دھرتی ہیٹھلا بولد کلونت سنگھ ورک
ٹھٹھی کھارا پنڈ امرتسر توں نیڑے ہی سی، پکی سڑک تے۔ تے جس موج وچ مان سنگھ جا رہا سی اس وچ تے دور دے پنڈ وی نیڑے ہی لگدے نے۔ اس لئی بھاویں شام ہو رہی سی تے ٹانگے دے تھکے ہوئے گھوڑے دی ٹاپ وی مٹھی ہو رہی سی، اس نوں کوئی چنتا نہیں سی۔
مان سنگھ چھٹی تے آیا ہویا اک فوجی سی۔ ٹھٹھی کھارا اس دے یار کرم سنگھ دا پنڈ سی۔ جنیاں گوڑھیاں یاریاں فوج وچ لگدیاں نے ہور کتے نہیں لگدیاں۔ پہلاں تاں اوہ دوویں اپنے ریجیمینٹل سینٹر وچ اکٹھے رہے تے ہن اک بٹالیئن وچ برما پھرنٹ تے لڑ رہے سن۔ کرم سنگھ پہلاں دا بھرتی سی تے ہن حولداری کردا سی پر مان سنگھ اجے مساں نائکی تک ہی اپڑیا سی۔
کرم سنگھ بارے اک خاص گلّ ایہہ سی کہ اس دی جیبھ وچ بڑا رس سی۔ پنڈ دے کئی ہور منڈے وی فوج وچ سن۔ جدوں اوہ چھٹی آؤندے تاں پنڈ دے بندیاں نال اوہناں دی گلّ واہگورو جی کی فتح توں اگے نہ ٹردی، پر جدوں کرم سنگھ پنڈ آؤندا تاں کھوہ تے نہاؤن والیاں دیاں بھیڑاں ودھ جاندیاں۔ سیال دی ادھی ادھی رات لوک ٹھنڈی ہو رہی دانے بھنن والی بھٹھی دے سیک آسرے بیٹھے کرم سنگھ دیاں گلاں سندے رہندے۔ پچھے رجمینٹ وچ اس دی رائیپھل دا نشانا بڑا مشہور سی۔ نشانہ مارن دے مقابلیاں وچ اس دی گولی نشانے اس طرحاں ٹھیک وچکاروں لنگھدی جویں آپ ہتھ نال پھڑکے لنگھائی گئی ہووے۔
ہن لڑائی وچ اس دے پکے نشانے نے کئی دور لکے ہوئے تے درختاں دے ٹاہن جہے دسدے جاپانی ڈیگے سن۔ اس طرحاں اوہ جاپانی نشانچیاں دیاں گولیاں نال میرے اپنے آدمیاں دے بدلے چکاندا تے اپنی پلٹن دا دل ٹھنڈھا کردا۔ جتھے مشین گناں دیاں گولیاں دیاں واچھڑاں نسپھل جاندیاں اتھے کرم سنگھ دی اک گولی کم سوار دندی سی۔ بھاویں ہن کرم سنگھ دے ہڈّ کجھ پرانے ہندے جاندے سن، پر جدوں جمناسٹک دے ڈنڈیاں تے کھیڈاں کردا تاں ویکھن والیاں نوں اس طرحاں لگدا جویں اس نوں کوئی بھوت چمبڑ گیا ہووے۔
