دھوڑ وچلے کن وریام سنگھ سندھو
کوئی وی ویکتی اپنے اتہاس اتے حالات دی پیداوار ہندا ہے۔ جیکر میں لیکھک بن سکیاں تاں اس کرکے نہیں کہ میرے اتے پرماتما دی کوئی خاص مہر ہوئی سگوں اس کرکے کہ میرے پچھوکڑ اتے چوگردے وچّ کدھرے نہ کدھرے، کجھ نہ کجھ اجیہا ضرور ہووےگا، جس صدقہ میرے اندر لیکھک بنن دا بیج ڈگّ پیا، جو سماں آؤن ‘تے لوڑیندی ‘روشنی’ اتے ‘گرمی’ ملن نال فٹّ پیا۔
بھاویں اس ‘کجھ نہ کجھ’ دی پچھان کر سکنی ڈاڈھی مشکل ہے پر پھر وی بیتے اتے نظر ماریاں کوئی کوئی نقش اگھڑدا ابھردا دسّ پیندا ہے۔
میرا ایہہ دعوہ ہرگز نہیں کہ موگے دے خاندانی ویداں دی ‘ویدگی’ وانگ ساہتکاری وی مینوں ‘وراثت’ وچّ ملی ہے! جتھوں تکّ میرا دھیان جاندا ہے میرے نانکیاں اتے دادکیاں دوہاں پریواراں وچوں میرا پیو پہلا آدمی سی جسنے ستّ جماعتاں پاس کیتیاں اتے اپنے خاندان وچوں میں پہلا آدمی ساں جسنے دس جماعتاں پاس کیتیاں۔ انج پڑھن-لکھن دا نسچے ہی میرا کوئی گوروشالی پچھوکڑ نہیں۔ ‘ماجھے دی دھنی’ دے نام نال پرسدھ، جس علاقے وچّ میں جمیا پلیا تے پروان چڑھیا اس بھگولک خطے وچّ ‘تیغ دے دھنی’ تاں بہت ہوئے پر ‘قلم دا دھنی’ کوئی ورلا ہی ہویا۔ پہلاں لاہور، آزادی پچھوں امرتسر اتے ہن والے ضلعے ترنتارن وچلے میرے اپنے پنڈ سر سنگھ دے بھائی بدھی چند اتے بھائی مہاں سنگھ توں علاوہ، مائی بھاگو (جھبال)، جسا سنگھ رامگڑھیا، نواب کپور سنگھ (سنگھپرا)، شہید بھائی تارو سنگھ (پوہلا)، شہید بابا دیپ سنگھ (پہوونڈ) سکھا سنگھ (ماڑی کمبوکے)، بابا بیر سنگھ آدی انیک شہید سورمیاں دیاں یاداں نال سمبندھت پنڈ اک دوجے دی وکھی نال وکھی لائی کھڑوتے ہن۔ ایہناں سورمیاں دے کھڑکدے کھنڈیاں تے لشکدیاں تلواراں توں پار قصور وچّ بابا بلے شاہ وی ہن نظریں پے رہا ہے اتے پرھے راوی توں پار بابا نانک اپنی بانی الاپ رہا ہے۔ ایہہ دوویں شاعر بھاویں سمچی پنجابی قوم دی مہان وراثت ہن پر مینوں لیکھک بناؤن وچّ ایہناں دا کوئی تتکالی رول نہیں۔
انج وی جٹّ بھائیچارے دا مکھ کم مال- ڈنگر سامبھنا تے کھیتی کرنا رہا ہے۔ پڑھن-لکھن توں بناں ہی سار لین وچّ اس بھائیچارے نوں کدے بہتا عذر نہیں رہا۔ ہاں، ساڈے سندھو وڈیریاں وچوں بابا جلھن ضرور اک شاعر ہویا ہے جس دی ہاس-رسی کھڑکویں کویتا دی مثال پنجابی ساہت دے اتہاس وچوں مل جاندی ہے۔ میرے وڈیریاں دے پنڈ بھڈانا دے گوانڈھی پنڈ نوشہرا-ڈھالا وچّ پیدا ہوئے بابے جلھن نال ضرور میری کتے نہ کتے جا کے خون دی سانجھ بن جاندی ہونی ہے کیونکہ ‘بھڈانا’ اتے ‘نوشہرا’ دوویں سندھوآں دے وسائے پنڈ ہن۔ سندھو قادریار وانگ سندھو جلھن جٹّ میرے گوتی اتے بھائیچارک ‘مان’ دا کارن تاں ہو سکدے ہن پر مینوں لیکھک بناؤن وچّ اوہناں دا کوئی یوگدان نہیں آکھیا جا سکدا۔ قصور دے نیڑلے پنڈ کادیونڈ دا جم-پل شرومنی ڈھاڈی گیانی سوہن سنگھ سیتل بھاویں پچھوں جا کے اک بہت مان یوگ ناول کار وجوں وی ابھریا؛ پر میرے لکھن والے مڈھلے سالاں وچّ اسیں اسنوں صرف ڈھاڈی واراں دے لیکھک وجوں ہی جاندے ہندے ساں۔
