دیوالی دے تنّ دیوے خواجہ احمد عباس
پہلا دیوا
دیوالی دا ایہہ دیوا کوئی معمولی دیوا نہیں سی۔ دیوے دی شکل دا بہت وڈا بجلی دا لیمپ سی جہڑا سیٹھ لکشمی داس دے محلّ روپی گھر دے ساہمنے والے ورانڈے وچ لگیا ہویا سی۔ وچکار ایہہ دیویاں دا سمراٹ دیوا سی۔ جویں سورج دے آلے-دوآلے بہت سارے تارے ہندے نے، اسے پرکار اس دیوے دے چارے پاسے، سگوں اتے-تھلے وی ہزاراں بلباں دیاں لڑیاں جھلّ رہیاں سن، سنگمرمر دے ہر تھمھلے ‘تے بجلی دی تار دی ویل چڑھی ہوئی سی تے اس وچ پکے ہوئے انگوراں وانگ لال، ہرے، نیلے اتے پیلے بلب لگے ہوئے سن۔ سارے گھر وچ بجلی دے دس ہزار دیوے شام توں ہی دیوالی دا اعلان کردے ہوئے دیوی لکشمی دی اڈیک کر رہے سن۔
ایہناں سبھ وچ سبھ توں ودھیرے سپشٹ اوہ اک ہی دیوا سی- دیوی دا سمراٹ جس نے اپنی لوء نال شام دے دھندلکے نوں دوپہر وانگ پرکاشمان کیتا ہویا سی۔ ایہہ دیوا سیٹھ لکشمی داس امریکہ توں لیائے سن، جدوں اوہ اتھے اپنی کمپنی لئی بجلی دا سامان خریدن لئی گئے سن۔ اصل ‘چ ایہہ دیوی دا سمراٹ اوہناں نوں نجی کمیشن دے روپ وچ بھیٹ کیتا گیا سی، مال سپلائی کرن والی امریکی کمپنی ولوں، اتے اوہنوں دیکھدے ہی سیٹھ لکشمی داس نے سوچ لیا سی کہ اس واری دیوالی ‘تے ایہہ امریکی دیوا ہی دیوی لکشمی دا سواگت کریگا۔
تے اج شام ہی توں اوہ دیوا اپنی بھڑکیلی امریکی شان نال بل رہا سی۔ اوہدے چارے پاسے دس ہزار ہور روشنیاں جگمگا رہیاں سن۔ سیٹھ لکشمی داس دا کہنا سی کہ سبھ تیوہاراں وچ دیوالی ہی سبھ توں مہتوپورن تے اچتم تیوہار ہے۔ دیوالی دی رات نوں جتھے اوہدا سواگت کرن نوں روشنیاں ہندیاں ہن، اتھے دیوی لکشمی آؤندی ہے۔ اسے لئی اوہ سدا ایہدا خیال رکھدے سن کہ ہر دوجے سیٹھ تے وپاری دے گھر توں ودھ روشنیاں لکشمی محلّ وچ ہونیاں چاہیدیاں نے۔ اوہناں دا وشواس سی کہ جنیاں روشنیاں ودھیرے ہونگیاں، اتنی ہی ودھیرے لکشمی دی کرپا ہوویگی تے شاید سی وی اوہ سچ۔ ویہہ-بائی ورھے پہلاں جدوں اوہناں دی کپڑے دی نکی جہی دوکان سی، اس ویلے اوہناں دے گھر وچ کوڑے تیل دے سو دیوے بلیا کردے سن۔ پھر جدوں مہانیدھّ ہویا تے اوہنوں فوجی کمبل سپلائی کرن دا ٹھیکہ مل گیا تاں اوہناں دے نویں گھر ‘تے اک ہزار دیوے جگمگاؤن لگے۔ پھر جدوں آزادی آئی تاں سیٹھ لکشمی داس نوں بہت وڈا ڈیم بناؤن لئی مزدور سپلائی کرن دا ٹھیکہ مل گیا اتے دیوالی دی رات نوں اوہناں دے بنگلے ‘تے پنج ہزار بلب جگمگا اٹھے۔ اس ورھے اوہناں نے کسے امریکی کمپنی نال مل کے کئی کروڑ روپئے مہینہ آمدن دی آس کیتی سی، جے انکم ٹیکس افسر کوئی گڑبڑ نہ کرن۔
