دو ہنجھو مہیندر سنگھ جوشی
میں اپنیاں سالانہ چھٹیاں وچوں کجھ دن کٹن پنڈ گیا ساں۔ اک سویر دھرم شالہ کولوں لنگھدیاں اپنے بچپن دے متر سادھو نوں اتھے بیٹھا دیکھ کے رک گیا۔ نال دے گھر دھالیوالاں دے سنتوکھ دا ویاہ سی، تے سناموں آیا بینڈ وجع رہا سی۔ اک بردھ جہڑا پہلاں کدے میرا دیکھیا پرتیت نہیں سی ہندا، اگے جاندا کھڑو کے واجا سنن لگا۔ اوہنے سوٹی زمین 'تے ٹیک کے اپنی کبی قمر نوں سہارا دتا ہویا سی، تد وی اوہدیاں ماس-ڈھلکیاں لتاں تھر تھر کمب رہیاں سن۔ اوہنوں باہوں پھڑ کے میں اپنے کول بہایا تاں اوہدیاں اکھاں دے کویاں وچ دو نکے نکے ہنجھو اٹکے نظر آئے۔ میں اک پاسے منہ کیتا تاں اوہنے پانی دیاں اوہ چھٹاں اپنے موڈھے 'تے رکھے پرنے نال پونجھ چھڈیاں۔
میں سادھو توں پچھیا، "کتھوں ویاہ کے لیائے نے ایہہ کڑی؟"
اوہ کہندا، "کڑی کیوں جی، پری کہو۔ دسدے نے باراں جماعتاں پڑھی اے، تے ہتھ لائے توں میلی ہندی اے۔ اوہدے نال دی اک وی بہو اج تکّ پنڈ 'چ نہیں آئی۔"
میں کیہا، "منڈے دا منہ تاں کسے لنگور توں ادھار لیا لگدے۔"
"جی تیویں تاں گھر نوں ملدی اے، بندے نوں کون پچھدے!" سادھو نے جواب دتا۔
ساڈی وارتالاپ بابے دے کنیں پے گئی، تے اوہ ایہدے وچ شامل ہندیاں بولیا،
"ایہہ جھوٹھ اے، بیوہ ماتا جہڑے اکھر لکھ دندی اے، بن پچھے پار ہو جاندے نے۔ چنگی کڑی گھر نوں نہیں، بھاگ نوں جڑدی اے۔"
ایہہ قسمت دیاں لکیراں والا سدھانت میں پڑھے لکھے نے تاں کی سویکار کرنا سی، سادھو نے وی نہ منیا۔
سانوں اپنے مت دا انوائی بناؤن لئی بابے نے گلّ چھیڑی، جنا میرا باپ ہسمکھ سی، ماں اونیں ہی کبیڑی سی۔ بسوا بہت سی، گھر نوں اگّ لائی نہیں سی لگدی۔ تاں وی پتہ نہیں کی اوہدے ڈھڈّ 'چ سول اٹھدا، بناں بہانے اوہدے نال آڈھا بنہی رکھدی۔ اک واری اوہ پانی جھارے نال منجے پے کے اکی دناں پچھوں ستھّ 'چ گیا تاں اتھے پہنچ کے وی اوہدے اگلے پچھلے پنن لگّ پئی۔ بیمار آدمی چڑچڑا ہو جاندے۔ میرے باپ نے تاؤ کھا کے گورلے کھوہ 'چ چھال جا ماری۔ لوکاں نے کئی کنڈے سٹّ کے ہلائے، پر اوہ مر کے ای باہر آیا۔
