپنے دکھاں مارے پل سراں وچ گزار رہے سن۔ میرے کول کوئی چادر بستر نہ ویکھ کے اک مائی نے آپ ہی آواز مار لئی۔ اس نے گٹھڑی کھولھی تے اک کھیس میرے ولّ ودھا دتا۔
'لے باؤ! آ جا میرا پتّ! کھورے کہڑی بپتا دا ماریا وچارا۔' میں کسیس وٹّ کے ماتا دا دھنواد کیتا۔
بہت لمبا پیدل چکّ چل کے میرے ہڈّ پیر دکھ رہے سن۔ کھر کھر کردی کھوری، پرالی تے آسے پاسے کدے گھراڑیاں دی آواز تے کدے کسے پدّ پھوسی دی ٹوں ٹاں میرے لئی نواں تجربہ سی۔ من وچ خوشی سی کہ جس منتوَ لئی میں گھروں تریا ساں اوہ پورا ہو گیا سی۔ میرا ویر تندرست چڑھدی کلا وچ سی۔ میں اس نوں مل آیا ساں بھاویں اتھے اک پل دا وی زندگی دا وساہ نہیں پتہ نہیں کد کی ہو جانا ہے۔ ہن ایہہ بمب وی تاں اتھے ہی ورھ رہے نے تے ربّ ہی جاندا کہڑے ماواں دے پتّ ایہناں دا بالن بن رہے ہونگے۔
اکھاں پاٹ رہیاں سن، پر نیند کدھرے اڈّ پتّ گئی جاپدی سی۔ اچانک... 'پنو؟' میرا کناں وچ کھردری جہی دبکاویں آواز سپنے وانگ مینوں جاپی۔ چوکیدار نال کوئی گل بات کر رہا سی۔ میں ابھڑواہے سر اتانہ چکیا۔ چوکیدار ہتھ 'چ لالٹین پھڑی کھڑھا سی۔ اس نال پلسیئے ویکھ کے میرا تراہ نکل گیا۔
'کون اے بھئی پنو؟'
'... جی جی میں... ۔' میں اٹھ کے اگے آیا۔
'کی اے تیرے کول؟ کتھوں آیاں؟'
'سکھیرا پنڈ ہے میرا۔ میرے کول نجائز سامان کجھ نہیں، میں راہ ’چوں کھنجھیا لیٹ ہویا مسافر ہاں۔'
'سرپنچ کون ہے سکھیرے دا؟ کیہنوں جاندیں اتھے؟ ہور ناں دسّ کوئی۔’ اس دے تیز دبکے نے ستے ہوئے ہور مسافر وی جگا دتے۔ میں پھٹاپھٹ پنڈ دو چار میرے جانکار مشہور ناں لے دتے۔
'باہر نکل! تینوں تھانے بلایا صاحب نے۔' شاید سپاہی دی اجے تسلی نہیں ہوئی۔
'چلو، اتھے پین بہن نوں کوئی ٹاٹ بینچ تاں مل جاؤ؟ نالے حوالات دا نظارہ تجربہ وی دکھّ جاؤ۔’ میں بڑی مشکل کہہ سکیا۔
اس نے اپنیاں بانہاں چوڑیاں کر کے میرے چار چپھیرے اگے پچھے پھیریاں، میرا سر ٹوہیا، جیباں دی پھولا-پھالی کیتی تے نشچت کیتا کی کتے بمب برود نہ بنھیا ہووے۔ شریف چور وانگ میں ہنیریاں گلیاں وچ اوہناں دوہاں دے وچکار تردا تھانے پہنچ گیا۔ رستے وچ ہی وڈے صاحب موہرے بولن والی مہارنی میں ساری پہلاں ہی کنٹھ کر لئی۔ ایسّ. ایچّ. او. نے میرے ولّ ویکھدے میز تے پیا روالور اٹھا لیا۔ اس دے مونہوں مسالیدار دارو 'کئین’ دی مہک آ رہی سی، پر اوہ شرابی نہیں جاپدا سی۔ اس دے بولن توں پہلاں ہی میں بھارت سرکار دا اپنا آئی. ڈی. کارڈ اس دے ساہمنے کر دتا تے دسیا کہ میں اگے بھورے-آسل ڈرین تے اپنے بھائی نوں ملن گیا سی۔ پچھے مڑن لئی کوئی سادھن نہیں ملیا جس کارن مینوں سراں دا دروازہ کھڑکاؤنا پیا۔ سن کے اوہ حیران جیہا ہو گیا، 'اوہناں جنگ والیاں تاں مرنا ہی ہے، توں ایویں جان بجھّ کے اپنے آپ نوں موت دے منہ کیوں پایا۔’ میں اپنی مجبوری دسی۔ اس نے روالور تھلے رکھ دتا۔ اس نے بڑے آدر ستکار سہت میرے نال ہمدردی جتائی تے مینوں ہور بے آرام کرن لئی معافی منگی۔ اس نے دسیا کہ اتھے اک دو دناں وچ ہی سکھاں خاص کر کے نہنگاں دے بھیس وچ کئی پاکستانی گھسپیٹھیئے سوہیئے پھڑے گئے ہن۔ اک پاکستانی میجر پیٹرول پمپ توں تیل پواؤندا قابو کیتا گیا سی۔ اس کر کے ساڈی ذمہ واری بندی ہے کہ ہریک اجنبی دی پوری پچھ پڑتال کیتی جاوے۔ اس نے مینوں پچھیا کہ میں ہن کتھے جانا چاہندا ہاں۔ اس ویلے رات دے دو وجع چکے سن۔ میں مسخرے جہے انداز وچ کیہا،
'سویرے گڈی تاں شاید 9 وجے توں پہلاں کوئی نہیں جانی، میں تاں رات ہی کٹنی ہے، بھاویں اتھے ہی تہاڈے بینچ تے ٹیڈھا توں جاواں۔’
اس نے سہمتی وچ سر ہلایا تے منشی نوں میرے نال بھیج دتا۔ 'جے ہاڑے ہوڑے دے شوقین ہو تاں اوہ وی حاضر ہے۔ اس نوں کیہو تہانوں پا دئیگا۔’
'نہیں جناب! اتنا ہی بہت ہے... تہاڈی مہربانی۔’ کہہ کے میں تھانیدار دا دھنواد کیتا۔ منشی نے تھانیدار دے کواٹر دا دروازہ کھولھ دتا۔ میں جھٹپٹ ٹیڈھا ہو گیا پر نیند کتھے۔ جنگی محاذ تے دھماکہ کردے گولیاں دی دھڑادھڑ، مشین-گناں دی تڑ تڑ تے اوہناں اگے سڑدے مردے ماواں دے پتر مینوں جاگدے سپنیاں وچ ڈراؤن لگے۔ تھانیدار دا گدیلا مینوں تھلیوں چونڈھیاں بھرن لگا۔ میں ڈور-بھورا منجے توں اٹھیا۔ میز تھلے پئی تھانیدار دی دودھیا چٹی نتری دارو مینوں سینتاں مر رہی سی جو اس نے آپ پیش کش وی کیتی سی۔ میں جھٹپٹ پونی گلاسی بھر لئی تے باقی پانی پا کے اکے ساہے اندر سٹّ لئی۔ اتم درجے دی دیسی دارو میریاں آندراں وچ جھرناہٹ پھیر گئی تے جلدی ہی اس نے مینوں دھرتی دیاں دشواریاں توں دور مدہوشی دی آگوش وچ اوجھل کر دتا۔ مینوں آسا پاسہ سبھ بھلّ گیا تے رجّ کے نیند آئی۔
سویرے ستّ وجے اک اردلی چاہ دا گلاس لے کے کھڑھا مینوں گڈّ مارننگ کہہ رہا سی۔