اس وار تاں اوہناں اپنے لکشمی محلّ وچ اجیہی روشنی کیتی سی کہ اک وار تاں دیوی لکشمی دیاں اکھاں وی چندھیا جاندیاں۔ انیاں ساریاں روشنیاں، تے خاص طور ‘تے امریکی دیوی دے سمراٹ نوں دیکھ کے دیوی وی پرسنّ ہو جاوے تاں کون جاندا اے، اگلی دیوالی تکّ سیٹھ جی پنج-چھ ہور کارخانے اتے دو چار بینک خریدن دے قابل ہو جان۔
ہاں، تاں دیوالی دی رات سی، تے سیٹھ صاحب الیکٹرک انجینیئر نوں نردیش دے رہے سن کہ بجلی دے کنیکشن تے فیوز آدی دا خاص دھیان رکھے کیوں جو کسے دی بھلّ نال اک سکنٹ لئی وی بجلی فیل ہو کے ہنھیرا ہو گیا تاں خطرہ اے کہ دیوی لکشمی اپرسنّ ہو کے اس گھروں سدا لئی چلی نہ جاوے۔ اس لئی الیکٹرک انجینیئر نے جینریٹر وی لایا ہویا سی تاں جو بجلی سپلائی وچ کوئی گڑبڑ ہووے تاں جینریٹر نال بنائی ہوئی بجلی کم آوے۔
اچانک سیٹھ صاحب نوں جاپیا جویں پورے محلّ وچ لگے ہوئے سارے بجلی دے بلباں دی لوء ہور تیز ہو گئی ہووے۔ ‘دیوی لکشمی آ گئی’، اوہناں پرسنّ ہو کے کیہا پر انجینیئر نے سمجھایا کہ کرنٹ گھٹن ودھن کر کے کدے-کدائیں اجیہا ہندا اے کہ لوء ودھ جاں گھٹّ ہو جاندی اے۔ “تاں پھر تیری ڈیوٹی ایہہ وے کہ دیکھدے رہو کہ لوء ودھ ہندی رہے، اک پل لئی وی گھٹّ نہ ہووے۔”
ایہہ کہہ کے سیٹھ صاحب ورانڈے دے سنگمرمر دیاں پوڑیاں اتر کے باری ولّ تر پئے جتھے ہر رکھ دیاں ٹاہنیاں وچ جگمگاؤندے ہوئے پھل جھلّ رہے سن۔ اوہناں اتھے کسے عورت نوں سڑک ‘تے کھلوتا دیکھیا۔
عورت پنڈوں آئی جاپدی سی۔ اوہدے سریر ‘تے میلا گھگرا سی جس دا رنگ کدے لال ہووےگا۔ اسے رنگ دی چولی سی تے سر ‘تے چنی سی۔ اوہ وی موٹے لال کھدر دی پر لکی ہوئی۔ اپنے سر ‘تے اس میلے-کچیلے چیتھڑے وچ لپٹی ہوئی گٹھڑی چکی ہوئی سی۔ اوہدے کپڑے نہ کیول میلے سن سگوں پاٹے-پرانے وی سن۔
‘کوئی غریب بھکھارن ہوویگی۔’ سیٹھ لکشمی داس نے سوچیا۔
“کیوں مائی، کی چاہیدا اے؟” اوہناں پوڑیاں اتردے ہوئے پچھیا۔ نیڑے جان ‘تے اوہناں دیکھیا کہ عورت غریب صحیح، پر جوان تے سانولی ہون دے باو جود سندر اے۔