اندروں پیار دوہاں جیاں دا اینا سی، بڈھے گزرے پچھوں ماں نے چار مہینے بی نہ کٹے۔ ایویں گھر گھر کرن دی بان ہندی اے زنانیاں نوں۔ کہندے، جے اندر دا غبار نہ کڈھن، انھیاں ہو جان۔
میں تڑکے آتھنے تنّ سیر پکا دودھ کاہڑنا تے ادھا رہے توں پی لینا۔ کدے ملائی نوں توڑی پاڑ لئی، کدے دہیں نوں ہتھ مار لیا۔ منہ دا سواد بناؤن نوں اک ادھی گلی دی لوڑ ہندی، اوہ میری چھوٹی بھین تھپّ دندی۔
خوراک تے محنت نال میرا سریر شتیر جنا لما ہو گیا تے صلع برگا کاٹھا۔ میرے کول ستّ پوریاں دی ڈانگ ہندی تیل 'چ بھجی ہوئی۔ منڈے پچھدے 'توں سمّ نہیں لواؤندا؟' میں کہندا، 'سمّ میریاں مٹھیاں وچ اے۔' اک وار کھڑکا ہو کے ابھڑوایا اٹھیا تاں ایں لگیا جویں اندر چور ہندے۔ میں دوہاں ہتھاں 'چ پھڑ سوٹی ماری تے برجی دے بچالیوں اٹّ بڑھک کے باہر آ ڈگی! اوہ سوٹی جے جھوٹے دے بجی ہندی، لکّ توڑ دندی۔ پھیر اک باری میں میلہ دیکھ کے مڑیا آؤندا سی۔ راہ 'چ بندے لڑی جان، چار اک پنڈ دے، تنّ اک دے۔ اوہناں نوں بھڑدے دیکھ کے میرا ہتھ رساؤن نوں جی کر آیا۔ میں ماڑیاں دا دردی ہو کے چاراں وچوں اک دے پڑے 'تے ڈانگ چھڈی۔ اوہ پچھانہ جھاکیا، تاں میں؛ جہدے نال جان نہ پچھان۔ چار اوہ تے تنّ اوہ، سارے میرے پچھے پے گئے۔ میں اک بھڑیں نال پٹھّ جوڑ کے سوٹی چلائی تے ستاں نوں بھاجڑاں پا دتیاں۔
میں اجے مچھوہر ای سی، جد ناطیاں والیاں نے دہلی نیویں کر دتی۔ میں باپ نال بیتی یاد کر کے ویاہ توں چلدا سی۔ میں کیہا، پتہ نہیں کہڑی کلجوگن دے بس پے جانگے۔ جیہنے سگائی نوں ٹوکنا، میں اوہنوں ایہی کہہ کے ٹال دینا، 'بھائی پہلاں کڑی نوں باروں اٹھا لائیے۔'
اک دن کھنڈھاں 'تے گلاں تردیاں 'چ کسے نے کیہا، 'گوئیاں دی چھوٹی نونہہ، بڑی چھیل اے۔'
کولوں کوئی بولیا، 'گوئیاں دی نونہہ نہ ہوئی، سالی کارو ہو گئی عبدل گڑھ والی۔'
میں کیہا، 'اوئِ ایہہ کارو کون ایں۔'
اوہ کہندا، 'ہیر جمی اے مڑ کے جٹاں دے گھر۔ رجّ کے سوہنی، اوہدا منہ دیکھ کے بھکھ لیہندی اے۔ بڑے بڑے پنڈاں دے مالک اوہدے ساک نوں ہتھ بنھدے پھردے نے، کہندے اوہدی ڈولی کئی لوتھاں اتوں لنگھو!'