تاں کی میں ربّ ولوں ‘وروسائی’ کوئی شخصیت ہاں؟
کسے ویکتی نوں پراپت واتاورن/پرویش جتھے اسدی شخصیت دی انتر-بنتر وچّ مہتوپورن یوگدان پاؤندا ہے، اوتھے اوہ اپنے ماپیاں دوارا پراپت جینز راہیں، پیڑھی-در-پیڑھی دور تکّ، اپنے خاندانی وڈیریاں توں وی اجیہے سریرک/مانسک گن-لچھن گرہن کردا ہے، جنہاں دا اسدی شخصیت دی اساری وچّ گجھا اتے سہج یوگدان وی انگولیا نہیں کیتا جا سکدا۔
اپنے پرسنگ وچّ اس ‘گجھے اتے سہج یوگدان’ دی ویاکھیا کر سکنی سنبھوَ نہیں۔ پھر وی جے میں موٹا جیہا انومان لاواں تاں مینوں لگدا ہے کہ سریرک پکھوں میں اپنے پیو اتے نانے نال کئی پکھاں توں ملدا ہاں۔ اک وار میرا نانا ساڈے پنڈ آیا، سردیاں دی دھپّ مانن لئی، حویلی وچّ لیٹیا ہویا آرام کر رہا سی۔ ساڈی اک گوانڈھن کڑی، میری بھین دی سہیلی، آئی۔ اس نے اکھاں میٹی ستے جاپدے نانے دے چہرے ولّ ویکھیا تے حیرانی نال میری بھین نوں آکھیا، “ہائِ نی! باپو تاں نرا-پرا بھاء جی ورگا……”
نانا جاگدا پیا سی۔ اٹھ بیٹھا تے مسکرا کے آکھن لگا، “پتّ! باپو بھاء جی ورگا نہیں؛ بھاء جی باپو ورگا آکھ۔”
شبداں دی ٹھیک تے سچیت ورتوں کرن دا ہنر کسے وی لیکھک دی پہلی وڈی لوڑ ہے۔ نانا لیکھک تاں نہیں سی پر شبداں دی ورتوں بارے کناں سچیت سی!
سبھاء پکھوں وی میرا کجھ نہ کجھ اپنے پیو اتے نانے نال ملدا جلدا نظر آؤندا ہے۔ میرا پیو اتے نانا دوویں ہی بہہتیاں گلاں کرن والے انسان نہیں سن۔ اوہ چپّ رہن والے، تھوڑھا کہن والے تے بہتا سنن والے انسان سن۔ بچپن اپر جھات ماردا ہاں تاں لگدا ہے؛ میں وی بہت انترمکھی قسم دا بچہ ساں۔ بہت گھٹّ بولدا ساں۔ بہتا سندا تے واچدا ساں۔ ویکھے، سنے، جانے-مانے تے واچے ورتاریاں دا اندر ہی اندر پربھاو محسوس کردا رہندا۔ بوند بوند چنے جاندے شہد وانگ ایہہ پربھاو میرے من وچّ اکٹھے ہندے جاندے۔ میں بیان نہ کردا پر دکھ-سکھ دے بھاوَ میرے اندر نوں جھوندے-ہلوندے رہندے۔ میں ایہناں بھاواں وچّ بھجدا-سکدا رہندا۔
ہن وی میں بہت ودھیا سروتا ہاں۔ مہفلاں وچّ عامَ طور ‘تے چپّ ہی رہندا ہاں۔ دوجیاں نوں کجھ سناؤن نالوں اوہناں کولوں کجھ سننا مینوں ودھیرے چنگا لگدا ہے۔ میں اوہناں دے بولاں تے رمزاں نوں ماندا ہاں تے اندر ہی اندر رس لیندا رہندا ہاں۔ جہڑے میرے نکٹی دوستاں نے مینوں اک ‘گلّ-باز’ وجوں جانیا اتے ویکھیا ہے اوہناں نوں میرا ‘چپّ رہن’ بارے دتا بیان شاید اوپرا لگدا ہووے۔ بہتا چپّ رہن دے نال نال ہی کدی کدی مینوں بہہتیاں گلاں مارن دا وی شوق جاگ پیندا ہے۔ جھوٹھ-سچ رلا کے میں مہفل نوں گرماؤن دی کوشش کردا رہندا ہاں۔ ایہہ ‘کلا’ مینوں شاید میری ماں کولوں ملی ہے۔ میرا پیو جنا گھٹّ بولدا سی، میری ماں اس توں الٹ آئے-گئے تے آنڈھناں-گوانڈھناں نال گھنٹیاں بدھی گلاں مار سکدی سی۔ اوہدی ایہہ ‘کلا-کوشلتا’ اس حد تکّ پربھاوشالی سی کہ کدی کدی میرے بچے تے میری پتنی ہسدے ہوئے میرے نال شامل ہو جاندے؛ جد میں کہندا، “بیبی تاں کدی کدی این سچیں-مچیں جھوٹھ دا محل اسار کے وکھا دندی ہے…۔”
