دو یادگاری آنسو گربخش سنگھ پریتلڑی
اسیں اک دوکان توں کجھ خرید رہے ساں — میں تے میرا متر — امرتسر شہر دا اک متر۔ ساڈے ساہمنے ذرا کو دراڈے اک سائیکل-سوار کسے چھلڑ-ملڑ توں تلھک کے ڈگّ پیا، اوہدے پچھے بدھیاں کتاباں کھلر گئیاں۔ دو نوجوان منڈے کھڑ کھڑا کے ہسن لگّ پئے۔ ڈگن والا اٹھیا تے کھلریاں کتاباں اکٹھیاں کرن لگّ پیا۔ ہسن والے منڈیاں نے کوئی مدد نہ کیتی تے نہ کسے ہور نے ہی ہتھ وٹایا۔ کتاباں چوکھیاں سن — راہی قدم بچاء کے جاں بے-دھیانے ہی اتوں دی لنگھ گئے۔
اینے نوں اک سائیکل-سوار اودھروں لنگھیا۔ ویکھ کے فوراً کھڑو گیا تے اس نے باقی کتاباں اکٹھیاں کر دتیاں، سائیکل دا ہینڈل ڈنگا ہو گیا سی، سدھا کیتا تے کتاباں سائیکل پچھے بنھا کے اوہنوں اک پاسے توریا تے آپ دوجے پاسے چلا گیا۔
میرے متر نے آکھیا کہ میں اس نوجوان نوں چنگی طرحاں ویکھ لواں۔ اوہدی اک کہانی ہے، جہڑی اوہ مینوں جا کے سنانگے۔
ایہہ سکھ لڑکا اوہناں دسیا، کہ فساداں دے بعد بالکل ہی بدل گیا ہے، پہلوں ایہہ خاصہ شرارتی سمجھیا جاندا سی۔
1947 دے شروع اگست وچ ایتھے بڑا رولا-گولا سی، تے دھمایا جاندا سی کہ شیخوپورے تے اک-دو ہور تھائیں مسلماناں نے سکھ لڑکیاں دا جلوس بازاراں وچ کڈھیا سی۔ پر کسے نے سچ جھوٹھ پرکھن دی کھیچل نہ کیتی تے دل بھڑکدے گئے۔
سکھ منڈیاں دی اک جنڈلی نے ارادہ کیتا کہ اوہ کسے بورڈنگ ہاؤس وچوں مسلمان کڑیاں نوں کڈھ کے لیاؤنگے تے اوہناں دا جلوس کڈھنگے۔ اوہناں اک تھاں تاڑ لئی جتھوں بھاویں بہہتیاں کڑیاں چلیاں گئیاں سن، پر اجے وی پنج-چھ باقی سن، جنہاں دے ماپے پہنچ نہیں سن سکے — اوہ آپ کدھرے پھس گئے ہونگے۔
رات نوں پہریدار نوں ہرا کے منڈے اندر وڑ گئے۔ صلاحَ اوہناں ایہہ بنائی کہ اوہ اک اک کڑی دا چارج لے کے اپنے راہ چلے جانگے، تاں کہ رستے وچ بہہتیاں ویکھ کے کوئی رکاوٹ نہ پے جاوے۔
ایہہ نوجوان جدوں کڑی دے کمرے وچ گیا تاں اوہدا سہمیا ہویا بے بس چہرہ ویکھ کے ایہدے اتے عجیب ہی اثر ہویا۔
"میں کدے زندگی بھر ایہو جہی صورتَ نہیں سی ویکھی،" اوہ دسدا سی، "اوہدیاں اکھاں پچھدیاں سن: ہن تسیں میرے نال کی کروگے — مار دیوگے؟ … اس ایڈی ڈری ہوئی انسانی صورتَ وچ اپنے بچاء لئی ترلا کرن دا ہیا وی نہیں سی۔ صرف اینا پچھنا چاہندی سی، میں اوہدے نال کی کراں گا؟"
"تسیں ٹھیک بڑے خطرے وچ ہو، پر جے تسیں میرے اتے بھروسہ کر سکو تاں ہو سکدا ہے، تسیں ایس خطرے وچوں نکل وی جاؤ،" اس نے لڑکی نوں آکھیا۔
لڑکی بول نہ سکی، پر اس نے اکھاں نال ہی پھیر پچھیا — کہ کی اوہ کوئی آس کر سکدی ہے؟
"اک منٹ ضایع نہیں کیتا جا سکدا،" پر منڈے دا لہجہ کجھ مترانہ سی، "تسیں چھیتی نال اپنے اوہ کپڑے کڈھ لوو جہڑے ہندواں سکھاں نال ملدے-جلدے ہون۔"
لڑکی نے ٹرنک پھولیا! اک وار اتانہ تکیا۔
"ہور کجھ نہ سوچو — چھیتی کرو — جنے کو خطرے وچ تسیں ہو، اوہ تہاڈے کسے وی فیصلے نال ودھ نہیں سکدا — گھٹ گیا تاں شاید میں تہاڈے نالوں گھٹ خوش نہیں ہووانگا۔"
لڑکی نے اک چھوٹے جہے اٹیچی وچ کجھ کپڑے تے کجھ چیزاں پا لئیاں۔ تجویز انوسار اک لڑکی تے لڑکا اس محلے وچوں نکل گئے۔ اوہناں دے مددگار ہور وی کجھ وتھّ اتے کھڑے سن، تے ہتھیار ساریاں کول سن۔
