دو-قمیضاں گربخش سنگھ پریتلڑی
اج رتو-راج نوں بڑا چاء سی۔ اس دا سولھواں جنم-دن اخیرلی ہولی والے دن آؤندا سی۔ پر اوہنوں چاء اینا اپنے جنم-دن دا نہیں سی، جنا اپنے بابا جی کولوں دو قمیضاں دی کہانی سنن دا سی۔ ایہناں قمیضاں اتے کیسری چھٹے پئے ہوئے سن، ایہناں دا فیشن بڑا پرانا سی۔ ایہہ قمیضاں رتو دے بابا جی اخیرلی ہولی والے دن چمڑے دے اک اٹیچیکیس وچوں کڈھدے سن، تے اپنے کمرے دے بوہے بند کر کے اک قمیض اک گل پا لیندے، تے دوجی نوں ٹنننے اتے سودھ کے، اوہدا اگا-پچھا چمّ کے اک تھمھی اتے ٹنگ دیندے سن۔ پھیر اک سڈول مرادابادی گنگا-ساگر دی ٹوٹی وچوں دو چھنکے اگے تے دو پچھے سٹدے سن۔
گھر دے باقی جیاں نوں کہانی دا پتہ ہون کرکے کوئی اتسکتا نہیں سی، پر رتو-راج نے جدوں دی ہوش سمبھالی سی، اوہ ورلاں-جھیتاں تے شیشیاں وچوں جھاتیاں ماردا رہندا سی۔ اوہدی امی اوہنوں تاڑنا کر دیندی سی، "نہ رتو، بابا جی ناراض ہو جانگے۔"
پر رتو دا خیال سی کہ اوہدے بابا جی کسے نال ایوں ناراض کدے نہیں ہندے کہ اوہناں دی ناراضگی دا کسے نوں سہم لگا رہے۔ اوہدی عمر باراں ورھیاں دی ہی سی جدوں اس نے بابا جی کولوں ایہناں قمیضاں دی کہانی بارے پچھنا شروع کر دتا۔ اوہدی امی اوہنوں غصے ہندی۔
پر بابا جی مسکرا کے آکھدے — "نہ کڑیئے، رتو نوں غصے نہ ہو — ایہہ اتسک ہے سنن لئی، تے میں اتسک ہاں ایہنوں سنان لئی؛ پر سنانی ایہہ ایہنوں ایہدی اوس عمر وچ ہے جس وچ میری عمر وچ ایہہ واپری سی۔… رتو پتر ہور چونہ ورھیاں نوں توں اوس عمر دا ہو جائینگا! اس دن نوں توں وی اڈیک تے میں وی اڈیکانگا۔"
تے اج اوہ دن آ گیا سی۔ رتو نوں بڑا چاء سی کہ اج اوہ اپنے بابا جی دا رازدان ہو جائیگا۔ اوہدے بابا جی انوکھی طبیعت دے مالک سن۔ عمر بھاویں اوہناں دی وڈی ہندی جاندی سی، پر اوہ ہر ویلے کمیں لگے رہندے سن۔ اوہ ہر کسے دی خوشی دا خیال رکھدے سن۔ ظاہرہ کدے کسے نے اوہناں نوں کدے اداس نہیں سی ویکھیا۔ ہسدے اوہ بھاویں بہتا نہیں سن، پر مسکراہٹ اوہناں دی بڑی سکھالی تے روشن سی۔ اداسی دی کوئی لکیر اوہناں دے منہ اتے نہیں سی پر جدوں رتوؤنھاں دے کمرے وچ بیٹھا تصویراں ویکھدا ہندا سی تے بابا جی اپنے دھیان بیٹھے ہندے سن، تاں کدے رتو اکھ چرا کے اوہناں نوں ویکھ لیندا سی۔ ایس کمریوں باہر، لگبھگ ہر کسے نال مسکراندیاں اکھاں وچوں اک گمبھیر جیہا بدل اٹھدا رتو ویکھدا سی۔ رتو دے چھٹّ کسے ہور دے ساہمنے اوہ اپنے آپ نوں آپے وچ مگن نہیں سن ہون دیندے۔