بھاویں کہ سچ دا وشواس دواؤندا ہویا اسدا جھوٹھ کسے نہ کسے پکھوں پروارک ہت وچّ ہی ہندا۔ بقول گربخش سنگھ پریت-لڑی اسیں اس جھوٹھ نوں ‘سچا جھوٹھ’ دے خانے وچّ رکھ سکدے ہاں۔ بیبی سبھ رشتے داراں، بھین-بھراواں نوں اک دوجے بارے ایہو جہے سکھاویں تے چنگے ویروے دسدی کہ سنن والے نوں حیرانی تے خوشی وچّ جاپن لگدا کہ شاید سچیں ہی اگلا میرے بارے انی چنگی رائے رکھدا ہے! انج بھاویں اسیں اک دوجے بارے تھوڑھی بہتی کڑواہٹ جاں تناؤ ہی محسوس کیوں نہ کر رہے ہندے، پر بیبی دیاں گلاں سنن پچھوں لگدا کہ اسیں غلط ہاں۔ پر اصل وچّ جدوں اسیں آپس وچّ مل کے، وہار وچّ پے کے اک دوجے نوں جاندے جاں کجھ چر پچھوں اصلیت سمجھ آؤندی تاں پتہ لگدا کہ بیبی ولوں ‘دوجی دھر’ بارے دسیاں بہہتیاں گلاں تاں منگھڑھت سن۔ پر چنگی گلّ ایہہ سی کہ بیبی دیاں بہہتیاں ‘منگھڑھت گلاں’ پروارک اتے سماجک سنبندھاں نوں وگاڑن دی تھاں، اوہدے اپنے درشٹیکون توں، سوارن دا ہی اک سہرد اپرالا ہندیاں۔
تے ‘گلپ’ لکھنا وی تاں منن یوگ جاپن والا ‘جھوٹھ-سچ دا رلا’ ہی ہندا ہے، جہڑا کتے نہ کتے پاٹھکاں اندروں ‘ماڑا توڑن’ تے ‘چنگا جوڑن’ دا اپرالا کردا ہے۔ انج میری بیبی ‘موکھک گلپکار’ دا رول ادا کردی نہیں جاپدی! اس ولوں چنگے تے سکھاویں سنبندھ بنائی رکھن دی سہرد کوشش اپنے رشتیاں اتے چوگردے وچّ چنگا ویکھن دی ریجھ دا پرتیک ہی تاں سی! ساہتکار دا منتوَ وی تاں ایہو ہندا ہے۔
مینوں یاد ہے، چھوٹے ہندیاں ساڈے گھر جدوں کوئی دور نیڑے دا پروہنا آؤنا تاں بیبی نے اوہناں دے سواگت وچّ ‘جی آیاں’ آکھدیاں تے بھرپور خوشی دا پرگٹاوا کردیاں دسنا کہ کویں اس وشیش پروہنے نوں سارا پریوار یاد کردا سی تے کویں کل پرسوں جاں راتیں ہی گلّ ہندی پئی سی کہ اوہ ‘پروہنا’ کدی آیا کیوں نہیں ہن! تے کدی-کدی بیبی نے ایہہ وی آکھنا، “اجے وریام کل گلّ کردا سی کہ ……نوں آیاں بڑا ہی چر ہو گیئے……اوہنوں ملن نوں بڑا جی کردا ہے! ………”
پھر اسنے مسکرا کے مینوں آکھنا، “لے آ گیا ای! مل اگے ہو کے۔ ہن ویکھ کویں سنگدا پچھے کھلوتا ہے۔”
آیا پروہنا مینوں پیار نال گلوکڑی وچّ لے لیندا۔ میں حیران ہویا سوچ رہا ہندا، ‘کل تاں کدھرے رہا، میں تاں کدے اس بندے دے آؤن بارے سوچیا وی نہیں سی۔ میری بیبی جھوٹھ کیوں ماری جاندی ہے؟’ رہندا؛ پر آیا مہمان خوش ہو گیا ہندا کہ اوہ اس گھر وچّ انچاہیا-پروہنا نہیں۔ اتھے اسدی محبت اتے چاء نال اڈیک کیتی جاندی ہے۔
اک گھٹنا یاد آؤندی ہے۔ کسے ‘ساہت-سبھا’ ولوں میرے نال رو-ب-رو کیتا جا رہا سی۔ سوالاں-جواباں دا سلسلہ چل رہا سی کہ اک سروتے نے اٹھ کے کیہا، “سندھو صاحب! میری تہاڈے توں منگ ہے کہ تسیں ہنے ہی اپنے من اندر جھاتی مارو اتے ویکھو کہ تہانوں اپنے چیتے وچوں اک-دم کہڑی تصویر اگھڑدی دسدی ہے، ساڈے نال اوہو گلّ سانجھی کرو!”
