دھرتی ویراں والی اشرف سہیل
گھر وچ تایا جی اپنے بالاں سمیت آئے ہوئے سن۔ تایا جی، بہت گھٹّ ساڈے گھر آؤندے نے۔ اوہ پہلاں فوج وچ سن تے ہن بہاول نگر وچ زمینداری کردے نے۔ اتھے اوہناں دیاں اپنیاں زمیناں نے۔
تایا جی، اتھے انے مٹھے سبھاء نال بولدے نے، کہ یقین نہیں آؤندا پئی اوہ فوج وچ کیپٹن وی رہے ہونگے۔ اوہ جدوں وی ساڈے گھر آؤندے نے، تاں اپنی سابقہ نوکری دے قصے سناندے نے۔ اوہ اکثر اپنی بہادری دیاں گلاں کردے تے اگوں میری ماں جی اوہناں نوں اپنی اکو اک کہانی سناؤندے۔ تایا جی دیاں بہادری دیاں کہانیاں تے ماں جی دی کہانی میں بچپن توں ہی سندا آیا آں، پر ہر وار کہانی سنن دا چاء مینوں رہندا اے۔ ماں جی اپنی کہانی سناندے-سناندے اکثر رو پیندے نے تے اوہناں دیاں گلاں سندیاں، رات دے دو-تنّ وجع جاندے نے۔ کئی وار سویر وی ہو جاندی اے۔ ماں جی جو کہانی سناؤندے ہندے نے اوہ انجھ اے :
''چڑھدے پنجاب دے ضلع روپڑ دے اوس پنڈ وچ مسلمان، ہندو تے سکھ بھراواں وانگوں رہندے سن۔ میرے ابا جی، فرید بخش پنڈ دے لمبڑدار سن۔ سارا پنڈ ساڈے پروار دی عزت کردا سی۔ مال ڈنگر ساڈے کول واہوا سی، پنج نوکر گھر وچ مال-ڈنگر سامبھن لئی موجود ہندے سن۔ میں ادوں نکی جہی ساں، مساں چھ-ستّ سال دی۔ گھر وچ سارا دن میں اتے ماں جی اکلے ہندے ساں۔ میرے اباں فرید بخش سویرے، مال-ڈنگر لے کے ڈیرے ولّ نکل جاندے تے میرے تنّ بھرا وی اپنے مال دی راکھی لئی گھوڑیاں تے بہہ ٹر جاندے۔
میرے ویر محمد وزیر، محمد ویرو تے محمد بدرو گبھرو جوان سن۔ خاص کر محمد ویرو جنا تگڑا، پنڈ وچ ہور کوئی جوان نہیں سی۔ دوروں-دوروں اس نوں کبڈی کھیڈن دے بلاوے آؤندے۔ عامَ لوکیں کہندے کہ 'جس پاسے وی گجراں دا منڈا ویرو ہووےگا، جت اسے پنڈ دی ہوویگی۔' میرے ویر نوں بہتے لوکیں گجراں دا منڈا ای کہندے سن۔ دوجے دوویں بھرا تے پنڈ دے دو ہور، سکھ منڈے بگا سنگھ تے نشان سنگھ وی چنگے کھڈاری منے جاندے سن۔ اوہ دوویں سکھ کھڈاری میرے ویراں دے گوڑھے بیلی بنے ہوئے سن۔
اوہناں دناں وچ ملک ٹٹن دیاں خبراں ہر بندے دے منہ 'تے سن۔ جدوں مسلم لیگ تے کانگرس دے الیکشن ہوئے، تاں ایس پنڈ دے اکثر مسلماناں، کانگرس نوں اس لئی ووٹ دتا، کہ اوہ اپنی دھرتی نہیں چھڈنا چاہندے سن۔ اوہ آکھدے کہ 'سانوں ایتھے کوئی تکلیف نہیں؟' ساڈے گھر دا وہڑھا کافی وڈا سی۔ شام ویلے ابا جی کول پنڈ دے وڈے حقہ پین آ جاندے، تے رات گئے تکّ بیٹھے رہندے سن۔ میرے وڈے بھراواں دے گوڑھے بیلی، بگا سنگھ تے نشان سنگھ وی اک وکھری منجی 'تے بیٹھے گپاں ماردے رہندے سن۔