چار جنم-دن رتو نے گن-گن کے لنگھائے سن۔ اوہ اج سولھاں ورھیاں دا ہو گیا سی تے اوہدے بابا جی دی شرط پوری ہو گئی سی۔ اوہدے بابا جی ہمیشاں وانگ اوہدے جنم-دن دا کھانا ساریاں نال کھا کے اپنے کمرے وچ چلے گئے سن، تے اوہناں بوہا بند کر لیا سی۔
اک گھنٹے بعد اوہناں بوہا کھولھیا تے رتو نوں اندر آؤن لئی آکھیا۔ رتو دیوان اتے بہہ گیا۔ جوانی چڑھدی روح نوں زندگی دے ادب نے اج نراستا دی تصویر بنا دتا سی۔ اوہ محسوس کر رہا سی کہ ساہمنی تھمھی اتے لٹکدی قمیض نال کسے مہان جذبے دا سنبندھ ہے، تے جہڑی قمیض اوہدے بابا جی نے اپنے گل پائی ہوئی سی، اوہدے وچ وی انوکھیاں تانگھاں دا تانا-پیٹا سی۔
اوہدے بابا جی دے سارے وال سفید سن، پر رتو نوں کئی واری اوہ اپنے جیڈا بال ہی دسدے سن، تے اج اوہ اوہدے وانگ جوانی-چڑھے دسّ رہے سن۔ اوہناں دیاں اکھاں وچ اوہی چانن سی، تے ویکھن جانن دا اوہی چاء سی جہڑا اوہدیاں اکھاں وچ۔
بڑی کومل گمبھیرتا نال اوہدے بابا جی ٹنننے اتوں قمیض لاہ لیائے، جدھی اک بانہہ اوہناں اپنے موڈھے اتے تے دوجی دوجے موڈھے اتے پلما لئی۔ اوہناں دی گل پئی قمیض اوہدے ہیٹھاں لک گئی۔ جدوں اوہ رتو-راج کول آئے، تاں آپ-مہارے ادب نال رتو-راج اٹھ کھلوتا۔ بابا جی نے آدر نال اوہنوں بٹھا دتا تے آپ اوہدے نال بہہ گئے۔
"رتو، میرے پتر، توں ایہناں قمیضاں دی کہانی سننا چاہندا ایں؟"
"ہاں… جی!"
پہلی واری رتو دی زبان اپنے بابا جی دے ساہمنے تھڑک گئی سی۔ ہور ہر کسے دے ساہمنے اوہنوں کئی واری سنگ آ جایا کردی سی، پر بابا جی دا رویہ اوہدی سبھ سنگ لاہ دیندا سی۔ تاں وی اوہنوں پتہ نہیں سی لگّ رہا کہ اوہ کی پچھے، تے کس طرحاں دا جواب دیوے۔ ایہو جیہا کوئی بھیت ہے جدھی گجھی اداس جھلک بابا جی دیاں ظاہرہ خوش-رہنیاں اکھاں وچ شاید ہی کسے نے تاڑی ہووے۔
"میرے رتو رانے — اج پنجاہ ورھے ہوئے جدوں میں تیرے جیڈا ساں۔ — اودوں میں اپنے آپ نوں بڑا نگونا سمجھدا ساں۔ ویکھدا ساں دنیا وچ امیری وی اے، دوستی وی اے، پر میرے ورگے منڈے ایس جشن نوں صرف دوروں ہی ویکھ سکدے نے، وچ شامل نہیں ہو سکدے، جیکر دوروں کھلوتیاں میں کئی خوش-محفلاں ویکھیاں سن۔"