سوال دلچسپ سی۔ میں اپنے من وچ پل کو لئی اتریا۔ مینوں پہلی نظرے ہی اپنی سوچ دے چتر-پٹّ ‘تے اپنی ماں دی تصویر نظر آئی۔ اپنے آپ ‘تے حیرانی وی ہوئی اتے شرم وی آئی کہ اپنی ماں نال جڑی اس گھٹنا نوں کویں بھلائی بیٹھا ساں!
تے پھر اپنے سروتیاں نال ایہہ یاد استرھاں سانجھی کیتی:
1972 دی ‘موگا-ایجیٹیشن’ وچ کجھ دن جیل وچ کٹن توں بعد میں تھوڑھے چر لئی پولیس توں بچن واسطے ‘آسے-پاسے’ ہویا، ہویا ساں تاکِ کدھرے مینوں دوبارا گرفتار نہ کر لیا جاوے۔ میرے گھردیاں نوں میری ٹھاہر دا پتہ سی۔ اک دوست میرے کول پجا تے دسیا کہ میرے پیو دی حالت ٹھیک نہیں اتے بیبی دا سنیہا ہے کہ میں ترت گھر پہنچاں۔ میں اسدے نال ہی تر پیا۔ پنڈ پہنچیا تاں پتہ لگا کہ میرے پتا دی گمبھیر حالت نوں ویکھدیاں اسنوں امرتسر دے سرکاری ہسپتال وچ لے گئے سن۔
میں امرتسر پجا۔ آکسیجن لگی ہوئی؛ میرا پتا بے ہوش پیا سی۔ بیبی میرے پتا دے سرہانے بیٹھی سی۔ اسنے سٹول توں اٹھ کے مینوں جپھی وچ لیا اتے ‘فکر نہ کرن لئی’ کیہا۔ اس مطابق “ڈاکٹر اپنی پوری واہ لا رہے نے۔ مہانراج بھلی کروگا۔” اوہ حوصلے وچ سی۔
پتا نوں بے ہوشی دی اوستھا وچ بیڈّ ‘تے پیاں اج تیسرا دن سی۔ دماغ دی ناڑی پھٹ گئی سی۔ ڈاکٹر ‘ہاں’ جاں ‘نانہہ’ وچ جواب نہیں سن دندے۔ ٹیسٹ ہو رہے سن۔ اج میں اتے میرا اک دوست میڈیکل کالج توں کسے ٹیسٹ دی رپورٹ لین گئے ساں۔ نوں-دس وجے دے گیاں نوں رپورٹ لیندیاں-کردیاں سانوں ڈیڈھ-دو دا سماں ہو گیا سی۔
جدوں اسیں واپس پرتے تاں بیبی میرے پتا دے سرہانیوں اٹھ کے اگلوانڈھی سانوں کمرے توں باہر ہی آن ملی۔
“رپوٹ لے آندی؟ چلو چنگا ہویا!” اسنے ساڈے ہتھاں وچ پھڑھے لفافے ولّ ویکھیا۔ پھر جویں کوئی بھلی ہوئی گلّ چیتے آ گئی ہووے۔ آکھن لگی، “ہیں وریام! لوڈھا ویلا ہو گیا۔ تسیں کجھ کھادھا پیتا وی ہے کہ نہیں؟” ساڈا جواب ‘نانہہ’ وچ سن کے کہندی، “جاؤ میرے پتّ! پہلاں جا کے روٹی کھا کے آوو۔ کویں سویر دے بھکھن-بھانے ترے پھردے جے!” اوہدا چہرہ ممتا وچ موم بنیا ہویا سی۔
اسیں کمرے ولّ ودھدیاں، اگلے علاج لئی، پہلاں ڈاکٹر نوں رپورٹ دکھاؤن لئی کیہا تاں کہندی، “ کوئی نہیں رپوٹ میں وکھا لیندی آں۔ تسیں پہلاں ڈھڈّ وچ کجھ پا کے آؤ۔ تہاڈے باپو کول میں بیٹھی آں۔ اوہدا پھکر نہ کرو۔”
اسدے زور دین ‘تے اسیں لاگلے ڈھابے ‘تے روٹی کھان تر گئے۔ روٹی کھا کے آئے تاں پتا دے سرہاندی بیٹھی ماں اٹھ کے کھلو گئی اتے اسدیاں اکھاں ‘چ تیر آیا پانی بے بس ہو کے اوہدے چہرے ‘تے ‘تپّ! تپّ!’ ورھن لگا۔