اتھے لڑائی وچ تے خیر ایہہ سبھ کجھ بند سی۔ ہور وی بہت کجھ بند سی، کدی کسیاں ہوئیاں وردیاں پا کے بینڈ نال پریڈ نہیں کیتی سی، کوئی بازار نیڑے نہیں سی جتھے مفتی پا کے کوئی جا سکے۔ کدے کوئی پنڈ دا، علاقے دا بندہ نہیں ملیا سی۔ اس کر کے جدوں مان سنگھ دی چھٹی دی واری آئی تاں کرم سنگھ بڑا اوکھا ہویا سی۔ جے اوہنوں وی چھٹی مل جاندی تاں دوویں اکٹھے ہی چھٹیاں گزاردے تے پھر اکٹھے ہی مڑ آؤندے۔ امرتسروں چوہڑکانا کہڑا دور سی، پنجاہ کوہاں دی وتھ نہیں سی، بھاویں پہلے نوں ماجھا تے دوسرے نوں بار آکھدے سن۔ بھاویں پہلا مڈھ قدیماں توں وسیا ہویا سی تے دوسرے نوں چنگی طرحاں جم کے وسیاں اجے تھوڑھا چر ہی ہویا سی۔ پر چھٹی ایہناں دناں وچ بڑی اوکھی ملدی سی۔ کدی کدی کسے نوں۔ جس طرحاں لڑائی وچ بہادری دے تسمے کدی کدی ہی کسے نوں ملدے۔
تے جدوں مان سنگھ پچھانہ نوں آؤندے فوجی ٹرکّ وچ بیٹھن لگا تاں کرم سنگھ نے کیہا، ‘‘ساڈے گھر وی ہندا آویں توں۔ میرے کولوں آئے نوں تینوں ویکھنگے تاں ادھا میل تاں اوہناں دا ہو جائیگا۔ پھر اوہناں کولوں آئے نوں تینوں میں ویکھانگا تے تیرے کولوں اوہناں دیاں گلامباتاں سناں گا تاں ادھا میل میرا وی ہو جائیگا۔’’
پھر اپنے علاقے وچ اس دی دلچسپی ودھان لئی اس پچھیا ‘‘توں اگے کدی ادھر گیا اے کہ نہیں!’’
‘‘نہیں امبرسر وچوں ای لنگھیا ہاں، پرھاں تے کدی نہیں گیا!’’
‘‘اودھر بڑے گردوارے نے – ترن تارن، کھڈور صاحب، گوئندوال۔ ساری تھائیں متھا ٹیک آویں نالے ساڈے گھروں ہو آویں۔ میں چٹھی پا دیوں اوہناں نوں۔’’
تے اسے کر کے اپنیاں چھٹیاں مکن دے نیڑے اج اوہ ٹانگے تے چڑھیا کرم سنگھ دے پنڈ جا رہا سی۔
‘‘باپو جی میں مان سنگھ آں چوہڑکانیوں۔’’ اس نے کرم سنگھ دے گھر دی ڈِaڑی وچ بیٹھے بابے نوں ہتھ جوڑ کے کیہا۔
‘‘آؤ جی، جیؤ آیاں نوں۔ آؤ بہہ جاؤ۔’’
مان سنگھ اندر لنگھ کے منجی تے بہہ گیا۔ اس دے آؤن کر کے بابا کجھ اوکھا اوکھا لگدا سی۔ پہلاں تاں اوہ ادھر اودھر ویکھ رہا سی پر ہن اس نے چپّ چاپ نیویں پا لئی۔
مان سنگھ کاہلے سبھا دا نہیں سی پر اپنی اس آؤ-بھگت تے اس نوں بڑی حیرانی ہوئی۔ ہو سکدا سی ایہہ کوئی اوپرا آدمی ہووے۔
‘‘تسیں کرم سنگھ دے باپ او’’ اس نے چنگیری ملنی دی منگ کردے ہوئے کیہا۔
‘‘آہو جی ایہہ اوہدا ای گھر اے۔’’