تے اوہناں نے رتو دے موڈھے تھپکا کے آکھیا، "پر رتو پتر، اوہ خیال میرا بالکل غلط سی، تے جس چنگی کڑی نے مینوں ایس غلط-خیالی دے دابو اثر ہیٹھوں کڈھ دتا اوہدی ایہہ قمیض اے۔"
بابا جی نے سر جھکایا، تے رتو دا سر اودوں وی بہت آپ-مہارے جھک گیا، تے اوہدے جوان بلھ اس ادرائی قمیض نوں لگّ گئے۔
بابا جی رتو دے ایس رویئے نال مگدھ ہو گئے، تے اوہناں اوہدا سر چمّ کے آکھیا، "بڑا بیبا پتر ایں توں!… اودوں، رتو-رانے، اوہ میرے جیڈی سی، پر میرے نالوں کجھ وڈی سی — ایہدا نرنا میں کدے نہیں کر سکیا۔ پر ایہہ نرنا میرا پکا سی کہ اوہدے ورگی جند اگے کدے میں کوئی ویکھی نہیں سی۔ اوہ مینوں ایڈی چنگی لگی کہ اودوں سبھ کجھ مینوں چنگا-چنگا لگن لگّ پیا سی… توں اودن انگریزی دی اک کتاب پڑھ رہا سیں — میں ویکھی، اوہ 'پیار-کہانیاں' سن، پر رتو، ایہناں پیار -کہانیاں دیاں پریمکاواں ورگی اوہ نہیں سی۔ — اوہ ویاہی ہوئی سی۔ اوہ کدے مینوں 'کاکا' آکھدی — اوتھے سارے مینوں 'کاکا' آکھدے سن — کدے 'بھرا' آکھدی تے کدے میرا ناں وی بلا لیندی سی، تے میں ہمیشہ اوہنوں 'بھین' ہی آکھدا ساں۔…
اوہدے نال میں کدے کوئی رشتہ نہیں سی چاہیا، صرف ایہو چاہیا سی کہ اوہ سکھی وسے تے میں اوہنوں بڑا چنگا منڈا لگّ جاواں — تاں میں بڑا چنگا آدمی بنن دی کوشش کراں گا۔ جیکر سکولاں دے ودیارتھی سال دے اخیر اتے آکھیا کردے نے، 'ایتکیں ربّ پاس کرا دیوے، اگے توں خوب محنت کر کے بڑے چنگے پاس ہووانگے'۔"
بابا جی چپّ کر گئے تے پلمدی قمیض دا پلہ پرھاں ہٹا کے، گل پئی قمیض دے رنگ-چھٹیاں اتے پوٹے پھیردیاں، اوہناں آکھیا، "ایہہ رنگ-چھٹے اوہدے ہتھیں میری ایس قمیض اتے ڈگے سن — اوہ بڑے ہی پیارے ہتھ سن — رتو-راج!"
تے پلمدی قمیض دے پلے اوہناں نے پھیر اپنی قمیض اتے کر لئے۔
"ایہہ قمیض اوہدے گل دی قمیض اے، تے ایس قمیض دی کہانی میری ساری پریت-کہانی ہی نہیں، میری جیون-کہانی ہے۔… میں خوش ہاں کہ اج ایس قمیض دی پنجاہویں ورھے-گنڈھ اتے توں میرے نال شامل ایں۔ اصل وچ توں میری روح دا ہی ودھاء ایں، تدے اج توں ادب دی مورت بنیا بیٹھا ایں۔ ایس قمیض دی ملکہ نے زندگی دے حسن نال مینوں ادب سکھایا سی، جس نے کی اوکھے تے کی سوکھے، میری عمر دے ہر ورھے دی تہہ وچ پرسنسا دا کومل لشکارا پا دتا۔…
