دلگیر سنگھ افضل توصیف
ایہہ کہانی میں اپنے تائے کولوں سنی۔ تائے نوں ایہہ کہانی اس ویلے لبھی، جدوں اوہ اپنے پنڈوں لٹیا پٹیا، ویلے دا ماریا لاہور آ وڑیا۔ پھر کجھ دناں پچھوں اوہ والٹن دے پناہ گیر کیمپ چھڈّ کے شیخوپورے دے اک پنڈ وسن لئی چلے گیا۔ اتھے اوہنوں کجھ کھیت ‘گزارا یونٹ’ دے حساب وچ الاٹ ہوئے سی۔ اس کھیت دے بنے ‘تے بیٹھا اوہ کہانی والا ملیا۔ “ایہہ دلگیر سنگھ اے”، تائے نوں پٹواری نے دسیا۔ تائے نے ویکھیا، بہت میلے کپڑے پائی اک جوان سر نیواں کری بھنجے بیٹھا کجھ لکھ-لکھ کے میٹی جاندا سی۔ پٹواری اتھوں دا پرانا واسی سی۔ اوہنے ساری گلّ دسی۔
“ایہہ سکھڑا اجے وی اتھے ای مربعے نوں چمبڑ کے بیٹھا ہویا اے۔ نہ گھردیاں نال گیا، نہ پنڈ دیاں نال…ہا ہا۔”
پٹواری اچی ساری ہسیا۔ تائے نوں اوہدا ہاسہ چنگا نہ لگیا۔ پھر وی اوہ اپنی بکواس کردا رہا۔
“رسی سڑ گئی، پر وٹّ نہ گیا۔ ایہہ حالے وی اپنے آپ نوں مربعیاں والا سمجھدا اے۔ ہا ہا۔ ایہہ تھوڑھا جیہا گوئیا وی اے۔” پھر ماڑا جیہا کھنگھ کے آکھن لگا، “کیوں بھائی سردارا! کتھے گئی تیری ہیر سلیٹی؟ پتہ اے مربعے دا نواں مالک آ گیا اے۔ ہن دسّ تیرا کی ارادہ؟”
دلگیر سنگھ نے پٹواری دی گلّ ولّ دھیان ہی نہ دتا۔ اسے طرحاں زمین ‘تے بیٹھا اپنیاں انگلاں نال کجھ لکھدا رہا۔ تائے نے اوہدے لکھے ہوئے لفظ پڑھے:
گڈی آئی اے خدائی والی،
اٹھ ودیا کر بالو،
ساڈی رات جدائی والی۔
پٹواری چلا گیا تاں دلگیر سنگھ اٹھ کے تائے کول آ گیا۔ ہن اوہ دوویں اک-دوجے نوں ویکھ رہے سن۔ دوواں دیاں اکھاں وچ بتھیرا کجھ سی، پر اوہ نفرت نہیں سی جیہدے طوفان کھڑے کیتے گئے سن۔ اسے نفرت نے اوہناں دوواں نوں اجاڑ چھڈیا سی۔ بڑی حیرانی نال اوہ اک-دوجے کولوں اکھاں دی زبانی پچھ رہے سن-کویں، کنج، کہدی کرنی؟...اوہ دوویں اک ہشیارپور دا، اک شیخوپورے دا، اک-دوجے دے ساہمنے آن کھلوتے۔ ویلے نے کی کیتا؟ شاید ای دنیاں وچ کدے اس طرحاں دی ہوئی ہووے۔ اوہناں دی چپّ دے ارتھ بے حساب سن، پر اینے لفظ کتھوں آؤندے۔ اخیر اوہناں وچوں اک بولیا جہدا ناں دلگیر سیاں سی-“تینوں اتھے چھ کلے ملے ہوئے نے۔ ہے نہ؟ انج ایہہ سارا مربع ای میرا اے۔ نال والا وی میرا اے۔ سارے پنڈ وچ ایہہ دو مربعے اک نمبر نے۔ میں آپ کمائے نے، میں نکا جیہا ہندا ساں جدوں اپنے ماں اتے باپو نال اتھے آیا۔ ایہہ زمیناں اجاڑ سن، اساں آباد کیتیاں۔ ایہہ ساری مٹی میں آپ کمائی اے، میں۔” اوہنے باہاں کھلار کے جویں ساری دھرتی نوں اپنے کلاوے وچ لینا چاہیا۔ پھر دوویں مٹھیاں بھر کے مٹی اوہنے اپنے کھلھے گلمیں اندر سارے پنڈے اتے دھوڑ لئی۔ مٹی بھرے ہتھ اوہنے اپنے والاں نال صاف کر لئے۔
اوہنے گنے اتے کپاہ نال بھرے کھیتاں ولّ اشارہ کیتا، “ایہہ ساری فصل، ایہہ سبھ میرے ہتھاں دی بیجی ہوئی اے۔”
دوجے پاسے مونجی دیاں پیلیاں، باسمتی دے خوشبودار گچھیاں نال لدیاں کھڑھیاں سن۔ مونجی دی فصل ہالیں گٹھّ-گٹھّ اچی ہوئی ہونی اے۔ برسات دیاں پھہاراں وچ نہا کے اوہناں دی خوبصورت ہریالی نکھر رہی سی۔ اچنچیتی لہو ورھن لگا۔ آندھیاں غم کی ایسی چلی...اوہ غم دی دنیاں وچ گواچن لگا سی کہ تائے نے سوال کر دتا، “اتھے وی اسے طرحاں وڈھّ-ٹکّ ہوئی؟” تائے نے اپنی وڈھی ہوئی بانہہ ‘تے ہتھ رکھیا۔
“ہاں، بیلیا! اتھے وی سبھ کجھ ہویا۔ قہر دی ہنھیری جھلّ گئی، سبھ کجھ اڈ-پڈّ گیا۔ میرے دو بھرا سن، جوان بھین تے بھرجائی، ہور میرا…۔” دلگیر دی آواز بیٹھ گئی۔ گل وچ بے حساب ہؤکے پھس گئے سن۔ اوہنے کوڑے اتھرو گھٹّ بھر کے پیتے۔ پھر گھم کے دوجے پاسے منہ کر کے آپ اپنیاں اکھاں پونجھ لئیاں۔ “اہُ ویکھ”، اوہنے اچی جہی تھاں ولّ اشارہ کیتا۔ اس تھاں کئی نکیاں-نکی ٹاہلیاں لائیاں گئیاں سن۔ “میرے ٹبر دے جی اتھے ہی دبے گئے نے۔ میں اوہناں دے ہڈّ اگّ دے حوالے نہیں کر سکیا، اتھے مٹی وچ لکو دتے نے۔ ہن میں آپ وی اتھے ہی آں۔ اپنے کھیت وچ پناہ گیر ہویا بیٹھا ہاں۔ میرا کوئی نہیں۔ تیرے وانگ اوہناں نوں وی کسے ہور دی زمین ‘تے ‘گزارا یونٹ’ مل گیا ہووے۔ تھوڑھے بہتے رشتے دار خبرے قافلیاں نال رل کے ہندوستان چلے گئے ہونگے۔”
پتہ نہیں کہڑے ویلے تائے نے دلگیر سنگھ دی بانہہ پھڑ لئی۔ دکھ-سکھ دیاں گلاں ٹر پئیاں۔ اوہ دوویں کسان سن۔ گلاں کردے-کردے اوہناں دے ہتھ کپاہ دیاں پھٹیاں چگن لگّ پئے۔ کھڑ-کھڑ ہسدی کپاہ کسے چگن والے ہتھاں دا انتظار کردی اداس جہی ہو گئی سی۔ پھٹی چگدا دلگیر گلاں کری گیا۔
“میری کپاہ ورگا پھلّ اتھے کسے کھیت وچ نہیں کھڑدا۔ میرے گنیاں جڈے اچے گنے کسے وی کمادی وچ نہیں اگدے۔ میرے چولاں دی خوشبو راویؤں پار جاندی اے۔”