“اک رات کدھرے ٹھہرن دی تھاں چاہیدی اے سیٹھ جی۔ بہت دوروں آئی آں۔”
“نہ بابا معاف کر۔” اوہ کاہلی نال بولے۔ من ہی من اوہناں سوچ لیا کہ کسے انجان جوان عورت نوں رات بھر لئی گھر رکھن دا کی سٹہ ہووےگا۔ ہو سکدا اے، راتو-رات گھر وچوں روپیہ پیسہ جاں گہنے چوری کر کے بھجّ جاوے۔ ہو سکدا اے کہ اوہنوں بلیکمیل کر کے روپیہ وصول کرے۔ سیٹھ جی دا منڈا جوان سی۔ اوہ کدھرے اس انجان عورت دے چکر وچ نہ آ جاوے۔ پھر وی اوہناں سوچیا کہ دیوالی دی رات اے، کسے بھکھارن نوں درکارنا وی نہیں چاہیدا۔
“بھکھی ایں تاں کھانا کھوا دندا آں۔ لڈو، پوری جو جی چاہے کھا لے۔”
“میں بھکھارن نہیں آں سیٹھ جی۔” اوہنے اپنے سر ‘تے رکھی گٹھڑی ولّ اشارہ کردے ہوئے اتر دتا، “میرے کول کھان نوں بہت کجھ اے۔ مکی دی روٹی اے، سرہوں دا ساگ۔ پنڈ دا اصلی گھیؤ اے، دودھ اے۔ تہاڈے سارے گھر نوں ڈھڈّ بھر کے کھوا سکدی آں۔ مینوں تاں رات ٹھہرن دی تھاں چاہیدی اے۔”
اوہدی حاضر جوابی توں سیٹھ جی ہور گھبرا گئے۔ اوہناں سوچیا کہ پنڈ دی کسے معمولی عورت دی ہمت نہیں ہو سکدی کہ انج سوال-جواب کرے۔ کدھرے ایہہ عورت انکم ٹیکس والیاں دی جاسوس تاں نہیں اے؟
“نہ بابا، معاف کر۔ ساڈے گھر وچ تھاں نہیں اے۔ کوئی دوجا گھر دیکھ۔”
“تاں پھر دوجا گھر ہی دیکھنا پویگا سیٹھ جی۔” ایہہ کہہ کے اوہ عورت اپنی گٹھڑی سامبھدی ہوئی چلی گئی۔ سیٹھ جی مڑ کے پوڑیاں چڑھدے ہوئے واپس ورانڈے وچ جا رہے سن کہ اوہناں محسوس کیتا کہ امریکی دیوے دا پرکاش کجھ پیلا پیندا جا رہا اے۔ پاور دا کرنٹ پھر ہیٹھاں جا رہا اے۔ اوہناں پھر چیک کے کیہا، “انجینیئر، جینریٹر تیار رکھو۔ دیوے بجھ نہ سکن۔”
الیکٹرک انجینیئر بھجدا ہویا آیا تے اوہنے کیہا، “سیٹھ جی، کرنٹ بالکل ٹھیک آ رہا اے۔ انج جینریٹر وی تیار اے۔ تسیں بالکل نہ گھبراؤ۔”
“گھبراواں کیوں نہ؟” سیٹھ جی دا دل پتہ نہیں کیوں کسے عجیب جہی بے چینی نال دھڑک رہا سی۔ “جاندے نہیں، دیوالی دی رات اے، اک پل وی ہنھیرا ہو گیا تے اوہ دیوی دے آؤن دا سماں ہویا تاں دیوی رسّ کے کدھرے ہور چلی گئی تاں… تاں…؟”
دوجا دیوا
انکم ٹیکس افسر لکشمی کانت تیل دی بوتل لے کے اپنے فلیٹ دی بالکنی وچ نکلے تاں اوہناں دیکھیا کہ ساہمنے سیٹھ لکشمی داس دا محلّ بجلی دیاں روشنیاں نال جگمگا رہا اے۔