“جاؤ پتّ! کوئی ٹیکسی لے آؤ! تہاڈا باپو پورا ہو گیا۔” اسنے بلھ چتھدیاں اپنی بھبّ اندرے ڈکّ لئی۔ پھیر اتھرو پونجھدیا کیہا، “پورا تاں ایہہ ادوں ای ہو گیا سی، جدوں تسیں رپوٹ لے کے آئے سی۔ پر میں تہانوں جان-بجھّ کے نہیں سی دسیا۔ میں سوچیا جے تہانوں ہنے دسّ دتا تاں تسیں انج ہی دیہہ لے کے پنڈ نوں تر پینا ہے! پھر رون کرلاؤن وچ پئے میرے لعلاں نوں پتہ نہیں کدوں روٹی دا ٹکّ نصیب ہونا ہے! تہاڈیاں بھکھیاں ولکدیاں آندراں دا سوچ کے ہی میں تہانوں روٹی کھان توریا سی۔”
اینی آکھ کے اسنے مینوں باہوں پھڑھ کے اگے کیتا، “ آ! ہن اپنے تر گئے پیو دا منہ ویکھ لے۔” اسنے میرے پتا دے چہرے ‘تے دتا کپڑا چکیا اتے اسدے سدا لئی سوں گئے شانت چہرے نوں نہاردی نے مینوں چھوٹے بال وانگ اپنی چھاتی نال گھٹّ لیا۔
میری ماں دی عمر ادوں اکتالی-بتالی سال دی سی اتے میرا پیو پنجتالی-چھیالی سال دا ہووےگا۔ اسدا سہاگ اسنوں سدا لئی چھڈّ کے چلا گیا سی۔ پتی توں بناں اس اگے دور تکّ برہا دی ماروتھل وانگ بھجدی جندگی وچھی پئی سی۔ اسدا جہان لٹیا گیا سی۔ اس پربتوں بھارے دکھ نوں کسیس وٹّ کے پی جان دی طاقت اسدی کیہو جہی ادتی ممتا نے اس مہان عورت نوں بخشی سی کہ اوہدی جندگی دیاں ایہناں سبھ توں دکھانتک گھڑیاں وچ وی اسنوں اپنے پتّ دی بھکھ دا کھال رہا سی۔
اسنے اس وہار راہیں میری انتر-آتماں وچ جندگی دا بہترین گلپ-ٹوٹا لکھ دھریا سی!
میری بیبی دا مینوں گلپکار بناؤن وچّ کجھ نہ کجھ اسدھا یوگدان تاں ضرور ہووےگا ہی۔ پیو توں پراپت چپّ نے مینوں، خاموش رہِ کے، زندگی نوں ویکھن، جانن تے مانن وچّ جے کجھ حصہ پایا تاں اس زندگی نوں بیانن وچّ کجھ نہ کجھ حصہ تاں ماں دا وی ہووےگا؛ بھاویں قطرے کو جنا ہی کیوں نہ ہووے!
‘پتلچما’ تے سنویدنشیل میں شروع توں ہی بہت ساں۔ سنویدنشیل ہوئے بناں لیکھک نہیں بنیا جا سکدا۔ میں اپنے ودیارتھیاں نوں اپنے دوست نال واپری اتے اس ولوں دسی اک گھٹنا اکثر سناؤندا رہا ہاں۔ میرا اوہ دوست کسے بسّ وچّ بیٹھا سفر کر رہا سی۔ پھرنٹ-سیٹ توں پچھلی دو سواریاں والی سیٹ اتے اوہ ڈرائیور والے پاسے بیٹھا سی جد کہ اوہدے کھبے ہتھ باری والی سیٹ اتے کوئی اجنبی بیٹھا ہویا سی۔ بسّ کسے اڈے ‘تے رکی۔ اگے سڑک دے نال-نال کجھ کڑیاں سکولوں جاں کالجوں چھٹی ہون کرکے گھراں نوں پرط رہیاں سن۔ رکدی رکدی دھیمی چال نال چلدی بسّ دا پاسہ اک کڑی نوں وجا۔ لڑکی چوفال، مودھے-منہ دھرتی ‘تے جا ڈگی اتے اوہدے ہتھ وچّ فڑیاں کتاباں کھلر گئیاں۔ دوست نوں احساس ہویا جویں اوہدے کلیجے دا رگّ بھریا گیا ہووے۔