‘‘اس میرے بارے تہانوں کوئی چٹھی لکھی سی؟’’
‘‘ہاں اس لکھیا سی پئی تسیں آؤگے ساڈے کول۔’’ تے بڈھا اٹھ کے ویہڑے ول نوں ٹر پیا۔ اک کٹی نوں اس کھولھ کے کلے توں دوسرے کلے تے بدھا پھر اس دے پنڈے تے ہتھ پھیریا تے پھر اس نوں اپنا ہتھ چٹن لئی دتا۔ پھر اندر جا کے مان سنگھ دے آؤن دا پتہ دتا تے چاہ لیاؤن لئی آکھیا۔ تے جس طرحاں مڑ کے ڈیوڑی وچ آؤن توں ڈردا ہووے، اوہ پھر ویہڑے وچ بدھی گھوڑی کول کھلو گیا۔ اس دے اگے پئی توڑی نوں ہلایا، ہور چھولے لیا کے وچ پائے تے اخیر مڑ کے ڈیوڑی وچ آ گیا۔ بابا ہن کجھ ودھیرے اپنے آپ وچ سی۔ اوہ مان سنگھ ول تے سجے کھبے وی جھاک رہا سی۔
‘‘جسونت سنگھ کتھے وے؟’’ مان سنگھ نوں پتہ سی کہ کرم سنگھ دے نکے بھرا ناں جسونت سنگھ اے۔
‘‘ہنے آ جاندا اے، چرھی دی گڈ لے کے۔’’ اینے نوں کرم سنگھ دی بے بے چاہ لے کے آ گئی۔ ‘‘بے بے جی ست سری اکال’’ مان سنگھ نے ہسدیاں اکھاں نال بڈھی ول ویکھیا۔
بڈھی دے ہونٹھ کجھ کہن لئی فرقے پر کوئی اکھر نہ بن سکیا۔ مان سنگھ نے چاہ والی گڑوی تے کولی اس دے ہتھوں پھڑ لئی تے اوہ واپس چلی گئی۔
‘‘ایہہ مجھیل کس طرحاں دے آدمی نے۔’’ مان سنگھ حیران ہو رہا سی۔ اپنے وچ اوہ بڑا تنگ سی۔ پر ہن ایہہ گھر آ کے واپس تھوڑا جا سکدا سی، ‘‘چلو اک رات رہِ کے مڑ چلانگے۔’’ اس فیصلہ کیتا۔
رات نوں جدوں جسونت سنگھ آیا تاں اس رونق وچ گلامباتاں کجھ کھلھیاں ہون لگیاں۔
‘‘بڑی مشہور ہوئی ہوئی اے گولی کرم سنگھ دی اتھے برہما دی لڑائی وچ۔ بس اوہدے گھوڑا دبن دی ڈیر ہندی اے، اکھ دے پھور وچ اک جاپانی ہیٹھاں لیٹ جاندا اے۔ سانوں نال ٹردیاں پتہ وی نہیں لگدا اس سبھ کتھوں لیا۔’’
مان سنگھ اتھے رک گیا، اس امید توں کہ اوہ سارے برہما دی لڑائی دیاں بہت ساریاں گلاں پچھنگے اس دا اندر گلاں نال بھریا پیا سی، پر اتھے تاں کوئی سندا ہی نہیں سی۔ کجھ چر اس طرحاں ہی سنّ رہی تے پھر بڈھے نے جسونت سنگھ نوں کیہا۔
‘‘اپنی واری کدوں اے پانی دی۔’’
‘‘پرسوں تنّ وجے سویرے لگنی ایں۔’’
تنّ وجے سویر دا ناں سن کے مان سنگھ نے پھیر گلّ چھیڑی۔ اوہ اپنے یار دیاں رج کے گلاں کرنیاں چاہندا سی۔