"ایہہ کڑی صرف مینوں سوہنی ہی نہیں سی لگی، اپنے محلے دے سارے نوجواناں دی اوہ چرچہ سی۔ پر اوہناں وچوں کسے نال اوہ گھٹ ہی بولدی سی۔ کئی اوہناں وچوں لمے-جھمے، کئی امیر، کئی سوہنے تے خرچیلے سن۔ میں کجھ وی نہیں ساں۔ اوہدے محلے دا غریب جیہا پراہنا، اک جوڑا کپڑیاں دا دھو لیندا، دوجا پا لیندا ساں…۔
"پر رتو، اوہدی سخاوت توں میرا نکا جیہا دل صدقے ہو ہو پیندا، جدوں اوہدا کوئی کم کرن لئی میں اوہنوں آکھیا تے اس میتھوں کرا لیا۔ کسے ہور نوجوان نال اوہنوں مسکراندی میں کدے نہیں سی ویکھیا — اوہ مغرور بالکل نہیں سی — رتو، اوہ سگوں بڑی سوگھی والی سی۔ اوہناں نوجواناں دیاں نظراں وچ اوہ ادب نہیں سی، کہ جس ادب دے روبرو حسن بے-نقاب ہو سکدے — پر مینوں اوہ مسکراء کے ملدی سی۔
"ایس مسکراہٹ نے نگونے ہون دا احساس میرے اندروں اڈاء دتا۔ میں آکھاں: 'جدھے نال مسکرا سکدی اے، اوہ نگونا کس طرحاں ہو سکدے؟' … دوجے منڈے میرے نال ایرکھا کرن لگّ پئے… پر میں کجھ منگدا تاں نہیں ساں، صرف اینا ہی چاہندا ساں کہ اوہ مینوں پچھان لوے — ایہی کہ بنا کسے غرضوں اوہ مینوں ایڈی چنگی لگی سی جیڈا کوئی ہور نہیں سی لگیا۔ بس! … تے اوس، رتو، مینوں سچیں پچھان لیا — مینوں جاپن لگّ پیا کہ اوہ مینوں کجھ سمجھدی سی جو میں اوہنوں سمجھدا ساں۔ میں دھارنا دھار لئی کہ اوہدی خاطر میں بڑا چنگا آدمی بنانگا جدھے بارے سن کے اوہنوں خوشی ہووے…۔ ایہدے نال میری دلیری ودھ گئی، میری تور چنگی ہو گئی، میری صحتَ چمک پئی، جہڑی زندگی مینوں بے-لحاظ تقدیر ہی جاپدی ہندی سی، اوہ اک پینگھ دسن لگّ پئی، جس پینگھ نوں جنا اچا کوئی ہمبھلا مارے اونی اچی اوہ ایہنوں چڑھا سکدے۔ مینوں بڑا ہی مٹھا ہلارا آیا۔ اپنی زندگی دے سپنے میں ایس ہلارے وچ بنائے، تے ایہناں سپنیاں دی پورتی لئی میں اج تکّ سر-توڑ کوششاں کردا رہا ہاں۔
"پر رتو میرا تاں ایہناں قمیضاں دی کہانی سنن لئی اتسک اے، جس نوں جانن لئی اوہ ہر ورھے جھاتیاں ماردا رہا اے۔ سنو، پتر جی — ایہی ہولیاں دے دن سن۔ ساڈی گلی وچ گہما-گہما سی۔ منڈے، کڑیاں، استریاں، مرد سبھ رنگ-رتے سن۔ کئی تاں نرا کھرود ہی کردے سن، خوش کرن دی تھاں رسّ-روا دیندے سن۔ پر اک-دو گھراں وچ میں رانگلی مسکراندی ہولی وی ویکھی۔ ہلکے رنگاں دیاں گلاب دانیاں وچوں چھٹے، تے خوشبودار گلال دے دھوڑے…"