اک پل واسطے ویلے دے پرندے نے اڈان بھری، میرے چول، میرے کھیت، میرا گھر........پھر پنچھی مڑ گیا۔ اوہدے کھنبھ کٹے گئے سن۔ دلگیر اداس ہو گیا۔ بھولا کسان لٹیا، اجڑیا، زخمی، دہاتی بندہ، سیاست والیاں دا شکار، مذہب والیاں دا شکار۔ چپّ دے دو پل لنگھ گئے۔
“چنگا ہویا چودھری توں اتھے آ گیا ایں۔” اوہ بڑے رمان نال بولیا، “ایہہ زمین سونا اے۔ توں سارا مربع اپنے ناں پوا لئیں۔ میری تھاں توں حل واہیں، پر ویکھیں ! اس تھاں دا دھیان رکھیں، جتھے میں نویاں ٹاہلیاں لائیاں نے، اوہناں تھلے میری امانت اے۔” پھر اوہنے تائے دا ہتھ پھڑ لیا، “میں وی پناہیں، توں وی پناہیں۔ ساڈے وچ فرق کی اے؟ پر اج ساڈی دوہاں دی سجنی رسّ گئی اے۔ اسیں بیٹھکانے ہو گئے آں۔” اوہ دوویں دھرتی دے پتر بیٹھے روندے رہے۔
تائے نے روٹی لسی خاطر دلگیر نوں آکھیا، پر اوہ منیا نہیں۔
“اتھے پنڈ وچ ہن میرا کی اے۔ مڑ کدے آکھیں وی نہ، نہیں تاں میرا ساہ نکل جاؤ۔” پھر اوہ گیت جوڑ کے لکھن لگّ پیا:
سفنیاں دے حوالے
سفنیاں دے حوالے
میرا پنڈ، میرا دل،
ساڈی رات جدائی والی
ودیا کر بالو۔
کئی دن اسے طرحاں گلاں ہوئیاں۔ ہن اوہناں دی دوستی جنم-جنم پکی سی۔ دل دی دھرتی وچ، درداں دی سانجھ نے جڑھ پھڑ لئی سی نہ۔ کنے ہی دن تائے نے روٹی لسی لیا کے دلگیر نوں کھوایا پیایا۔ اوہ تاں جویں کاما ای بن گیا سی۔ سارا دن کھیتاں اتے کم کری جاندا۔ کپاہ دی پھٹی-پھٹی چگ کے ڈھیریاں لاؤندا۔ سبزی نوں گوڈی دندا۔ نرم-نرم توریاں، گھیئے توڑ کے رکھ لیندا۔ پانی دیاں آڈاں، کھالے ٹھیک کردا۔ جدوں تھکّ جاندا تاں اوہ اپنا ٹھیکری دا قلم پھڑ کے زمین ‘تے لکھن لگّ پیندا۔ نال نال گاؤندا۔ ڈبدے سورج نوں ویکھدا رہندا۔ پھر جدوں رات پے جاندی تاں اتھے ہی پے کے سوں جاندا۔ کھیت دے اک پاسے بنے نال، پرانی ٹاہلی تھلے، اوہنے تھاں نیویں کر کے پرالی وچھائی ہوئی سی۔ اوہو اوہدا بسترا سی، اوہو رجائی۔ اس طرحاں دے حالات وچ اوہ انج رہندا پیا سی جویں جنم جنم توں اسے طرحاں رہندا پیا ہووے۔ جویں جنم توں بے-گھرا، بے-وطنا ہووے۔ اوہ سکھ سی، پر مذہب اوہدا معاملہ نہیں سی۔ اوہ تاں اپنی پیار دی دھرتی نال بنیا ہویا سی۔ اسے طرحاں تایا وی سی۔ پھر وی تائے نے اوہنوں مشورہ دتا۔ اوہ کیس کٹا کے، ناں بدل کے اتھے ہی رہے آرام نال۔