مینوں چنگی طرحاں یاد اے، اک دن ساڈا گوانڈھی کرپال سنگھ، ساڈے گھر آیا ہویا سی۔ کرپال سنگھ، میرے ابا جی دا پگّ-وٹ بھرا بنیا ہویا سی۔ ایس لئی، اسیں سارے بھین-بھرا اس نوں چاچا آکھدے ہندے سی۔ میرے ابا جی اوس ویلے حقہ پی رہے سن۔ حقہ پیندے-پیندے پتہ نہیں کی گلّ ہوئی؟ ابا جی، اک دم گرم ہو گئے۔ اوہناں دی آواز وچ تلخی ویکھ کے، میں تے ماں جی ادھر نوں دوڑدے ہوئے گئے۔
اساں ویکھیا کہ ابا جی کہہ رہے نے، ''ایہہ ملک ونڈیا نہیں جا سکدا۔ سانوں سبھناں نوں ایتھے کی تکلیف اے؟'' واقعہ ای اودوں، کسے مسلمان نوں کسے سکھ کولوں، سکھ نوں مسلمان کولوں، تے ہندو نوں مسلمان جاں سکھ کولوں کوئی تکلیف نہیں سی۔ سگوں اوہ اک-دوجے دے دکھ-سکھ وچ سانجھ پاؤندے سن۔ میرے ابا جی نوں پکّ سی، کہ ایسے دھرتی تے مسلماناں، ہزاراں سال حکومت کیتی اے۔ ایہہ ساڈی اپنی زمین اے، نالے اپنے جمن-بھوئیں نوں تے مال-ڈنگر چھڈّ کے کوئی ایتھوں نہیں جاویگا۔
چاچا کرپال سنگھ، ابا جی نوں ہولی بولن لئی کہہ رہے سن۔ پر ابا جی، اچی اچی بول رہے سن تے آکھ رہے سن، ''جے ملک ٹٹّ گیا، تاں وی میں ایتھے ای رہانگا۔ ایس گھر وچ میرا جنم ہوئٔے، ایہناں گلیاں وچ ای کھیڈ کے میں جوان ہویاں، ایتھے ہی ساڈا مال-ڈنگر اے، میں ایس دھرتی نوں چھڈّ کے نہیں جا سکدا۔ جے مینوں مرنا ای اے، تاں ایسے دھرتی 'چ مرن 'چ فخر محسوس کراں گا۔''
چاچا کرپال سنگھ ابا جی نوں حونصلہ دے رہے سن، ''جے تہاڈے اتے کوئی آفت آئی، تاں میرے اتوں گزر کے آویگی۔ جے کوئی گولی تہانوں لگیگی تاں، پہلاں مینوں وجیگی۔ تہاڈے مرن توں پہلاں میں مرانگا۔ میرے ہندیاں، کوئی تہاڈے ولّ بھیڑی نیئت نال کس طرحاں ویکھ سکدا اے؟''
ایہو جہیاں گلاں وڈے بھراواں دے بیلی وی اوہناں نوں آکھدے ہندے سن۔ ایہناں گلاں نال سانوں بڑا ای حونصلہ ملدا سی۔
پھیر وی، جد بولی-ہنھیری چلی، تاں ابا جی توں علاوہ، اسیں سارے پاکستان جان لئی تیار ہو گئے ساں۔ اوہ دن میں زندگی وچ کدی وی نہیں بھل سکدی۔ جس دن، ماں-جیں نے سویرے چلھا نہیں جلایا سی۔ ابا جی مال-ڈنگر لے کے ڈیرے چلے گئے سن۔ پنڈ دے اکثر مسلمان اپنے گھراں نوں تالے لا کے کیمپ وچ چلے گئے سن، جو ساڈے پنڈوں اٹھ میل دور سی۔ اجے دن چڑھیا نہیں سی، پر اوہ ڈنگر، جہڑے ابا جی سویرے ڈیرے ولّ لے گئے سن، واپس گھر آ گئے سی۔ پر اوہ آپ نہیں سن پرتے۔
پتہ لگا، کہ ابا جی نوں ڈیرے اتے دھاڑویاں، قتل کر دتا اے۔ ایہہ منحوس خبر سن کے، بناں سوچے سمجھے، وڈے تنے بھرا تے اوہناں دے بیلی گھروں ڈیرے ولّ نوں بھجّ پئے۔ مینوں تے ماں جی نوں چاچا کرپال سنگھ اپنے گھر لے گیا۔ ماں جی جلدی 'چ گھر دے دروازے بند نہیں سن، کر سکے، اینے وچ دھاڑویاں ساڈے گھر 'تے حملہ کر دتا۔ تے، گھر دا سارا سامان اوہ لٹّ کے لے گئے۔ ڈنگراں نوں وی، اوہناں آپس وچ ونڈ لیا سی۔ صرف میرا بستا-پھٹی تے کتاباں، ویہڑے وچ کھلریاں پئیاں سن۔ پوڑیاں لاگے میری سیاہی دی دوات ڈلھی پئی سی۔