تے بابا جی نے اپنے گنگا-ساگر وچوں قمیض اتے دو ٹوپے لائے، رتو نوں بھنی بھنی سگندھ آئی۔
"میں، رتو، اس گلی دا پراہنا ساں۔ اخیرلے دن، کہندے سن، جدھا جی کرے اوہ کسے نوں پچھ کے اوہدے اتے رنگ سٹن دی خوشی کر لوے۔ بھاویں میں اک مہینے دیاں چھٹیاں کٹن گیا ہویا ساں، تاں وی اک امیر منڈے نوں حساب پڑھا کے چار روپئے مہینے میں لینا کیتا ہویا سی۔ اک روپیہ اوہدے کولوں منگ کے منے گنگا-ساگر خرید لیایا ساں۔ ایہنوں میں گلاب دے پانی نال بھر لیا، وچ سچا کیسر گھول دتا — جویں میں ہن وی گھولیا اے۔"
تے بابا جی نے انگل بھر کے رتو دے متھے اتے بندی لا دتی۔ رتو اچمبھت ہویا بیٹھا سی، اوہدے منہ اتے ادرائی ہوئی جوانی دی بھاہ سی۔
"اوہ ساری رات، رتو، میں ایہی سوچدا رہا: جے اوہ ہولی کھیڈن باہر ہی نہ آئی تاں…؟ — تے سویرے ہی مینوں پتہ وی لگّ گیا کہ ویاہ توں بعد اس ہولی کھیڈی ہی نہیں۔ پر ہن اوہدی مسکراہٹ نے مینوں اوڈا ڈرو نہیں سی رہن دتا — دس کو وجے تک جدوں کھرودی ٹولیاں دور چلیاں گئیاں، تاں میں ایہہ گنگا-ساگر پھڑ کے دو واری اوہدے گھر اگوں لنگھیا تے مڑ آیا۔ تیجی واری اوس مینوں ویکھ لیا تے اوہ بوہے اتے آ گئی۔
"'کیوں، کاکے نوں ہولی کھیڈن والا کوئی نہیں ملیا؟'
"میں شرما گیا، پر مونہوں کجھ کہن دی ہمت بنا ہی لئی۔
"'میں تاں بھین نال ہولی کھیڈن آیا ساں!'
"'پر کاکا، ایہہ دوجی ہولی اے، جہڑی میں کھیڈی نہیں… ہن کھیڈن دی عمر میری لنگھ گئی اے…'
"'تسیں ہو تاں میرے جیڈے ہی!'
"'ہاں، تیرے جیڈی ہی ہووانگی — پر — پر — ہچھا — ہچھا — توں آ جا ساڈے اندر — میری ماں اندر ای اے — میں تیری خوشی کر دینی آں۔'
"مینوں اپنی ماں کول کھلھار کے ایہہ کہندی ہوئی اوہ اندر چلی گئی — 'ایہہ پراہنا کاکا، ماں، میرے اتے رنگ سٹن آئٔے — ایہنوں میں ناراض نہیں کرنا — ایہہ بڑا بیبا اے — میں قمیض وٹا آواں۔'
"'پترا، چنگا کیتا ای آ گئیوں، بھین تیری نوں پتہ نہیں کیوں سنگ پیندی جاندی اے!'
"جھمّ جھمّ کردی اوہ اندروں آئی — اوہدی مسکراہٹ ایؤں کھڑی سی جویں کمیں دی کلی ملکڑے ای کھلھ پیندی اے۔ اوس چٹی قمیض پائی تے چٹی چنی لئی ہوئی سی۔
"'لے کاکا'، اوس میرے اتے مسکراہٹ ایؤں سٹی جویں پھوارا کھولن اتے چٹی پھہار جھر پیندی اے — 'بھاویں اپنے ساگر دی ساری گنگا توں میرے اتے روڑھ لے!'