ایہناں ساریاں نے سویرے اک تھاں اکٹھے ہو سانجھی صلاحَ بنائی سی، پر اس لڑکے نے اپنے والی لڑکی بابت دسیا کہ اوہ کسے طرحاں اوہدے کولوں کھوہی گئی سی۔
کہانی کجھ کچی جاپدی سی، پر ایہہ لڑکا لیڈر سی تے سچ بولن دی شہرت رکھدا سی۔
ایہہ لڑکا اوہنوں دربار صاحب لے آیا سی، تے اوہدا بھروسہ پکا کرن لئی اس نے اوتھے قسم کھادھی سی کہ ایہہ اوہدا بھرا بنیگا تے اوہدے ماپیاں تک پہنچائیگا۔ اپنی بھین نال اس ایہہ سازش کیتی کہ مسلمان لڑکی اوہدی ہندو سہیلی سی تے اوہدے ماپے لاہور اجڑ کے کتے نکھڑ گئے سن۔ ماپیاں نے کڑی نوں آدر دتا تے اوہ منڈا روز لاہوروں آئیاں، امرتسروں مسلمان کڈھن والیاں لاریاں 'تے جا کے سنیہے گھلدا، پر دو ہفتے تک کوئی سنیہا مڑ کے نہ آیا۔ اک دن اوہ، اوہدی بھین تے مسلمان لڑکی تنوں خالصہ کالج دے کول جا کھلوتے۔ مسلمان کڑی دے ہتھ وچ اک چٹھی سی، اوہ چٹھی اس نے اک ٹرکّ دے مسلمان انچارج نوں دے دتی۔ اوہدے وچ ماتا-پتا دا پتہ لکھیا ہویا سی تے آکھیا سی کہ اوہناں نوں اوہ اک دن ڈھونڈ کے لے آوے۔
مسلمان انچارج نے آکھیا، کہ اوہ اوہدے نال چلے، پر لڑکی نے اوہنوں یقین دوایا کہ اوہ اتھے بڑے چنگے ہتھاں وچ سی تے اوہ بناں اپنے ماپیاں دے پاکستان جان وچ ایدوں ودھ خطرہ ویکھدی سی۔ فیصلہ ہویا کہ ماتا جاں پتا نے آؤنا ہووےگا اس توں اک دن پہلاں پتہ دے دتا جاویگا تے دوجے دن اوہ لڑکی اتھے لیاندی جاوے گی۔
اگے جنے سنیہے اوہ لڑکا دیندا سی، اوہناں 'تے کوئی عمل نہیں سی کیتا جاندا۔ ہن لڑکی دے رویئے نے مسلمان انچارج اتے بڑا اثر کیتا۔ اک دن چائیں چائیں اس سکھ منڈے نے اپنی مسلمان بھین نوں آ کے دسیا کہ کلھ اوہدے ابا جی آؤنگے۔ اس شام دوویں بھین-بھرا بڑا چر دربار صاحب دے پوڑاں اتے بیٹھے رہے۔ خوشی سی ملاپ دی، اک چنگا کم نیپرے چاڑھن دی، پر اداسی سی زندگی نوں پلٹا دین والی دوستی دے بے-ہنگارا ہو جان دی۔ شاید پھیر کدے میل ہونا ہی نہیں — آہ لاہور — آہ امرتسر، جوڑے شہراں وچ پردیساں دی وتھّ پے جاوے گی۔
خالصہ کالج دے کول ٹرکّ آ کھلوتا۔ اوہدے وچوں اک بڑے سنجیدہ مسلمان نے اتر کے اپنی دھی نوں گل نال لا لیا۔ کڑی نے کاہلی نال اپنے سکھ بھرا ول اوہدا دھیان کرایا۔ اوہنے اوہنوں وی گل نال لایا، اوہدی بھین نوں وی پیار دتا — اس مسلمان نوں سبھ کجھ بھلّ گیا معلوم ہندا سی: اوہ کینپاں وچ رل رہا سی، اوہدے اک لڑکے نوں گولی وی لگی سی، پر — اوہدی لڑکی نوں کسے نے پناہ دتی تے اوہدے تکّ پہنچاء دتا سی — اوہ اوہدے ساہمنے کھلوتی سی — جو کجھ اوہدے نال ہویا اوہ کدے پورا وی ہو سکدا ہے — جہڑی گھاٹ پوری نہیں سی ہونی اوہ اک سکھ نے سو جھوٹھ بول کے اوہدی سانبھ رکھی — اوہدا روم روم شکرگزار سی۔ جدوں ساریاں گل باہواں پا دتیاں۔ سکھ لڑکے اتے اس گلّ دا ایہو جیہا اثر ہویا، کہ اوہدیاں اکھاں وچوں دو وڈے وڈے اتھرو ترپ کے کڑی دے دپٹے اتے ڈگے، جنہاں نوں ویکھ کے کڑی دے ابا نے آکھیا:
"سردار صاحب! ایہہ دپٹہ میں گھر جا کے متبرک یاد وجوں سامبھانگا — قوماں دی ہنیری رات وچ دو چمکدے تارے — تہاڈے آنسو، اوہدے اتے ڈگے ہن — دوہاں نے دپٹے دی نیلتن وچ دو چٹے گھیرے پا لئے ہن، میں ایہناں نوں چمیا کراں گا تے اﷲ-تعالیٰ اگے دعا کراں گا ساڈی ہنیری رات دا ہنیر اوہ ختم کرے۔"