‘‘ہور گلّ تے گلّ، کرم سنگھ پہر رات اٹھن توں تاں بچ گیا۔ فوج وچ سویرے اٹھن دا بڑا آلس اے اوہنوں، ساریاں توں پچھوں اٹھدا اے اوتھے’’
اس نال وی کسے دا اتشاہ نہ جاگیا۔
پھر روٹی آئی۔ اوہناں کافی اچیچ کیتا ہویا سی۔ نال نال جسونت اوہنوں روٹی کھاندے نوں پکھا جھل رہا سی۔ اس دا ایہہ خیال کہ اوہ اس ول دھیان نہیں دے رہے سن، دلوں نکل گیا۔
روٹی کھاندیاں کھاندیاں کرم سنگھ دا نکا جیہا منڈا ٹردا ٹردا مان سنگھ دی منجی کول آ گیا۔ جے اوہ ہور کسے نال کرم سنگھ دیاں گلاں نہیں کر سکدا سی تاں اوہدے منڈے نال تاں کر سکدا سی نہ۔ مان سنگھ نے اس نوں کچھڑ چک لیا۔
‘‘اوئے اپنے باپو کول چلنا ایں؟ جانا ای تاں چل میرے نال۔ بڑا مینہہ پیندا اے اتھے، پانی وچ تریا پھریں۔’’
مان سنگھ دی ایہہ گلّ باپو نوں سول وانگ چبھی، ‘‘آہ پھڑ لے منڈے نوں اودھر رکھ، روٹی تاں کھا لین دیا کرو آرام نال’’ باپو نے ذرا تیز ہو کے کیہا تے بے بے آ کے منڈا چک کے لے گئی۔
ہن تے گھر دی ہوا وچ مان سنگھ نوں ساہ لینا اوکھا ہو رہا سی۔ ادھر دا پینڈا مکا کے اس دا چھیتی چھیتی مڑن نوں جی کردا سی۔ اس اپنے اگلے دن دے چکر بارے پچھ گچھ ارمبھی۔ ‘‘اتھوں ترن تارن کنا ایں؟’’
‘‘چار کوہ پینڈا اے۔’’
‘‘ٹانگا مل جاندا ہووےگا سویرے سویرے ہی۔’’
‘‘ٹانگیاں ٹونگیاں دا کوئی فکر نہ کر توں، جسونت نوں تیرے نال گھلانگے۔ دوویں بھرا کٹھے ہی متھا ٹیک آئیو سارے۔’’
اس گلّ تے مان سنگھ راضی سی۔ جسونت ایڈا گھٹیا ہویا بندہ نہیں سی۔
پر مان سنگھ دے نال ٹردیاں تے اوہ وی کجھ گھٹیا ہی گیا۔ جہڑے جانوں بندے اوہنوں راہ وچ ملدے اوہ اوہناں نوں دوروں ہی فتح بلا کے اگانھ ٹر پیندا۔ بھاویں مان سنگھ دا جی کردا سی کہ اوہ آپ کھلو کے لوکاں نال گلامباتاں کرے۔ اس نے کہڑا روز روز اس پاسے آؤنا سی؟
‘‘کرم سنگھ نے تاں بڑا جس کھٹیا اے فوج وچ۔ توں کیوں نہ فوج وچ گیا’’ مان سنگھ نے پھیر کرم سنگھ نوں اگے لے آندا۔
جسونت اک-دم کٹھا ہو گیا جویں کوئی چوری کردا پھڑیا جاندا ہے۔ کجھ ٹھہر کے اس نے کیہا، ‘‘اک تھوڑا اے فوج وچ!’’