اوہدے اندروں ہاؤکا نکلیاں، ‘ہائِ! کڑی نوں پتہ نہیں کنی کو سٹّ لگی ہے! بھاویں کسے انگ دا نقصان ہو گیا ہووے!” میرا دوست اجے اس صدمے دی گرفت وچّ سی کہ اسدے نال بیٹھی اجنبی سواری ہتھ اتے ہتھ مار کے ہسی تے اچی ساری خوشی وچّ اچھل کے آکھن لگی، “اوہ ماری ؤ بڑھکا کے۔”
اسدا اشارہ اچھل کے سڑک کنارے ڈگی کڑی ولّ سی۔
گھٹنا تاں اکو ہی واپری سی پر کول-کول بیٹھے بندیاں دا اس بارے پرتیکرم کناں بھنّ سی! اک دے ‘کلیجے دا رگّ بھریا گیا’ تے دوجے دا ‘تاڑی مار کے ہسن نوں جی کر آیا۔’
لیکھک بنن لئی کسے پرائے دے دکھ وچّ آپدے ‘کلیجے دا رگّ بھریا جانا’ لازمی ہے۔
میرے بچپن دیاں دو بڑیاں سادھارن جہیاں گھٹناواں ہن، پر اجے تکّ اوہناں دی چھاپ میرے من-مستک ‘تے ڈونگھی اکری ہوئی ہے۔
میرے پتا نے کجھ زمین آپ واہی ہیٹھاں رکھی ہوئی سی اتے کجھ ہور حصے ٹھیکے اتے دتی ہوئی سی۔ میں چھوٹا جیہا ساں؛ اسیں گڈّ جوڑ کے زمین دا حصہ-ٹھیکہ لین گئے۔ پڑ وچّ گڈا کھڑھا کیتا۔ کنک دا وڈا بوہل ساہمنے سی۔ ساڈی زمین وچّ کھیتی کرن والا کسان تے اوہدا میرے توں تھوڑھا وڈی عمر دا منڈا اسدے نزدیک بوہل کول کھلوتا سی؛ جہڑا ننگے پیریں، نکے نکے قدمیں، کئی دن سڑدی دھپّ وچّ بلداں دے پچھے-پچھے تردا پھلھے ہکدا رہا سی۔ شاید اس کسان نے پہلاں میرے پیو کولوں کجھ پیسے وی پھڑھے-پھڑھائے ہونگے جاں پچھلا کوئی ہور بقایا رہندا ہووےگا؛ میرے پیو نے اوہ بقایا وی ہن دے دانیاں ‘چوں ہی نبیڑ دین لئی آکھیا۔ اس کسان نے اک وار بوہل ولّ ویکھیا تے بناں کوئی عذر کیتیاں ہاؤکا جیہا لے کے آکھیا، “تیری مرضی دیدار سیاں!”
اوہدا ایہہ اردھ-ہؤکا اجے وی میری یاد وچّ تازہ ہے۔
تلاوا اسیں نال کھڑیا ہویا سی۔ ‘برکت! دوآ! وادھے!’ کردیاں اوہ کنک تول کے بوریاں وچّ پائی جاندا۔ تکڑی دا پلہ بوہل وچّ ‘گرچ’ کرکے کھبھدا۔ اڈدے پلڑے وچّ نیڑے بیٹھا کسان تلاوے دے کہن ‘تے بکّ بھر کے پلڑے وچّ کنک پاؤندا۔ لاگے کھلوتا اوہدا پتر پلڑے دا بوہل وچّ دھسنا تے پھر بوری وچّ پیندیاں بڑی حسرت نال ویکھ رہا سی۔ جدوں بوہل سخر توں کر کے ہیٹھاں نوں ڈگا تاں اوہ منڈا اہل کے بوہل ولّ ہویا اتے کرن-م-کرنی ڈھیہہ رہی بوہل دی سخرلی چوٹی نوں نکے نکے ہتھاں نال سنبھالن دی نرمول کوشش کرن لگا! بوہل دی سخرلی چوٹی دے ڈھہن نال اوہنوں انج لگا جویں اوہدی آساں دی ڈھیری ڈھیہہ چلی ہووے، جسنوں اوہ اپنے نکے نکے ہتھاں نال سانبھ کے بچائی رکھنا چاہندا سی!