‘ہاں، کیوں نہ ہووے؟’ اوہنے سوچیا، ‘کروڑاں روپئے بلیک دا جو موجود اے۔ دس ہزار کی، بجلی دے دس لکھ بلبّ لا سکدا اے۔’
پھر اوہنے دیکھیا کہ اوہدی اپنی بالکنی دے بنیرے ‘تے جہڑے سو دیوے اس نے سجا کے رکھے سن، اوہناں ‘چوں اک دیوے دی لوء مدھم ہو رہی سی۔ اس نے گھبرا کے سوچیا، ‘کدھرے دیوا بجھ نہ جاوے، شگن ہی برا نہ ہو جاوے’، تے کاہلی نال اوہنے بوتل دا تیل دیوے وچ الٹا دتا۔ پھر لوء وی اچی کیتی تاں اوہنوں اجیہا جاپیا جویں نہ کیول اس دیوے دا، سگوں سو دے سو دیویاں دی لوء اک دم تیز ہو گئی ہووے۔
“دھن ہو دیوی۔” اوہنے کندھ ‘تے لکشمی دی تصویر اگے پرنام کردے ہوئے کیہا، “اس ورھے تاں تیری بڑی کرپا رہی اے۔”
پھر اوہنے کرسی ‘تے آرام نال بیٹھ کے اپنا جاسوسی ناول چکیا جہڑا مکن والا سی تے اوہدا ہیرو اس سمیں ڈاکواں دی ٹولی دے پنجے وچ پھسیا ہویا سی۔
بوہے دی گھنٹی وجی تاں رسوئی ‘چوں بیوی چیکی، “مخزرا دیکھو تاں کون اے؟”
“منگو نوں آکھو نہ، دیکھے کون اے؟” اوہنے ناول توں نظر چکے بناں اتر دتا۔
“منگو نوں میں بازار بھیجیا اے مٹھیائی لیاؤن۔” رسوئی ‘چوں آواز آئی۔
“پھر گنگا نوں بھیجو۔”
گنگا اوہناں دے گھر سویرے-شام بھانڈے مانجن آؤندی سی۔
“گنگا مردار تاں اج چھٹی منا رہی اے۔ کہندی سی، بئی ساڈی وی اج دیوالی اے۔ اج اسیں کم نہیں کراںگے۔ اس لئی میں وی چڑیل نوں کھڑے-کھلوتے کڈھ دتا۔”
گھنٹی اک وار پھر وجی۔
“چنگا ہن توں ہی اٹھ۔ ضرور سیٹھ جی دے گھروں مٹھیائی آئی ہوویگی۔”
“کیول مٹھیائی ہی آئی اے جاں کجھ ہور؟” اوہنے اٹھدے ہوئے پچھیا پر جدوں اوہنے بوہا کھولھیا تاں سیٹھ جی دا نوکر نہیں سی، کوئی عورت کھلوتی سی۔ عورت شکل توں گنوار جاپدی سی۔ کپڑے وی پاٹے-پرانے سن۔ سر ‘تے میلے جہے چیتھڑے وچ لپٹی گٹھڑی سی پر سی جوان تے سندر۔ لکشمی کانت نے من ہی من سوچیا، جوانی تے سندرتا اتے وی انکم ٹیکس لگنا چاہیدا اے۔
پر اچی آواز وچ اوہنے پچھیا، “کیوں؟ کی چاہیدا اے؟”
“بابو جی بہت دوروں آئی آں۔ گھر پرتن دا سماں نہیں رہا۔ رات ٹھہرن دی تھاں مل جاوے تاں بڑی کرپا ہوویگی۔ میں کدھرے نقر وچ پئی رہانگی۔”