"اوہدے مٹھے بول تے اوہدی ادا دی مسکراندی روانی نے مینوں آپا بھلا دتا۔
آیا ساں اوہدے اتے رنگ ڈولھن پر اوس کھڑے کنول اتے بانہہ الار کے کجھ ڈولھن دا ہیا نہ کر سکیا، نہ مونہوں ہی کجھ بول سکیا۔ اوہدے بڑے چنگے منہ ول ٹھنٹھبریا میں تکدا رہا۔ میرا جھاکا ویکھ کے اوس میرے ہتھوں گنگا-ساگر پھڑ لیا۔
"'لیا، پہلاں میں تیرے اتے سٹّ ویکھاں۔'
"تے اس نے دو چھنکے میرے ساہمنے پاسے، تے دو پچھلے پاسے سٹّ دتے۔
اپنے اگے پلمدی قمیض دا پلہ چکّ کے، گل پئی قمیض دے فکے ہندے جاندے چھٹیاں نوں اوہناں چمّ کے آکھیا، "رتو-راجے، ایہہ چھٹے اوہناں ہتھاں دے ہین… تے پھیر اس نے گنگا-ساگر مینوں پھڑا دتا سی۔ … ہن میرے وچ دلیری آ گئی سی، تے جس طرحاں دو دھاراں میرا اگے-پچھے اس سٹیاں سن، اسے طرحاں میں وی اوہدے اتے سٹّ دتیاں۔… اوہ ہسّ پئی، اوہدی ماں وی ہسّ پئی۔ تے میں دلیر ہوئے نے اپنے بوجھے وچوں تاش دی اک ڈبی کڈھی۔ ایہہ خالی ڈبی گھر وچ پئی مینوں لبھی سی، ایہدے وچ تھوڑھی جنی صندل-خشبوئی گلال میں پوا لیایا ساں۔ کھولھ کے بھورا کو تلی اتے پا لئی۔
"'پر کاکا'، اوس سنگ کے آکھیا — 'بہتی نہ پائیں — متے مینوں پھیر سر نہاؤنا پئے — میں سویرے ہی نہا سکا بیٹھی آں۔'
"میں اوہدے نہائے-سکائے کیساں ول تکیا۔ تینوں کی دساں، میرے رتو-رانے، اوہ کیہو جہے کیس سن! میری اپنی ماں دے کیساں ورگے، رتو، تیری امی دے کیساں ورگے — بڑے ہی پیارے کیس! … تلی والی گلال میں ڈبی وچ پا لئی، تے تلی اپنے قمیض نال مل کے پونجھ لئی۔ صرف اک چٹکی گلال دی اوہدے منہ دے اک پاسے، تے دوجی دوجے پاسے میں چھنک دتی۔ تے شکریئی بھریا دل تے آدر بھرے ہتھ، دوویں ہتھ میں اوہدے ساہمنے جوڑ دتے۔… اس نے میرے ہتھاں وچوں گلال دی ڈبی منگ لئی، تے دو پوٹیاں نال گلال چکّ کے میرے متھے اتے تلک لا دتا۔
"گھر آ کے، اوہ قمیض سکا، تہہ کر کے میں سانبھ لئی، تے ہر ہولی دے اخیرلے دن اتے ایہہ قمیض کڈھ کے میں اوس رانگلے دن نوں یاد کر لیندا ساں۔ … کئی ورھے میں اس نوں مل نہ سکیا، زندگی کتوں دی کتے مینوں بھڑکاندی رہی۔ تے جے کدے میں اوہدے شہر اک-ادھ دن لئی گیا وی، تاں اودوں اوہ سہرے گئی ہندی۔ … صرف اکو واری میل ہویا۔ اوہ گھر وچ سی وی اکلی۔
"میرے ہتھ وچ لفافہ پھڑیا ویکھ کے اوہ پچھن لگی، 'تسیں میرے لئی سوغات لیائے ہو!'