“نہیں”، اوہنے جواب دتا-“ایہہ تاں دوجی واری جنم لین دے برابر دی گلّ ہوئی۔ دوجی واری جنم ہندا اے پر بندے دی مرضی نال نہیں۔ اس طرحاں تاں ناں دے نال مینوں ماں وی بدلنی پویگی، انج وی کدے ہویا۔ اک آدمی دیاں دو-دو ماواں ہون۔ جانور دیاں وی دو نہیں ہندیاں۔”
پر تائے دیاں فقراں کجھ ہور سن۔ لوکاں نے اعتراز کرنے شروع کر دتے سن-‘سکھ اتھے کیوں رہندا اے؟ اوہنوں جانا چاہیدا اے۔’
سچی گلّ تاں ایہہ اے، پئی تایا دلوں نہیں سی چاہندا کہ دلگیر جاوے۔ اوہ پچھے پنج بھرا مروا کے آیا سی۔ اوہدا دل کردا سی دلگیر دی جون اوہناں وچوں کسے اک ورگی ہو جاوے۔ اوہنوں دوجی بانہہ مل جاوے۔ اوہنوں چنگا وی لگا سی۔
اک دن دپہراں ویلے لسی دا چھنا خالی کر کے اوہنے تائے کولوں پچھیا، “سچ دسیں چودھری، ایہہ کہڑی مجھّ دی لسی اے؟”
“بوری دی۔” تائے نے دسیا۔
“بوری پنج کلیانی دی؟”
“آہو۔”
“اوہدی اک اکھ بلوری اے؟”
“آہو۔”
“اوہدے متھے پھلّ اے؟”
“آہو، پر توں کاہدے لئی پچھی جانا اے؟”
“سہں ربّ دی چودھری، ایہہ اپنی مجھّ اے۔ میری بھابو دے داج وچ، جھانجراں پا کے آئی سی۔ بڑی نروئی لسی اے ایہدی۔”
پھر اوہنے اپنے دل دی گلّ دسی، سگوں فرمائش کیتی۔
“چودھری بوری دی خدمت کیتی نوں بہت دن ہو گئے نے۔ کسے دن مربعے لیا نہ۔ میں اسے طرحاں مل-مل کے نہاوانگا اوہنوں۔ تائے نے فرمائش پوری کر دتی تاں عجب تماشہ لگا۔ بوری دوروں اڑنگن لگّ پئی۔ اوہنوں دلگیر دی خوشبو آ گئی سی۔ دلگیر نے مجھّ دی آواز سنی تاں پاگلاں وانگ نسیا۔ اوہدے گل وچ باہاں پا کے سر متھا چمیا۔ انج جویں اوہدا کوئی بھین-بھرا مل گیا ہووے۔ دوویں رون لگّ پئے، دھاہاں مار کے روئے تاں بوری اوہناں دوہاں دے سر منہ چٹّ کے تسلی دندی رہی۔ اس دن دلگیر نے بڑے چاء نال بوری نوں نہایا۔ مل-مل کے میل لاہندا، اوہدے نال گلاں وی کردا رہا۔ بوری دا پنڈا لشکن لگّ پیا تاں دلگیر نوں انج تسلی ہوئی جویں ماں نوں اپنا بال صاف-ستھرا کر کے ہندی اے۔
پھر اوہنے پرانیاں گلاں یاد کیتیاں…اوہ دن،…جدوں بوری اوہناں دے گھر آئی سی۔ بھابی دی ڈولی دے مگر-مگر سجی، شنگاری ہوئی۔ سر ‘تے سچے ریشم دا پھمناں والا سہرا، پیریں چاندی دیاں جھانجراں، گل وچ لال پیلے رنگ دا اٹا۔ لوکی کھڑے ہو کے ویکھدے سن۔ کیہی مجھّ دتی اے داج وچ۔