لکشمی کانت نے اک وار پھر اس عورت دی جوانی دا جائزا لیا۔ پھر مڑ کے کنکھا رسوئی ولّ دیکھیا جتھے اوہدی بیوی پوریاں تل رہی سی۔ لاجو موٹی سی۔ اوہدے منہ ‘تے چیچک دے داغ سن پر اوہ داج وچ پنجاہ ہزار لیائی سی۔ اوہدے سارے رشتے داراں نے ودھائیاں دندیاں کیہا سی، “لکشمی کانت، سچ مچّ تیرے گھر لکشمی آئی اے۔”
لکشمی کانت نے اپنی بیوی ولّ دیکھیا۔ اوہدے ہتھ وچ پوریاں ویلن دا لکڑی دا ویلنا سی تے پھر ہولا جیہا ٹھنڈھا ساہ لے کے اوہ انجان عورت نوں سنبودھت ہویا، “آئی کتھوں ایں؟”
“بہت دوروں آئی آں بابو جی، پر اس سمیں تاں سیٹھ لکشمی داس دے گھروں آئی آں۔”
“کیوں؟ سیٹھ جی نے تینوں کڈھ دتا اے؟”
“ہاں! بابو جی، ایہی سمجھو، کڈھ ہی دتا۔”
“تے اتھوں توں سدھی اتھے آ گئی۔”
“ہاں، بابو جی۔”
لکشمی کانت نے کنے ہی جاسوسی ناول پڑھے سن تے اوہنوں پتہ سی کہ جے کوئی پونجیپتی کسے نوں تباہ کرنا چاہندا ہے تاں اوہدا ہتھیار کوئی اجیہی عورت وی ہو سکدی اے۔
‘تے سیٹھ جی نے مینوں ایہہ دیوالی دی بھیٹ بھیجی اے؟’ ایہہ سوچدے ہوئے اوہنے دند پیہ کے کیہا، “اس گٹھڑی وچ کی اے؟”
“اس وچ مکی دی روٹی اے، بابو جی۔ سرہوں دا ساگ اے تے پنڈ دا اصلی گھیؤ اے تے دودھ اے، دہیں اے۔”
“بس، بس رہن دے۔” اوہنوں وشواس سی کہ ایہہ سبھ بکواس ہے۔
جاسوسی ناولاں انوسار اس گٹھڑی وچ گہنہ ہووےگا۔ نشان لگے ہوئے نوٹ ہونگے۔ رات نوں گٹھڑی اس گھر وچ چھڈّ کے ایہہ عورت رپھو-چکر ہو جاوے گی تے جدوں سیٹھ اوہنوں پھڑواؤن دی دھمکی دیویگا تاں بناں کجھ لئے دتے اوہدے انکم ٹیکس رٹرن پاس کروا لویگا۔
“جاہ، دوجا گھر ویکھ۔” اوہنے عورت دی جوانی دا انتم وار جائزا لین توں بعد اک ہور ٹھنڈھا ساہ لیا تے بوہا بند کر دتا۔
“کون سی؟” لاجو رسوئی ‘چوں چیکی۔
“کوئی نہیں۔”
“کوئی نہیں سی تاں انی دیر کس نال گلاں کر رہے سؤ۔”
“میرا دماغ نہ کھا۔ کوئی بھکھارن سی۔”
“بھکھارن سی! تدے انی دیر مٹھیآں-مٹھیآں گلاں کر رہے سؤ۔ تینوں خوب۔”
اک وار پھر گھنٹی وجی۔
“جاؤ، جاپدا اے پھر تیری بھکھارن آئی اے۔” بیوی نے حکم دتا۔ لکشمی کانت نے بوہا کھولھیا تاں چٹی وردی پائی اک ڈرائیور ہتھ وچ مٹھیائی دا وڈا سارا سنہری ڈبہ لئی کھلوتا سی۔
“سیٹھ لکشمی داس نے دیوالی دی مٹھیائی بھیجی ہے۔”
لکشمی کانت ڈبہ لے کے اندر آیا تاں لاجو نے کاہلی نال ڈبہ لے لیا تے ڈرائیور نوں چیک کے بولی، “چنگا بھراوا، سیٹھ جی نوں ساڈی نمستے کہنا تے دیوالی دی ودھائی۔”