"ایس واری اوہ مینوں 'تسیں' آکھن لگّ پئی سی، پہلاں ورگی اوہدی معصوم سرلتا اتے کسے اداسی دا کورا جم گیا سی۔ سوہنی تے پیاری اوہ اگے نالوں وی ودھ لگدی سی۔ رتو، اصلی سوہنے منہ اداسی وچ ہور وی پیارے دسدے نے — پر اوہدے منہ اتوں پرسنّ لکیراں گھٹ گئیاں سن۔
"'سوغات کوئی نہیں، اک یاد لیایا ہاں۔'
"تے لفافے وچوں کڈھ کے اوہ قمیض میں اوہدے ساہمنے کر دتی جدھے اتے اوہدے ہتھاں دے رنگ-چھٹے گیندے دے پھلاں وانگ کھڑے ہوئے سن۔ اس نے قمیض نوں چمّ لیا۔
"'آہ — بھرا جی،' اس ہؤکا بھریا، 'کنے ہی چر توں میں تہانوں ملنا اڈیک رہی ساں، تہاڈی سامبھی ہوئی یاد ہن میرے لئی مصیبت بندی جا رہی سی۔ ایس گھر وچ وی میرا آؤن جان ہن مکن والا اے۔'
"ایہہ کہہ کے اوہ ریشمی رومال وچ کجھ بدھا ہویا لے آئی، جس نوں جدوں کھولھیا، میرا تن من اوہدے توں نچھاور ہون لئی دھڑک پیا۔ ایہہ اوہدی اوہو قمیض سی، جدھے اتے کدے میں اپنا دل-گھلیا رنگ ڈولھیا سی۔
"'ایہہ اپنی امانت ہن میں تہاڈی سنبھال وچ رکھنا چاہندی ہاں۔'
"تے اس نے میرے لفافے جیڈی تہہ کر کے اپنی قمیض میری قمیض نال جوڑ دتی۔
"'ایہہ رومال ہی ایہدی یاد وچ میں سنبھال کے رکھانگی'، اوس ہؤکا بھریا۔
"ایہہ دو قمیضاں… رتو پتر، میری زندگی دیاں کئی ہنیریاں راتاں وچ دو چراغ لٹلٹاندے رہے نے۔ ہر ورھے ایہناں دی رانگلی یاد نال میں اپنیاں بے-رنگ گھڑیاں وی رنگ لیندا رہا ہاں۔"
پر اچانک اوہناں دیاں اکھاں گمبھیر ہو گئیاں، تے پھیر بے-لشک ہو گئیاں۔
"پر، رتو، اوہدی زندگی وچ چانن گھٹدا ہی گیا۔ ہر ورھے کجھ نہ کجھ بجھدے جان دیاں خبراں مینوں ملدیاں رہیاں۔ میں اوہدے کسے کم نہ آ سکیا۔ اک تاں تقدیر مینوں اوہدے کولوں سینکڑے-ہزاراں میلاں دی دوری اتے بھٹکاندی رہی؛ دوجے میرے تے اوہدے وچکار پربت جیڈے اوہلے کھڑے کردی رہی۔ اوہ مینوں دسنوں ہٹ گئی۔ اوہدی ہوا میرے تک آؤنوں رک گئی… تے اوڑک اوہدے مر جان دی خبر مینوں آ گئی —"
بابا جی کنا چر چپّ رہے۔
"رتو، دنیا مینوں خالم-خالی جاپن لگّ پئی،" اوہناں سر چکّ کے آکھیا،
"میرا کماں وچ جی لگنا گھٹ گیا، کماں آسرے ہی میں اڈیا پھردا ساں۔
"پر اوسے دی سخاوت نے پھیر میری دنیاں دا رنگ سواہیؤں سنہرا کر دتا۔ …
اک رات اوہ میرے سپنے وچ آئی۔ اخیرلی ملنی ورگی نہیں، پہلی ملنی ورگا اوہدا منہ سی۔ کئی رنگاں نال بھریاں پچکاریاں اوہدے ہتھ وچ پھڑی پھلّ-ٹوکری وچ سن۔ ہسّ ہسّ کے اوس میرے نال ہولی کھیڈی۔
"تے جاندی ہوئی اوہ مینوں کہن لگی، 'ہن توں مینوں بڑی واری مل سکینگا — میری قید ہن مکّ گئی اے — ہن میں ہر چنگی استری دے منہ دا حسن بن گئی ہاں — توں دلیر ہو کے ویکھیا کر — کدے تینوں جاپیگا میں تیری زندگی وچ آ ہی گئی ہاں… ہن توں ایس طرحاں نہیں رہنا ہووےگا — ویکھ، میرے ولّ…'