اوہدے پیو نے آکھیا، “کرمیاں! آؤن دے کنک ہیٹھاں نوں……۔”
اوہ رک گیا تے دوجے چھن بوہل دے دوآلے پھر کے نیجھ نال ویکھن لگا۔ اوہدا ادھا بوہل ‘ہڑپیا’ چلیا سی۔ منڈے دیاں پریشان نظراں ویکھ کے پتہ نہیں میرے دل نوں کی ہویا! جدوں اگلی وار تکڑی دا پلڑا کنک وچّ کھبھیا تاں مینوں جاپیا ایہہ تکڑی دا پلڑا نہیں سگوں اک اجیہی تکھی برچھی سی جہڑی اس منڈے دے دھر اندر کلیجے تکّ کھبھ گئی سی۔ اج وی سوچدا ہاں کہ اوہدی اوہ پیڑ میرے کلیجے اندر کیوں جاگ اٹھی سی! میرا جی کیتا اسے پلڑے نال ہی تولا آکھ دیوے کہ ساڈا بندا حصہ جکھ گیا ہے۔
حصے دی کنک لدّ کے ترے جاندے گڈے وچّ پئیاں کنک دیاں بوریاں اتے باقی بچے بوہل ولّ وار وار ویکھدیاں اس منڈے دیاں نظراں وچلی پیڑ مینوں ہن تکّ نہیں بھلی۔ اج وی اس درش دی کلپنا کردا ہاں تاں میریاں اکھاں سلھیاں ہو جاندیاں ہن۔
اک ہور گلّ یاد آؤندی ہے۔ ادوں بساں دے ٹائم بڑے تھوڑھے ہندے سن۔ انج وی بساں ادوں مکھ اڈیاں توں سواریاں بھرکے کافی دیر نال چلدیاں سن۔ چھوٹا پینڈا کرن والیاں کول اینا صبر نہیں سی ہندا کہ دو چار میل دور جان واسطے اوہ گھنٹہ بھر اڈے ‘تے کھڑوتے بسّ دی اڈیک کردے رہن۔ چار-پنج میل دور جان والے تاں بہتے پیدل ہی تر پیندے۔ کجھ ٹانگیاں دی سواری کر لیندے۔ مینوں ایہہ وی یاد نہیں کہ اپنے پتا نال ٹانگے اپر بیٹھا میں کتھوں کتھے جا رہا ساں۔ اینا یاد ہے راہ وچّ تری جاندی اک زنانی رک کے پچھے پچھے ترے آؤندے اپنے پنج-چھ سال دے بال نوں اپنے نال رلن لئی آکھ رہی سی۔ دوجا تنّ کو سال دا نیانا اوہنے کچھڑ چکیا ہویا سی۔ جدوں تکّ ٹانگا کول پجا، اوہ ادوں کچھڑ والے بچے نوں وی اتار کے، اسدی انگلی پھڑھ کے، تھوڑھا جیہا ترن لئی ہلاّ-شیری دے رہی سی۔
“آ جاہ بیبی! آ جاہ! اینویں نیانیاں نوں تھکاؤن ڈہیں ایں۔ بہتے پیسے نہیں لگدے……”
ٹانگے والے نے گھوڑی دیاں واگاں کھچیاں۔
زنانی تھکّ چکی سی پر اجے وی اوہدا من ٹانگے ‘تے سوار ہون نوں نہیں سی کردا۔
“تاں وی کنے پیسے لوینگا، ویرا؟”
“کوئی بہتے نہیں لگن لگے۔ آ توں نیانیاں نوں لے کے۔” ٹانگے والے نے سواریاں نوں تھاں بناؤن لئی آکھیا۔ شاید اسنے عورت نوں کرائے دے پیسے وی دسے۔
نشچت اڈے ‘تے جدوں اوہ زنانی اتری تاں اس نے اپنے پلے نال بدھا مڑیا تڑیا ‘دو روپے دا اکو-اک نوٹ’ کڈھیا تے ٹانگے والے نوں بندے پیسے کٹن لئی پھڑایا۔ ٹانگے والے نے کرایہ کٹّ کے باقی بچدے پیسے اوہدی تلی اتے رکھے۔ اپنی کھلھی تلی ‘تے پیسیاں دا جوڑ کردی اس زنانی نے ٹانگے والے نوں آکھیا، “ویرا! توں تاں آہناں سیں……۔”
“بیبی اوہ تاں اک سواری دے آکھے سن۔ منڈیاں دے نہیں لگنے؟”
کہہ کے اس نے گھوڑی نوں چھانٹ ماری۔ زنانی اگوں کجھ نہیں بولی۔ بچیاں نوں لے کے وانڈھے جا رہی سی۔ کول صرف دو روپے سن۔ کنیاں گنتیاں-منتی کرکے اوہ گھروں پیدل تری ہوویگی۔ بچے لے کے ترنا مشکل ویکھ کے تے ٹانگے والے نوں پیسے پچھ کے کنی گنتی-منتی نال ٹانگے وچّ بیٹھی ہوویگی! اس وچاری دی تاں ایہہ ساری گنتی الٹ-پلٹ ہو گئی سی! اس نے ٹانگے والے نال کوئی جھگڑا نہیں کیتا پر آس توں گھٹّ رہِ گئے پیسیاں نوں اوہ اپنی تلی ‘تے بڑی حسرت نال نہاردی رہی۔ میں پچھانہ مڑ کے ویکھیا۔ اوہ اجے وی اوتھے کھلوتی سی۔ بچے اوہدے کول کول سن اتے اوہ اجے وی تلی اتے پئے پیسیاں نوں نہاردی پئی سی۔ اوہنوں انج نراش تے اداس کھلوتی ویکھ کے میرے کلیجے دا رگّ بھریا گیا۔
ایہہ جھاکی اج وی میرے چیتے وچّ ستھر کھلوتی ہوئی ہے اتے اجے وی میرے دل نوں بھیوں جاندی ہے۔
لکھدیاں لکھدیاں ایہہ دو جھاکیاں ہی میرے چیتے وچّ کیوں ابھریاں، جنہاں وچّ آرتھک تھڑھ دا چتر پیش ہے! کی اس پچھے آرتھک-تھڑ دا میرا نجی احساس تاں کم نہیں کر رہا؟ شاید ایہہ وی اک کارن ہووے!