میں چڑی چوہکدی نال گھوڑی 'تے کاٹھی پائی تے رتا کو دن چڑھدے نوں ابدلگڑھ پہنچ گیا۔ میں پالیاں نوں پچھیا، 'اوئِ تھوڈے پنڈ کوئی کارو اے۔' کہندے، 'آہو ہے، ہنے ہنے حاضری لے کے کھیت گئی اے۔' میں گھوڑی ریبیئے پا لئی۔ پنڈوں کوہ کو 'تے اک زنانی دسی۔ تور کی سی، لوہڑا سی۔ نکی نکی ڈنگھ، جانوں مرغابی ڈھاب 'چ چھلاں اٹھاؤندی تری جاندی اے۔ میرے من نے کیہا، 'کارو تاں ایہی اے۔'
برابر ہو کے میں اوہدا منہ دیکھیا۔ بھاویں اوہنوں سورج کہہ لؤ، بھاویں چند کہہ لؤ۔ ناؤں پچھ کے کی کرنا سی۔ میں جھاکدا جھاکدا اگے لنگھ گیا تے پھیر گھوڑی موڑ کے جھاکدا جھاکدا پچھے لنگھ گیا۔ دو تنّ گیڑے ایویں مارے۔ جدوں اوہ روٹی کھوا کے آئی تاں میں پھیر اوہنوں کھیتاں نوں جاندا ملیا۔ اوہ میرے راہ وچالے ہو کے کھڑو گئی۔ کہندی، 'توں کون ایں؟'
میں کیہا، 'میں بچتر آں بلبیہڑے والے جورابر سنگھ ذیلدار دا منڈا۔'
کہندی، 'کویں آئییں؟'
میں کیہا 'ایویں۔'
کہندی، 'جے ایویں آیا سی، تاں ڈنڈی کہڑے قصوروں گھوڑی دے کھراں توں بڈھواتی۔'
اوہدی مسکڑی دیکھ کے مینوں حوصلہ ہو گیا۔ میں کیہا، 'بھاگمان، مار بھاویں چھڈّ، میں تاں تیرا ناؤں سن کے آیاں۔ ستّ سو وگھے زمین اے، دو جوڑیاں بلداں دیاں نے، چار مھیساں نے۔ کسے گلّ دا توڑا نیں، جے دل گڈدے گھوڑی 'تے بہہ جا۔'
اوہنے میری جتی توں جوڑے تک ایں نگاہ ماری جویں منڈی 'تے خریدن توں پہلاں بہڑکا انگیدے۔ پھیر کہندی، 'تتا نہ لکّ۔ بھلے گھراں دیاں دھیاں ادھل کے نہیں جاندیاں ہندیاں۔ باپو نال گلّ کر لے۔ کی پتہ میں وی کولوں ہنگورا بھر دیاں۔'
میں اوہناں دے نائی دے ہتھ اتے ادھ پا چاندی رکھی تے اوہنوں عطا پتہ سمجھا کے آ گیا، نائی نے کڑی دے پیو نوں دسّ پائی تے ڈوماں جیوں میرے سوہلے گائے۔ اوہ کہندا، 'جا کے گھر باہر دیکھ آ۔' نائی ساڈے پنڈ آیا تاں میں بھری وانسلی اوہدے لکّ نوں بنھ دتی پر کرم میرے کھوٹے، نیپرے گلّ پھیر وی نہ چڑھی۔ بڈھا کہندا، 'اک دھی اے میں نہیں اوہ پونیئیں جٹاں دے ویاہنی۔'
میں پھیر جا کے کارو دے ہتھیں پیریں پیا۔ اوہ کہندی، 'دل نہ چھڈّ۔ زمین تاں تیرے نالوں بہتی اک سردار کول اے، جہنے گیڑیاں مونہوں اپنا تے ساڈا پنڈ اک کر رکھے 'ن؛ 4000 وگھے۔ توں گھر اوہدے نالوں سوہنا پا لے، میں آپے باپو نوں تیرے پچھے منا لؤں۔'