پھر اوہنے بڑی معرفت والی گلّ کیتی۔ کہن لگا، “ایہہ مجھّ سکھاں دی مجھّ سی، ہن مسلماناں دی ہو گئی اے، پر لسی دا سواد اوہو ہی ہے۔ اہنے تاں اپنا مذہب نہیں بدلیا۔ بوری تاں بوری اے۔ اوہنوں جو وی اپنے کلے نال بنھ لوے۔”
تایا آپ وی اسے طرحاں سوچدا سی، پر دلگیر نوں دسّ نہیں سکیا۔ بندے نے بندے نوں کس طرحاں دا جنور بنا چھڈیا اے۔ کدے کلے بنھ دندا اے، کدے پراں ہکّ دندا اے۔
دلگیر دا دل ہر ویلے دلیلاں وچ پیا رہندا۔ اج بھاویں اوہ جنور دی جونے جی رہا سی۔ انساناں دی دنیاں وچ اوہدی کوئی تھاں نہیں سی رہی۔ اوہ تھاں منگن لئی اوہنوں گرنتھ سر ‘تے چکّ کے بارڈر پار کرنا پیندا سی، پر جے اوہ ‘شارٹ-کٹّ’ کردا تاں راوی دے پانی پار کردے ای دوجے کنڈھے اوہنوں زندگی دا پروانا مل جاندا، پر حالے اوہ دل دی لڑائی لڑ رہا سی۔ جنے دن وی اپنی دھرتی، اپنا پنڈ اک-مکّ روے، انے دن اپنے۔ ہن تائے دے آون نال اوہدے وجود دا اکھڑیا بوٹا مڑ جیون دھرتی وچ اپنی تھاں بناؤن لگّ پیا سی۔ تائے دے نیانے ویکھدا تاں اوہدے وچ نویں جان پے جاندی۔ دوواں نوں اپنے موڈھیاں ‘تے بٹھا کے اوہ اوٹھ وانگ کھیتاں وچ نسیا پھردا رہندا-“مینوں چاچا کہہ کے ہاک مارو۔ میں تہاڈے لئی ودھیا گنے بھنّ کے لیاوانگا۔”
پھر اوہ گنے چھانٹن کمادی وچ اتر جاندا۔ اک دن کجھ لوکی اوہنوں مارن لئی آئے۔ اوہنے گنے مار-مار کے اوہناں دیاں لاٹھیاں تاں رکھا لئیاں، پر اداس بڑا ہویا۔ میں اتھے نہیں رہِ سکدا۔ اس گلّ دا یقین اوہنوں ہون لگا سی۔ ہن اوہ کسے شے دا مالک نہیں سی۔ پھر وی کسے کاں چڑی وانگ اپنی ٹاہلی ‘تے رہِ کیوں نہیں سکدا؟ بندہ ہونا وی کیڈا پاپ اے! آہو بندہ ہونا!! کیوں جے اک مذہب والے وی تاں اک-دوجے دے گاٹے کٹّ رہے سن۔ اوہنے اکھیں ویکھ لیا سی۔
اسے کر کے اک دن تائے نوں دسیا کہ پٹواری دی نیئت ٹھیک نہیں لگدی۔ اوہ اس زمین اتے کسے ہور دا قبضہ کراؤنا چاہندا اے۔ وڈھی کھا لئی ہونی اے۔ انج اوہ کسے سرکاری اہل کار نوں وی نال لئی پھردا اے۔ اس مربعے اتے سرکاری اہل کار دی وی نظر لگدی اے۔ پٹواری ضرور ایہہ زمین اوہدے ناں کر دیویگا۔ تائے نوں بے بس پناہی سمجھ کے کوئی ہلکی زمین دے دیویگا۔ پچھوں ہویا وی اسے طرحاں، پر اس توں پہلاں جو ہویا، اوہ اس طرحاں سی کہ پٹواری نے دلگیر سنگھ نوں اپنے گھر سدیا، اوہ گیا نہیں۔ پھر آپ آ کے اوہنے دھمکی دتی، پئی ایہہ مربع چھڈّ کے آپے چلا جاوے نہیں تاں ۔