اس ویلے دے عامَ پینڈو کساناں دے بچیاں وانگ ساڈا جیون کوئی عیش دا جیون نہیں سی۔ کھیتی ‘چوں مساں گھر دیاں لوڑاں ہی تردیاں سن۔ لوڑ جوگی زمین کول ہون دے باو جود پیداوار کوئی اینی زیادہ نہیں سی ہندی کہ گلشرے اڈائے جا سکن۔
ظاہر ہے جماندرو طور ‘تے ہی میرا میرا من اجیہی زرخیز اتے وتر زمین سی جس وچّ دوجیاں دے دکھاں درداں دے، لوڑاں-تھڑاں دے، خوشیاں-ہاسیاں دے بیج پھٹن اتے اگن دی سمبھاونا موجود سی۔ میرے اندر کیونکہ کہانی دے بیج ڈگنے سن، اس لئی میرے اپنے سبھا وچّ اتے میرے ماحول وچّ ایہناں بیجاں دے سفٹت ہون دیاں انیکاں سمبھاوناواں وی پئیاں ہوئیاں سن۔ ہساس اتے سنویدنشیل آپے دے نال میرے سبھا دا اک ہور لچھن وی میرے لیکھک بنن وچّ کم آیا۔
کن-رس بہت سی مینوں۔ بچپن وچّ ہی جتھے کتے وی گلاں ہو رہیاں ہندیاں: رل کے واڈھی کردیاں، کماد چھلدیاں، گڑ بناؤندیاں، کھگیاں ‘چوں چھلیاں کڈھدیاں، اپنے پتا نال کسے گپّ-منڈلی جاں پرھے-پنچائت ‘چ بیٹھیاں، ‘کارخانے’ وچّ داتریاں دے دندے کڈھاؤن جاں پھالے چنڈاؤن گیاں، ویاہ دے میل وچّ جاں میلے مسیا جاندے-آؤندے میں بہت ہی دھیان نال لوکاں دے تجربے سندا۔ اپنی دادی دیاں باتاں اتے گردوارے وچّ کیتی جاندی کتھا، وکھ وکھ میلیاں-مصاحبیاں ‘تے سنے ڈھاڈیاں دے پرسنگاں نے وی میرے اندر کدھرے کہانی دا بیج سٹّ دتا سی۔
ساڈا گھر ساڈے پنڈ دے بازار وچّ سی۔ دوکاناں رات دے گیاراں-باراں وجے تک کھلیاں رہندیاں۔ میرا پیو اپنے گوانڈھی یار دکانداراں کول دیر رات تکّ بیٹھدا۔ میں اوہدے نال ہندا۔ اوہ جگّ-جہان دیاں گلاں کردے۔ ورتمان دیاں، بیتے دیاں۔ اوہناں دیاں ہڈّ-بیتیاں، جگّ-بیتیاں دے پورے پاتر میرے ساہمنے وچر رہے لگدے۔ ہسّ رہے، رو رہے، غصے ہندے۔ جیوندا-جاگدا بھاوناواں نوں ٹمبدا پورے دا پورا سنسار میرے من مستک وچّ وچر رہا ہندا۔
اس ادبھتّ سنسار دے بہت سارے سجیو حصے میں اپنے اوچیتن وچّ جمع کر لئے تے اوٹھ دی کوہانڈ وچّ جمع کیتے بھوجن وانگ لوڑ پین ‘تے ایہناں انوبھواں نوں اپنیاں رچناواں وچّ ورتدا رہا۔
جیون-انوبھوَ نوں گرہن کر سکن دی یوگتا وچّ میرے کن-رس دا وی بہت حصہ ہے۔
ایہہ گلاں پوریاں جاں انتم سچ نہیں ہن۔
ایہہ تاں میرے جیون-اتہاس دی دھوڑ وچوں چھوٹے چھوٹے اوہ کن چنن دا اپرالا ہے، جنہاں نوں جوڑ کے میری لیکھکی اساری دا کوئی دھندلا جیہا چتر الیکیا جا سکے۔
('ساہتک-سوے-جیونی’ وچوں)