بوہا بند کر کے لکشمی کانت کمرے ‘چ پرویش کر ہی رہا سی کہ بیوی نے پھر ڈانٹیا، “اوہو! اتھے کھلوتے میرا منہ کی جھاک رہے ہو۔ چھیتی نال دیویاں ‘چ تیل پاؤ۔ ایہناں دی لوء گھٹ رہی اے۔”
تیجا دیوا
دیوا کیول اکو ہی سی جہڑا جھگی دے ساہمنے ٹمٹما رہا سی۔ دیوے وچ تیل وی بہت گھٹّ سی۔
اندر منجے ‘تے لکھو پیا سی۔ اوہدا ناں کدے لکشمی چند ہندا سی۔ جدوں اوہ اپنے پنڈ توں چل کے شہر آیا سی، تاں ملّ تے جھگیاں دی بستی وچ سارے اوہنوں لکھو ہی کہندے سن۔ غریب مزدور نوں، خاص طور ‘تے جدوں اوہ بے کار ہووے، بھلا کون لکشمی چند کہہ سکدا سی! اوہدی بیوی گنگا نقر وچ بنے چلھے ‘تے بھات پکا رہی سی تے سوچدی جا رہی سی کہ بچیاں نوں بھات نال کی کھان نوں دیواں؟ گھرے صرف دو روپئے سن، اوہدی اوہ لکھو لئی دوائی لے آئی سی۔ مالکن نے کھڑے-کھلوتے کڈھ دتا سی، صرف اس لئی کہ اوہنے دیوالی دی چھٹی منگی سی۔ پندراں دن دی تنخواہ باقی سی، اوہ وی نہیں سی دتی۔ کہہ دتا سی، “دیوالی توں بعد آؤنا۔ اج دے دن اسیں لکشمی نوں گھروں باہر نہیں کڈھدے۔” انے نوں اوہدے دوویں بچے بھجے-بھجے آئے۔ وڈا ستّ سال دا سی لکشمن اتے چھوٹی چار سال دی سی مینا۔
لکشمن بولیا، “ماں ماں! سیٹھ جی دے محلّ وچ انے دیوے بل رہے نے کہ جاپدا اے رات نہیں، دن اے۔ اک دیوا تاں انا وڈا اے کہ سبھ اوہنوں دیوی دا سمراٹ کہندے نے۔”
تے مینا نے بھنک کے کیہا، “ماں بھکھ لگی اے۔”
پر لکشمن نے اوہنوں جھڑک دتا، “ماں، ساڈے گھر اکو ہی دیوا کیوں بل رہا اے؟”
“اس لئی بیٹاکِ اسیں غریب ہاں۔ تیل دے پیسے نہیں کہ ہور دیوے بال سکیئے۔”
تے کھنگھدے ہوئے لکھو نے منجے توں آواز دتی، “توں پھر ایہہ دیوا وی بجھا دے۔ اس جھگی وچ ہنھیرا ہی ٹھیک اے۔”
“ہائے رام۔” گنگا چھیتی نال بولی، “دیوالی دی رات نوں دیوا بجھا دیواں؟ ہنھیرے وچ دیوی لکشمی نہیں آویگی۔”
لکھو انے زور نال چیکیا کہ کھنگھ دا دورہ پے گیا پر کھنگھدے-کھنگھدے وی اوہ بولی گیا، “دیوی سیٹھ لکشمی داس دے محلّ وچ آویگی ۔ لکشمی چند دے گھر نہیں آویگی ۔نہ بجھا دیوا تھوڑھی دیر وچ تیل مکّ جاویگا تاں اپنے آپ ہی بجھ جاویگا۔”
لکشمن جہڑا باری ‘چوں جھاک رہا سی، چیکیا، “بابابابا، دیکھو دیوے دی لوء اپنے آپ اچی ہو رہی اے۔”