دلگیر نے پٹواری نوں جو جواب دتا، اوہ بسّ اینا کو ہی سی-“جے میں جان والا ہندا تاں اسے دن چلا گیا ہندا۔ مینوں ویلے نے پھڑ کے اتھے قید کیتا ہویا ہے۔ جس دن چھڈّ دتا، میں جہان توں ہی چلیا جاواںگا۔” دو-چار دن چپّ کر کے لنگھ گئے۔ اک دن سویر نوں دلگیر جاگیا ای نہ۔ اپنی عادت دے خلاف اوہ دن چڑھے تائیں پرالی وچ ہی پیا رہا۔ روز تاں اوہ تڑکے اٹھ کے کم کرن لگّ جاندا سی۔ نرم دوپیہرے جدوں تایا اوہدے لئی لسی لے کے آیا تاں پرالی اوہدے منہ توں پرھاں کیتی۔ اوہدا پنڈا ٹھنڈھا سی۔ اوہدے بلھ نیلے کچّ۔ اوہدی پڑپڑی اتے گمّ جیہا زخم سی۔ اوہنوں ڈنگ لیا سی، کالے ناگ نے؛ خبرے پٹواری نے۔ کوئی وی نہیں جاندا۔ تائے نے اپنے اتھرواں نال اوہدا منہ دھوتا۔ پھر ٹویا کڈھ کے دب دتا۔ اتھے اسے کھیت وچ۔ پھر اوہدی قبر ‘تے نویں ٹاہلی لا دتی۔ اوہ نشانی ہن جوان ہو چکی اے۔
تائے نے مینوں ساری کہانی سناؤندے ہوئے دسیا سی۔ بسّ تائے نوں پتہ سی اوہ ٹاہلی کہڑی اے۔ اوہناں ٹاہلیاں دا وی کیول تائے نوں ہی پتہ سی جو دلگیر نے خاص تھاں بیجیاں سن۔ تائے نے اوہناں دی چنگی طرحاں دیکھ-بھال کیتی۔ ایہناں ٹاہلیاں دی خاطر اوہنے اپنی بہتی زمین چھڈّ کے اتھے تھوڑھی زمین لینی قبول کیتی سی۔ اس گلّ دا مینوں ہی پتہ سی ہور کسے نوں نہیں۔ ہن ساریاں ٹاہلیاں جوان ہو چکیاں۔ انج تاں ہور بتھیریاں ٹاہلیاں جو ایس زمین وچ تھاں-تھاں اگیاں کھڑھیاں، میرے تائے دے دل وچ جتھے سن، اوہناں ساریاں اتے ویلے نے اپنیاں ٹاہلیاں بیج دتیاں۔ ایہہ گلّ وی تائے آپے ہی کہی سی، “ویلا آپ وی ٹاہلیاں بیج دندا اے۔”
پھر وی دکھاں دیاں ہڈیاں مٹی وچ لکیاں رہِ جاندیاں نے۔ لفظاں دے کپڑے پا کے جدوں دلگیر دی کہانی اتھوں توڑی پہنچی تاں میرا تایا اپنیاں بڈھیاں اکھاں میٹ کے اندر-اندر ای گھٹّ اتھرو پی گیا۔
“کجھ نہیں لالی، ایہہ دنیاں کجھ نہیں۔ ایہدی خوشی چنگی نہیں، نہ ایہدا دکھ بھلا۔” ایہہ لفظ تائے نے کہانی دے انت وچ آکھے۔ اوہو لفظ تاں انت ہو گئے، پر ایہہ کہانی انت دی کہانی بالکل نہیں۔