میں شہر دے اک بڈھے مستری دا سیانوں سی۔ اوہنوں مل کے کیہا، 'اک گھر پا دے جہدے نال دا پنجاہ پنجاہ کوہ 'چ کسے کول نہ ہووے۔' ہاڑھی بڑی سوہنی لگی سی تے اوہدی بٹت پلے سی۔ میں اوہ ساری اوہدے ہتھ 'تے رکھ دتی، پر اوہنے سر ہلایا، کہندا، 'ایہدے نال کش نہیں بننا۔' جی نے کیہا، ویاہ پچھوں کی لہنگا پھوکانگے۔ میں ادھی زمین آڈ رہن کر دتی تے مستری موہرے روپئیاں دا ڈھیر لا دتا۔ اوہ دسور گیا تے گڈی پتھر دی بھر لیایا۔ باریاں، جھروکھے، تھمھلے تے ہور نک سک۔ اوہنے کدے کسے راجے دے محلّ 'تے کم کیتا سی۔ کہندا، 'اوہ چیز بنا کے دیؤں، جہڑی یاد رکھیں۔'
میرا مکان اسرنا شروع ہویا۔ چارے پاسے کھلھے برانڈے، اوہناں دیاں لال پتھر دیاں کولیاں تھمھلیاں، تھمھلیاں وچالے چٹے پتھر دیاں پھلدار جالیاں تے اندر انتاں دے کمرے۔ دناں وچ ای تھنو تھوں ایس گھر دی چرچہ ہون لگی۔ پنڈ وچوں راہی لنگھدے، تاں ایہنوں ونگ پا کے دیکھ کے جاندے۔ اک دن ابدلگڑھ گیا تاں کارو دے بھا دا چند چڑھ گیا۔ میرے موڈھے 'تے ہتھ دھر کے کہندی، 'میں سن لئیاں تیری ہبیلی دیاں گلاں۔ پوری کر لے، تے آپاں اپنا قول نبھاؤن نوں حاضر آں۔'
پٹھے مڑدے دی میری گھوڑی تاریاں دے چھڑاں ماردی جاوے۔
میں آؤندیاں ای کاریگر نوں کیہا، 'بھاویں کندھ کندھ اتے راج کھڑھا کر دے، پر گھر ہن بنیا ہی دسے۔'
ماجنا میرا ایڈا نہیں سی، جڈا کم وڈھّ لیا۔ دو کو مہینے پچھوں مستری پھیر پیسیاں نوں ادالے ہو گیا۔ دانے اجے دور سی۔ میں شاہاں کول گیا تے باقی رہندی زمین وی گہنے پا دتی۔
مینوں ہن اکو لگن سی، گھر دی۔ فرنا ترنا کیتا بند۔ لوء ہون توں ہٹن تکّ کھیتاں وچ سند چلاؤنے، رات نوں فصلاں دی راکھی سونا۔ دودھ دی تھانؤں لسی پینی، روٹیاں کدے چوپڑنیاں ہوئیاں چوپڑ لئیاں، نہیں تاں ان-چوپڑیاں ہی کھا لئیاں۔ جہڑا گھیؤ نکلنا اوہدی تپّ تپّ لوکاں نوں تول دینی۔ کوڈی کوڈی دی کرس کیتی۔ سماں دب کے لگیا، بے شمار جنس ہوئی پر جہڑی رقم وٹی، پتہ نہی کہڑیاں کھڈاں وچ وڑ گئی۔ مستری نے کاٹھ خریدن جانا سی۔ کہندا، 'پیسے کڈھ۔' میں دو بلد ویچے، چارے مھیساں، ساریاں ٹوماں۔ پھیر وی پونجی تھوڑھی رہندی دسی، تاں میں ہکّ 'تے پتھر دھر کے گھوڑی کلیوں کھولھ دتی۔
مستری دی اڈیک وچ کم بند سی۔ میں کیہا، بھجّ کے کارو دا منہ دیکھ آواں۔
کہندی، 'کی حالَ اے گھر دا؟'
میں کیہا، 'چھتاں 'تے اے۔'
کہندی، 'ہونا سی حوصلے نال تکڑا، توں سکدا جانیں؟'
میں کیہا، 'نہیں سکنا کیوں اے، ایہہ تاں ایویں بھکھ ہو گئی سی پنج چار دن۔'
پھیر پچھدی اے، 'ایتکیں جتی 'تے ای سوار ہو کے آئییں؟'
میں جواب دتا، 'گھوڑی اپنی کوئی منگ کے وانڈھے لے گیا سی یار دوست۔'