“پاگل ہویا ایں اوئے۔” لکھو اوہنوں جھڑک ہی رہا سی کہ ایہہ دیکھ کے حیران رہِ گیا کہ باہر رکھے ہوئے دیوے دی لوء ہن جھگی وچ وی پھیل رہی اے۔
بوہا کھولھیا تاں دیوے دی لوء وچ دیکھیا کہ عورت کھلوتی ہے۔
“کی اے بھین؟”
“رات کدھرے ٹھہرن دی تھاں چاہیدی اے۔ بہت دوروں آئی آں۔”
“پھر اندر آ جا نہ۔”
اوہ عورت بوہے ‘چوں اندر آئی تاں اوہدے نال ہی دیوے دی لوء وی اندر آ گئی۔ لکھو نے کیہا، “ساڈے کول تاں بس ایہی جھگی اے۔ ہوویگی تاں تکلیف پر انی رات گئے ہور کتھے جاوینگی۔ منجا وی اک ہی اے پر میں اپنا بسترا زمین ‘تے کر لوانگا۔”
عورت زمین ‘تے بہت آرام نال چونکڑی مار کے بہہ گئی، “نہیں بھراوا توں بیمار ایں، توں منجے ‘تے سوں۔ میں تاں دھرتی ہی ‘چوں نکلی ہاں، دھرتی توں مینوں سکھ آرام ملدا اے۔”
گنگا نے کیہا، “جاپدا اے شہر وچ پہلی وار آئی ایں۔ کہو، دیوالی دیاں روشنیاں دیکھیاں؟”
“ہاں۔” عورت نے تھکیا ہویا ٹھنڈھا ساہ لیندے ہوئے کیہا، “دیوالی دیاں روشنیاں وی دیکھیاں، دیوالی دا ہنھیرا وی دیکھیا۔” گنگا اس دا مطلب نہ سمجھی۔ لکھو وی منجے ‘تے پیا سوچدا رہا۔ ایہہ عورت تاں کوئی بہت ہی انوکھیاں گلاں کردی اے تے اوہنے اچانک محسوس کیتا جویں اوہدی چھاتی توں کھنگھ دا بھار اپنے آپ اتر گیا ہووے۔ اوہ جہڑا ستّ دناں توں منجے ‘تے پیا سی، بناں سہارے دے اٹھ کے بیٹھ گیا تے بولیا، “گنگا اج تاں مینوں وی بھکھ لگی اے۔ کڈھ کھانا مہمان لئی وی۔”
گنگا نے ہانڈی چلھے توں اتاردے ہوئے شرمسار ہو کے کیہا، “بھات تاں اے پر نال کھان لئی کجھ نہیں اے۔ پتہ نہیں توں سکا بھات کھا وی سکینگی بھین؟”
“توں میری چنتا نہ کر۔” عورت نے اپنی گٹھڑی کھولھدے ہوئے جواب دتا، “میرے کول سبھ کجھ اے۔ اصل ‘چ ایہہ میں تہاڈے لئی ہی لیائی سی۔”
“ساڈے لئیپر توں تاں سانوں جاندی ہی نہیں سی۔”
“میں تہانوں بہت چنگی طرحاں جاندی آں، بھین۔ لکھو ویر نوں وی۔ لکشمن تے مینا نوں وی۔” ایہہ کہہ کے اوہنے گٹھڑی کھولھی تاں کھانے دی خوشبو سنگھ کے بچے اوہدے کول آ گئے۔
“ایہدے ‘چ کی اے؟” لکھو نے منجے توں اتر کے چلھے کول بیٹھدے ہوئے کیہا۔