منشی نے دسیا کہ ساری رات بڑی گڑگڑاہٹ مچدی رہی ہے۔ توپاں اپنا کم کردیاں رہیاں ہن۔ اپنے فوجیاں نے کھیمکرن توں پار ادھر دس میل اندر شاہدرے سمیت پاکستان دے 12 پنڈ ہتھیا لئے ہن۔ اس دی اس خبر نال وی میرے دل دی بھٹکن نہیں ہٹی۔ پتہ نہیں کنے منکھاں دیاں لوتھاں اپروں لنگھ کے گئے ہونگے ایہہ اگے۔ میں تھانیدار دا دھنواد کیتا تے فتح بلا کے چلدا بنیا۔
امرتسر پہنچن تکّ پتہ لگا کہ لڑائی بندی ہو گئی ہے تے دوہاں دیشاں وچکار لڑائی بندی بارے سندھی ہو گئی ہے۔ اخیرلی گھڑی جد پاکستان دا مارشل ادھیکاری یاہیا خاں جنگ بندی دی گھوشنا کر رہا سی، ٹھیک اسے ویلے پاکستانی جہازاں دی دھاڑ نے امرتسر وکھے بمب سٹن دی کوشش کیتی پر اتھوں دے گنراں نے حملہ آور جہازاں وچوں اک نوں ڈھاہ ماریا۔ باقی جہاز جاندے جاندے چھہرٹا دے رونقیلے بازار وچ برسٹ مار گئے جس نال سو ڈیڈھ سو دے قریب بے قصور لوک زخمی ہو گئے تے ویہہ دے قریب موت دی بھیٹ چڑھ گئے۔ اس جنگ بندی ویلے وی میرے واقف کار دوست ملٹری افسر سیالکوٹ سیکٹر دے برقی علاقے دے نینا-کوٹ وکھے اگے ودھے سن تے اوہ بہت دیر اتھے ٹکے رہے سن۔ مینوں وی سیر-سپاٹہ دے شوق کارن اک رات نینا-کوٹ قصبے دے کھیتاں وچ کسے کھوہ تے رات بتاؤن دا موقع ملیا سی۔ جنگ دے اس گھناؤنے انت نے جنرل یاہیا خاں نوں بہت نقصان پہنچایا۔ اوہ مانسک طور تے اپنے دیش دے لوکاں اتے فوج وچ اینا ہینا تے کمزور ہو گیا کہ اس نوں مجبوری وسّ ذوالفقار علی بھٹو نوں واگڈور سنبھالنی پئی۔ اس گہرے صدمے کارن جلدی ہی اس دی موت ہو گئی۔
اجیہے خطرناک سمیں گھروں باہر پیر پٹنا اگّ دے سمندر وچ ٹھلھن والی کھیڈ سی پر اندر تاڑے وی تسیں کنا چر رہِ سکدے ہو۔ نالے جہازاں دی لڑائی وچ ہن گھر کہڑے خطرے توں خالی/محفوض ہن۔ ایہہ منحوس دن جس کلہنی گھڑی میں گھروں چلیا تے جس مینوں سارا دن اوازار کیتا مینوں کدے وی نہیں بھلّ سکدی۔ واپسی تے گھر دی سردل ٹپدیاں مینوں جاپیاں جویں اج میرا پنر-جنم ہویا ہووے۔
جنگ دے محاذ توں اینا معرکہ مار کے ثابت ثبوتا گھر واپس مڑن تے میں ساری ہڈّ بیتی ماتا نوں سنائی۔ ماتا بھاوک ہندی میرے نال چمبڑی ہنجھوآں دے ہڑ برسا رہی سی، 'ماں مرجے سکھی ساندی! آ گیا میرا جیٹھا پتر! ممتا نے میری اکھیں گھٹا پا دتا۔ میں اپنے پیریں آپ ہی کہاڑا مار بیٹھی... اک نوں لبھدی دوسرا وی گواؤن لگی ساں۔’
(چیتے دی چنگاری-1 سمرتیاں دے جھروکھے ’چوں)