وڈے بھرا اجے واپس نہیں سن آئے، کہ ماں جی دا رونا بند نہیں سی ہو رہا۔ چاچا کرپال سنگھ مینوں تے ماں جی نوں نال لے کے کسے کیمپ ولّ نوں تر پئے سن۔ رستے وچ اسیں ویکھیا، وڈے بھرا محمد وزیر دی لاش اپنی ہی گلی دے نقر تے ٹکی پئی سی۔ جس نوں ویکھ کے میریاں تے ماں جی دیاں چیکاں ای نکل گئیاں۔ ماں جی نے اگانھ ودھ کے اپنے لاڈلے پتر دی لاش دا متھا چمیا۔ چاچا کرپال سنگھ سانوں کھچدا-دھونہدا اتھوں لے گیا۔
اجے اسیں اپنے پنڈ توں باہر نہیں نکلے ساں، اگے پھیر دھاڑوی ساڈے ساہمنے آ گئے۔ میں تے ماں جی جلدی نال، اک گھر وچ وڑ گئے۔ ایہہ گھر وی سکھاں دا ای سی۔ دھاڑویاں شاید چاچا کرپال سنگھ نوں ساڈے نال آؤندا ویکھ لیا سی۔ ایسے لئی اوہناں نے چاچے نوں وی تھانئے قتل کر دتا۔ اوس وچارے نوں ساڈی حفاظت کرن دی سزا دتی گئی سی۔
پر اوہ دھاڑویں اوس گھر وچ نہ داخل ہو سکے۔ کیوں جو، شیراں ورگے جوان، سکھ ویر ساڈی حفاظت کر رہے سن۔
اوس گھر اسیں دوویں ماواں-دھیاں بے حدّ پریشان ساں۔ اتھے ای سانوں ایہہ بھیڑی خبر وی ملی، کہ میرا ویر بدرو وی دھاڑویاں ہتھوں ماریا گیا اے۔ رات تکّ باہروں آئے سارے دھاڑوی ساڈے پنڈوں جا چکے سن۔ پر سچی گلّ اے، کہ جس گھر اساں پناہ لئی سی، سانوں اوہناں نوں دسے بغیر، اسیں دوویں ماواں-دھیاں، ہنھیرے وچ اوس گھروں نکل کے کیمپ ولّ ٹر پئیاں۔ اوس ویلے تکّ ماں جی دا رو-رو برا حالَ ہو گیا سی۔ اوہناں میری سجی بانہہ گھٹّ کے پھڑی ہوئی سی تے مینوں کھچدے ہوئے کیمپ ولّ لئی جا رہے سن۔
جدوں اسیں کرالی کیمپ وچ اپڑے تاں ماں جی بے ہوش ہو کے ڈگّ پئے۔ اتھے اپڑن تیکر نہ تاں ماں دے سر تے چنی رہی سی، نہ میرے پیریں جتی۔ 'ٹیشن تے گڈی وچ اناں رش سی، کہ پیر رکھن لئی جگہ نہیں سی۔ پتہ نہیں۔ کس طرحاں میں تے ماں جی کسے باری وچوں گزر کے، گڈی وچ وڑ گئیاں ساں۔
اجے گڈی نے وسل نہیں سی دتی، کہ سانوں لبھدا لبھاؤندا، اوس گھر دا اک بزرگ جتھے اساں پناہ لئی سی، بابا جسبیر سنگھ ساڈے کول آ گیا۔ ساڈے مندے احوال ویکھ کے اوہ رون ای لگّ پیا۔ پھیر اس نے اپنی پگّ لاہ کے، ماں دے سر نوں کجّ دتا تے مینوں اپنی جتی لاہ کے دتی۔ حالاں کہ اوہ جتی مینوں بہت وڈی سی۔
چاچا جسبیر سنگھ اتھرو، پونجھدے ہوئے میری ماں نوں آکھن لگا، ''بھین مینوں معاف کر دیئیں۔'' گڈی چلن ای والی سی، جد مینوں دوروں اپنا ویر، ویرو بھجدا ہویا ریلوے سٹیشن ولّ آؤندا دسیا۔ اوہدے نال اس دے یار، بگا سنگھ تے نشان سنگھ وی سن۔ میں چیک کے ویر نوں اپنے ولّ بلاؤن دا یتن کیتا۔ پر دور ہون تے لوکاں دا بے پناہ ہزوم ہون کرکے، ویر نے میری گلّ نہ سنی۔ اچانک ہی اک پاسیوں فسادیاں ریلوے سٹیشن اتے حملہ کر دتا۔ گڈی تے چڑھ رہیاں بیبیاں، بالاں تے وڈیری عمر دے بندیاں وچ رولا پے گیا۔