'تے اوہ رنگ-پچکاریاں ماردی، اکاش وچ منگل تارے ول اڈّ گئی۔ اوس دن توں میری دنیا پھیر بھرپور ہو گئی اے۔ میں ہر چنگے منہ ول شوق نال تکدا ہاں۔ کسے دے بول اوہدے ورگے، کسے دی تور اوہدے ورگی، کسے دی سخاوت اوہدے ورگی، کسے دا مہاندرا اوہدے ورگا، تے کسے اک دا سارا دل ہی اوہدے ورگا مینوں دس پئی۔ کئی واری مینوں جاپئ اوہ آ گئی اے۔ نری اوہو ہی نہیں آئی، اک چانن وی آئٔے! … میں سنیا کردا ساں، میں پڑھیا کردا ساں کہ پیار پربھو ہندے، پر میں سمجھ نہیں ساں سکدا کہ اک سخی، سہیلی، ساجن دا پیار پربھو کویں ہو سکدا اے! — پر جہڑا چانن اوہ نال لیائی اے، اوہدے نال اکا-اک میری دھند مٹ گئی اے۔ جدوں، رتو بیٹا، پربھو بن سکن والا پیار کسے نوں آؤندا اے، ساری دھرتی اوہنوں پیاری لگن لگّ پیندی اے، — آہ ایہدے اتے اوہدے پیر وی تردے ہونگے۔ چن سورج پیارے لگن لگّ پیندے نے۔ کی پتے اوہ وی ایس ویلے ایہناں ول تکدی ہووے! ساری پون پیاری لگن لگّ پیندی ہے — کی پتے ایہہ اوہدے نال لگّ کے آئی ہووے۔ اوہدے تے میرے دوہاں دے پران — ایہہ پیاری پون! سبھ استریاں چنگیاں لگن لگّ پیندیاں نے — اوہناں دی ذات اوہدے نال رلدی ہندی اے۔ سبھ آدمی چنگے لگدے نے — اوہ استری دے جائے ہندے نے، تے ماواں نے اپنے جایاں دے مکھ اتے کئی چمن دھرے ہندے نے۔
"رتو-رانے، سچیں-مچیں پیار دا پربھو ہونا پرتکھ ہو جاندا ہے۔ پربھو ہون، تھین تے بنن دا ناں اے، تے جدوں منکھ پیار کردا اے، اوہنوں ہون، تھین تے بندے جان دا وسماد آ جاندا ہے۔ ایہہ وسماد ہی پربھو اے۔ … پر اوہ پیار پربھو نہیں ہندا، جہڑا ہر حق تے فرض نوں راہوں سٹّ وگاہ کے اپنے پیار نوں دھروہ-گھسیٹ لیاؤندا اے۔…
"کی رتو، میرے بیٹے نے میری گلّ سمجھ لئی اے؟" اوہناں تھاپی دے کے پچھیا۔
"سمجھی ساری بھاویں نہ ہی ہووے، پر بابا جی، ایہہ مینوں چنگی بڑی لگی اے — میرے اندر ایس ویلے بڑا چنگا چنگا کجھ ہو رہے۔"
رتو دا منہ ہن نرا ادب دی ہی نہیں، پیار تے ارادے دی تصویر وی بنیا ہویا سی۔
"بس، بس، رتو-راجے، ایہی چنگا چنگا کجھ ہی پیار ہندے، ایہی پربھو ہندا اے۔ تے ایس ویلے تینوں اپنے نال بیٹھا ویکھ کے میں بڑا خوش ہو رہا آں۔ توں مینوں میرا اپنا آپ جاپ رہا ایں۔ ایہہ دوویں قمیضاں، ہنیریاں راتاں دے چراغ وی تیرے ہی نے۔ …
لوک کہندے نے میں ستراں دے نیڑے پہنچ رہا آں۔ پر میں ایس ویلے ایہہ محسوس کر رہا آں کہ سولھاں دی بھر-جوانی میں چڑھیا ہاں، تیریاں پیار-جتاں سبھ میریاں ہی ہونگیاں۔…
تے بابا جی نے رتو-راج نوں گھٹّ کے اپنے نال لا لیا تے کنا ہی چر عمر دے پکے بلھ جوانی دے کولے متھے نال جڑے رہے۔