‘‘چرھیاں، کماد کڈے کڈے ہو گئے نے اپنے ول؟’’ اک چرھی دی پیلی کولوں لنگھدیاں جسونت نے گلّ چلائی۔
‘‘بندے بندے جڈے کھڑے نے’’ پر اس دا دل اس گلّ وچ نہیں سی۔ اوہ تے اپنے یار دیاں گلاں کرنیاں چاہندا سی۔
پنڈ مڑ کے مان سنگھ پچھانہ جان دیاں صلاحاں وچ سی۔ امرتسروں رات دی گڈی چڑھ کے اوہ سویر ویلے پھر پنڈ اپڑ سکدا سی۔ بھاویں آپو اپنی تھائیں ساریاں نے اس لئی کافی اچیچ کیتی سی پر اس نوں اس پھیرے دا امید توں بہت گھٹ سواد آیا سی۔ اس ویلے وی اندر اس لئی چاہ تیار ہو رہی سی ڈیوڑی وچ اوہ اکلا ہی سی۔
ساہمنے گلی وچ جھولا گل وچ لمکائی ڈاکیا ٹریا آؤندا سی۔ پہلوں تاں اس طرحاں لگا جویں اوہ ٹردا ٹردا سدھا ہی اگے لنگھ جاویگا، پر پھر اوہ ڈیوڑی وچ آ کے منجی تے بیٹھ گیا۔
‘‘کی لیائے او؟’’
‘‘لیاؤنا کی اے، آہ پینشن آئی اے وچارے کرم سنگھ دی۔’’
‘‘کرم سنگھ دی پینشن…؟ کرم سنگھ ماریا گیا؟’’
‘‘بادشاہو سارا علاقہ تراس تراس پیا کردا اے۔ تے تسیں اوہدے گھر بیٹھے پچھدے او کرم سنگھ ماریا گیا اے۔ چٹھی آیاں تے اج پندراں دن ہو گئے نے۔’’
دو کو وار مان سنگھ دا ساہ کاہلا جیہا آیا۔ سر تے نکّ توں اتلے حصے دی اک مٹھ جہی میٹی گئی تے پھر اکھاں راہیں پانی نچڑن نال ڈھلی ہون لگی۔ کرم سنگھ دا گھر اندر گیا ہویا اوہدا پتا، اوہدا نکا جیہا منڈا اس نوں رون وچ مدد دے رہے سن۔
باپو نے باہروں ہی ڈاکیا بیٹھا ویکھ کے سمجھ لیا کہ گلّ نکل گئی ہے۔ ہن بھار چکی پھرن دی کوئی لوڑ نہیں سی۔ اٹھاں پہراں دا دباء ڈھلا ہویا تے اتھرو وگ ترے۔ دوویں ڈھیر چر کول کول بیٹھے اپنے آپ نوں ہولا کردے رہے۔
پھر مان سنگھ بولیا، ‘‘تساں مینوں آؤندے ہی کیوں نہ دسیا؟’’
‘‘ایویں، اساں آکھیا منڈا چھٹی آیا اے، ایہدی چھٹی خراب نہ ہووے۔ آپے چھٹی کٹ کے پلٹن وچ جائیگا، سن لئیگا۔ فوجی نوں چھٹی پیاری ہندی اے۔ جنی کرم سنگھ نوں پیاری سی انی ہی تینوں ہوؤُ نہ، سگوں بہتی ہوؤُ۔ بار دے پنڈاں دے لوک تاں ساؤن دے جم پل نے، اوہناں نوں تے تھوڑا اوکھ وی بہتا دسدا ہوؤُ۔ پر اسیں گلّ لکان وچ رتا کامیاب نہیں ہوئے۔ ایویں بے سوآدی ہی کیتی۔’’
مڑدے ہوئے مان سنگھ نے ماجھے دے پنڈ ویکھے جنہاں دا بابا جم پل سی۔ ایہناں دوآلے بچاء لئی قلعے کوٹ اسرے ہوئے سن، تھاں تھاں مڑھیاں تے سمادھاں سن جہڑیاں پیہڑیاں وچ ایہناں لوکاں دی بھارت تے دھاوا کرن والیاں نال لڑن مرن دیاں کہانیاں دسدیاں سن۔ اسے کر کے بابے دی سہن-شکتی انی ودھی ہوئی سی۔ اوہ دوجیاں نوں ہولا رکھن لئی آپ ہور بھار چکنا چاہندا سی۔ مان سنگھ نے سنیا ہویا سی کہ اک دھول ہے جو اپنے سراں تے ساری دھرتی دا بھار چک کے کھڑا رہندا ہے۔ اس نوں اس طرحاں لگا جویں کرم سنگھ دا پتا ہی اوہ دھول سی جہڑا بھار تھلے دبیا ہون پچھوں وی لوکاں دا بھار چکنا چاہندا سی۔