عورت نے اک-اک چیز کڈھ کے اوہناں ساہمنے رکھ دتی، “ایہہ وے مکی دیاں روٹیانمکھن نال چوپڑیاں۔ ایہہ وے سرہوں دا ساگ۔ ایہہ وے پنڈ دا اصلی گھیؤ۔ ایہہ وے دیوالی دی مٹھیائی۔ اصل کھوئے دے پیڑے۔ ایہہ وے دہیں تے اس لوٹی وچ بچیاں لئی گاں دا دودھ۔ شہر وانگ پانی ملیا نہیں اے۔”
تے ایہہ سن کے سارے ہسّ پئے پر انا کھانا دیکھ کے لکھو دیاں اکھاں وچ خوشی دے ہنجھو آ گئے۔ روٹی دی برکی توڑدیاں بولیا، “ایہہ سبھ ہووے تاں پھر آدمی نوں ہور کی چاہیدا اے؟”
اوہ کھانا کھا رہے سن تے اس انجان عورت ولّ کنکھا دیکھ جا رہے سن جہڑی پتہ نہیں کتھوں اوہناں لئی ایہہ ساریاں نعمتاں لے کے آئی سی۔
کھا-کھا کے اوہ سارے آرام نال بیٹھے۔ تد گنگا نے کیہا، “بھین، اج تہاڈی بدولت ساڈی دیوالی ہو گئی۔”
لکھو ہسّ کے بولیا، “نہیں تاں دوالہ ہی دوالہ سی۔ تہاڈا دھنواد کویں کریئے بھین؟ سانوں تاں تہاڈی پوجا کرنی چاہیدی اے۔”
تے عورت نے کیہا، “دھنواد تاں مینوں تہاڈا کرنا چاہیدا اے۔ میں اس سارے شہر وچ پھری، پر کسے نے مینوں رات بھر لئی سہارا نہیں دتا، سوائے تہاڈے۔ سبھ مہلاں دے، سبھ بنگلیاں دے دروازے بند سن۔ میرے لئی کھلھا سی تاں کیول تہاڈی جھگی دا دروازہ۔ ہن میں ہر سال تہاڈے گھر آیا کرانگی دیوالی ‘تے۔”
گنگا نے کیہا، “بھین توں کل سویرے چلی جاوینگی تاں اسیں تینوں یاد کویں کراںگے؟ سانوں تاں ایہہ وی نہیں پتہ کہ توں کون اے؟ کتھوں آئی اے؟”
تے اوہدا جواب سن کے اوہ بڑی ڈونگھی سوچ وچ پے گئے۔ اس عورت نے کیہا، “میں اتھے تساں لوکاں کول رہندی ہاں…میں ایہناں کھیتاں کول رہندی ہاں جتھے لکھو ویر دے بابا انّ اگاؤندے سن اتے میں اس کارخانے وچ وی رہندی ہاں جتھے لکھو ویر مشیناں نال کپڑا بندے نے۔ جتھے انسان اپنی محنت نال اپنیاں ضرورتاں پیدا کردا اے۔ میں اتھے رہندی ہاں تے دیوالی دی رات نوں میں ہر اس گھر پہنچ جاندی ہاں جتھے اک دیوے وچ وی مینوں انسانیت تے سچا پریم جھلملاؤندا ہویا دکھائی دندا ہے۔”
تھوڑھی دیر جھگی وچ سناٹا رہا۔ ہن اس اکلوتے نکے دیوے دی لوء انی تیز ہو گئی سی کہ جھگی دا کونا-کونا جگمگا اٹھیا سی تے دور سیٹھ لکشمی داس دے محلّ وچ ہنیرا چھا گیا سی۔ شاید کرنٹ تے جینریٹر دوویں فیل ہو گئے سن تے بابو لکشمی کانت دی بالکنی دے سارے دیوے وی تیل مکن ‘تے بجھ گئے سن۔
“دیوی۔” گنگا نے ڈردے-ڈردے پچھیا، “تہاڈا ناں کی اے؟”
تے اس عورت نے مسکرا دے جواب دتا، “لکشمی۔”