پھیر، میں اپنے ویر نوں اوہناں فسادیاں نال لڑدے ویکھیا۔ اوہدے سکھ ساتھی وی اوہدا ساتھ دے رہے سن۔ سینکڑے ویریاں اگے اوہناں دی واہ ای نہ چلی۔ تے، میں اپنے ویر ویرو نوں بگا سنگھ تے نشان سنگھ سمیت اپنیاں اکھاں نال، اپنے ای لہو وچ نہاؤندے ہوئے تکیا۔
حالات خراب ہون کرکے گڈی ویلے توں پہلاں ای چلا دتی گئی۔ میری ماں جی رولا پاؤن توں بعد، خوف نال اک پاسے سنگڑ کے بہہ گئے سن۔ ایہہ وی چنگا ہویا کہ اوہ اپنے لال نوں بوٹی بوٹی ہندے نہ ویکھ سکے۔ گڈی چل پئی سی۔
ہر پاسے رون دیاں آوازاں سنائی دے رہیاں سن۔ راہ وچ ایدھر-ادھر، بے دردی نال ٹکیاں ہوئیاں لاشاں، کسے 'نویں ملک' بنن دیاں خبراں دے رہیاں سن۔ اوہناں ولّ ویکھ کے ماں، اک وار پھیر بے ہوش ہو گئی۔ جدوں گڈی لاہور سٹیشن تے اپڑی تاں بہاول پور وسدا ابا جی دا بھرا، احمد بخش سانوں لبھّ کے بہاول پور لے گیا۔
میرے ماں جی دی ایس کہانی دا اخیر ہمیشہ رون تے ہندا اے۔ اوہ اپنے ابا جی، تے پیارے ویراں، نوں یاد کرکے انجھ روندے نے جویں ہنے ای اوہناں دے مارے جاون دی خبر ملی ہووے۔ پر حیرانی والی گلّ ایہہ ہے، کہ جس جوہ توں اوہناں نوں انے دکھ ملے، اوہ اسنوں اپنے من توں کدے وی دور نہیں کر سکے۔
ہن وی جدوں وی انڈیا توں میرا کوئی خط آؤندا اے، تاں ماں جی اچیچا پچھدے نے، ''ایہہ کہڑے علاقے توں آیا اے؟''
تے، جدوں میں ایہہ دسناں واں، ''ایہہ خط روپڑ توں آیا اے۔''
تاں ماں جی، بھیجن والے دا ناں پچھدے نے تے پھیر دسے ناں نوں 'چاچا کرپال سنگھ' تے 'بابا جسبیر سنگھ' تے اپنے پیارے ویراں دے بیلیاں 'بگا سنگھ' تے 'نشان سنگھ' دے ناواں نال میلدے نے۔ آکھدے نے، ''سانوں بچاؤندے ہوئے اپنی جان قربان کرن والا، چاچا کرپال سنگھ، میرے ابا جی دا 'بھرا' بنیا ہویا سی۔ میر ویراں نوں بچاؤندے ہوئے جان دین والے وی میرے 'ویر' ای سن۔''
اوہ ان پڑھ نے، میرے ہتھوں اوہ خط لے کے، دیر تکّ اس نوں ویکھدے رہندے نے۔ پتہ نہیں، اوہناں نوں ایہناں خطاں وچوں اپنے 'ویراں والی دھرتی دی خوشبو' آؤندی اے۔
میں ویکھیا اے، کئی وار اوہ خط نوں چمن لگّ پیندے نے۔ اوہناں دیاں اکھاں وچوں اکتار ہنجھو وگن لگّ پیندے نے۔ ایہہ سبھ کجھ میتھوں برداشت نہیں ہندا، ایسے لئی ہن جدوں وی روپڑ توں کوئی خط آؤندا اے....۔ تاں، میں اوہناں ماں جی دے حوالے کر کے گھروں باہر نکل جاندا ہاں.... سوچاں وچ ڈبّ جاندا ہاں۔