کہندی، 'چنگا جاہ، چھتاں پا کے آوینگا تاں براہمن توں ویاہ دی طریق وی کڈھوا لیائیں، باپو منّ گیئے۔'
مینوں اچمی لگّ گئی۔ کد مکان سرے چڑھے، کد اوہدے در 'تے رنگلے چوڑے والی کارو نوں رتھّ وچوں اتاراں۔ میں تکھاناں دے ناسیں دھوآں چاڑھ دتا، 'چھیتی کرو اوئِ، چھیتی کرو'، تے اوہناں نے وی کھپن کنیؤں کوئی قصر نہ رکھی۔ ساڈے بنیریاں 'تے پلستر ہو رہا سی، تے میں سوچی جاندا سی، اجکلھ وچ ٹکرانگے کارو دے باپ نوں، جد نائی آ گیا، ابدلگڑھ توں پاٹی چٹھی لے کے۔ میں کیہا، 'سکھ اے؟' کہندا، 'چلانا کر گئی کرتار کر۔'
بابے دی پچھلی گلّ سن کے میرے دل نوں جھٹکا وجیا تے میرے مونہوں نکلیا، 'چلانا کر گئی؟'
اوہ کہندا، "ہاں۔ جہڑے سردار دی گلّ میں کیتی سی، اوہنوں سوہ سی بئی میرے گھر بنیا تے کارو گئی۔ اوہ موقع تاڑ کے نوکراں نال اوہنوں جھڑی وچ چکن آ پیا۔ پنج اوپرے بندے، ساریاں کول ہتھیار، تے آلے دوآلے پنڈ دا کوئی نہ۔ کارو چپّ کر کے دشمن موہرے گھوڑے 'تے بہہ گئی۔ نوکراں کول دو بوتے سی۔ اوہ اوہناں نے اگے پچھے کر لئے۔ جدوں پنڈ دی جوہ ٹپن لگے، کارو نے مڑ کے سردار دی گردن نوں جفا ماریا تے کھچّ کے بھنجے سٹّ لیا۔ اوہدے حمےتی بوتے بہا کے بھجے پر اوہناں دے نیڑے لگن توں پہلاں کارو نے اوہدی گھنڈی بھنّ دتی۔ اک نوکر نے برچھا چلایا تے اوہ سارا اوہدی وکھی وچ لہہ گیا۔ کارو نے برچھا زور نال کھچّ کے موڑواں اوہدے کالجے وچ ماریا تے اوہ تھاؤں 'تے ای چتّ۔"
اک دن میں کارو دا ہتھ فڑن نوں تکایا سی۔ کہندی، 'چوری کیوں کردیں، باپو نے ایہہ تینوں بھری پنچائت وچ پھڑا دینے، پر اوہ ہتھ مینوں مری دا وی پھڑنا نہ ملیا۔ میرے جان توں پہلاں اوہنوں لامبو لائی بیٹھے سی۔
"گھر تیرا بھاویں کنا ہی سوہنا ہووے، پر اوہدے وچ ہن کویں جی لگدا ہوؤُ بابا تیرا؟" میں پچھیا۔
"جی کہندے ہندے نے، جدھر گیا بانیاں ادھر گیا بازار"، اوہ بولیا۔ "کارو مری پچھوں کال پیا، تنّ سال، اچھا کٹھّ۔ دانے زمیں وچ سٹّ آئیے، تے اوہ پئے ای جھلسے جان۔ میں چپا چپا روٹی نوں ترسدا سی۔ شاہ دا قرضہ کویں اتاردا۔ اوہنے قرقی کرا کے ویاج ویاج وچ گھر خرید لیا۔"
بینڈ ہن تکّ خاموش ہو چکا سی۔ بابے نے ڈنگوری چکی تے تر گیا۔ اوہدی پریت کتھا سن کے میری چھاتی ونھی گئی تے پلکاں سجّ گئیاں۔ میں سادھو نوں پچھیا، "ایہہ کہدے ولّ آئٔے بابا، اگے دیکھیا نہیں کدے!"
"تسیں نہیں جاندے"، اوہ بولیا، "ایہہ گجن چاہل دا رشتے دار اے۔ ایہنوں 'گپی' 'گپی' کہندے نے۔"
