دولو اپندر ناتھ اشک
اج اچانک اک پرشن پیدا ہو گیا ہے۔
اس ویلے جدوں میں اپنی بیٹھک وچ اپنے ڈیڈھ سال دے بچے نوں کھڈا رہا سی اتے کھڑکی دے باہر جتھے ساڈی گاں کھڑی سی، اس توں پرھے ٹٹی-بھجی منجی اتے بیٹھے اک بڈھے نے اپنی پتنی دے کجھ کہن 'تے سر اتے دہتھڑ مار کے کیہا، "چنگا، چنگا۔" میں بچے نوں کھڈاؤنا بھلّ گیا۔ بچہ رو پیا تے میری پتنی دودھ چوندی چوندی میرے ولّ لال پیلیاں اکھاں نال دیکھن لگی۔
شام دا ویلا ہے اتے گرمی دی رتّ۔ دن بھر دی گرمی توں تنگ ہوئے لگبھگ سبھ لوک اپنے کمریاں وچوں نکل کے چھتاں 'تے چلے گئے ہن۔ کتے فرشاں 'تے چھڑکا کیتے جا رہے ہن، کتے کپڑیاں نوں پانی دے چھٹے مار کے ٹھنڈھا کر رہے ہن اتے دن بھر دی دھپّ نال مرجھائے پھلاں نوں گملیاں وچ پانی دتا جا رہا ہے۔ آدمی جاں تاں اجے تک دوکاناں توں نہیں آئے جاں سیر نوں باہر نکل گئے ہن۔ استریاں گھریلو کماں توں ویہلیاں ہو کے روٹی دا سامان چھتاں اپر لجان وچ رجھیاں ہن۔ تھلے گرمی وچ روٹی کھان دا کی سواد؟ اپر ٹھنڈھی ہوا وچ روٹی کھاوانگے۔ پرے دی ٹھنڈھی ٹھنڈھی ہوا دے بلیاں دا سواد مانانگے۔ اج گرمی وی لوہڑے دی پئی ہے، شاید ہوا رات نوں چلے۔ پھر وی آس تاں نہیں پر اوہ بڈھا تے اس دی پتنی نے اس اتی دی گرمی وچ وی ہیٹھاں گلی وچ جتھے دن بھر دھپّ دا راج رہا، جتھے آلے دوآلے گائیاں تے مجھاں بنھیاں ہوئیاں ہن، جتھے نالیاں وچوں بدبو آ رہی ہے، دو منجے ڈاہے ہوئے ہن۔ منجے 'تے اس گرمی دی رتّ وچ وی گدیلا وچھیا ہویا ہے جہڑا گلیا سڑیا تے میلا کچیلا ہے۔ شاید اس نوں کوئی چنگی جہی چادر نہیں ملی جاں اس میلے کچیلے گدیلے لئی گھر وچ ہور کوئی تھاں نہیں۔ ایہہ بڈھا آدمی کبہ ہے۔
اکھاں 'تے بہت پرانی اتے فریم ٹٹن کارن دھاگیاں نال بنہی ہوئی عینک ہے۔ داڑھی ودھی ہوئی ہے تے سر اتے ململ دی گول جہی میلی ٹوپی ہے، سریر ننگا ہے تے تیڑ میلا جیہا ڈیڈھ کو گز دا پرنا۔ اس دی پتنی بڑ بڑ کردی منجے 'تے جا کے بیٹھ گئی ہے اتے ہولی ہولی اس نوں گالھاں کڈھ رہی ہے۔ اس دے منجے 'تے پھٹی پرانی دری اتے بدبو ماردی چادر وچھی ہے۔
دوہاں وچ کس گلّ 'تے جھگڑا ہویا ہے، ایہہ مینوں پتہ نہیں پر کوئی ایہو جہی ہی گلّ ہوئی ہوویگی۔ بڈھے نوں تریہ لگی ہوویگی۔ اوہ بیمار ہے، چل-پھر نہیں سکدا۔ اس نے اپنی پتنی نوں کھوہ توں پانی لیاؤن لئی کیہا ہووےگا اتے پتنی نے اتر دتا ہووےگا، "تینوں سارا دن تریہ لگی رہندی ہے۔ مینوں گھٹّ دسدا ہے۔ کویں لیاواں؟ توں آپ کیوں ہمت نہیں کردا؟" شاید اس توں غصے ہو کے "چنگا-چنگا" کہندیاں اوہنے اپنا سر پٹّ لیا ہے۔ شاید میرا خیال ٹھیک ہے کیونکہ کھوہ 'تے پانی بھرن والے نوں آواز مار کے بڈھے نے پانی منگیا ہے اتے گٹا گٹ دو گلاس پی کے لٹ گیا ہے۔ شاید اس نے ٹھنڈھا ہؤکا وی بھریا ہے۔
اج کل جدوں سارے گھراں وچ برف توں بناں پانی دی اک گھٹّ وی حلق توں تھلے نہیں جاندی، جتھے دن رات لسی تے شربت دا رولا پیا رہندا ہے، جدوں کجھ گھراں وچ بداماں دی شردائی وی ہندی ہے، جدوں گرمی دے مارے گل سکّ سکّ جاندا ہے، ایہہ وچارا تریہ دا ناں وی نہیں لے سکدا۔ پتنی دے پانی نہ دین 'تے کسے بیگانے دے ہتھوں برف والا نہیں، مٹی دی صراحی جاں گھڑے دا وی نہیں، کیول کھوہ دا سجرا پانی پی کے چپّ چاپ لٹ گیا ہے۔
اوہ بڈھی اوہدی پتنی، اوہ کہڑا سکھی ہے۔ اکھوں لگبھگ انی ہے۔ سوٹی سہارے چلن والی، کمزور جہی، پھلبہری کارن ادھے چٹے اتے ادھے کالے منہ والی، اپنے منجے 'تے غماں دی ماری بیٹھی ہے۔ اوہ جے غم دا ماریا ہے تاں ایہہ وی غماں دی ماری ہے۔
کی اس دنیاں وچ ایہناں دا کوئی نہیں؟ کی ایہہ پتی-پتنی بڈھاپے وچ بالکل اکلے ہن؟ ایہناں دا اکلوتا پتر ہنے ہی ایہناں دے کول دی لنگھ کے اس تنّ منزلی حویلی دی چھت اتے، جس دے بوہے ساہمنے منجے ڈاہی پئے ہن، اپنے ٹھنڈے بسترے اتے جا لیٹیا ہے۔ اس دی پتری اس نوں پکھا جھلّ رہی ہے تے اس دی پتنی پیر گھٹّ رہی ہے۔
"تریہ لگی اے۔"
دوویں ماں دھی بھجّ پئیاں ہن۔ چھوٹا پتر برف لین بھجّ گیا ہے۔
"سربت لیاواں جاں کجھ ہور"، پتنی نے پچھیا۔
"جو مرضی لے آ، پر چھیتی۔"
شردائی رگڑن لگی ہے۔ بڈھے نوں شاید پھر تریہ لگّ گئی ہے۔ اس نے جیبھ بلھاں 'تے پھیری ہے تے لمبا ساہ لے کے پاسہ لیا ہے۔
—
دولو نال میرا ملاپ پہلاں پہل ناچ مہفل وچ ہویا سی۔ ادوں پتہ نہیں میں کہڑی شرینی وچ پڑھدا ساں۔ بہت چھوٹا ساں۔ شاید پڑھن لئی سکول جان واسطے میں کجھ مہینے اڈیک کرنی سی۔ رات نوں گیس دے چانن وچ محلے دا کونا کونا چمک رہا سی۔ وچکار وڈی دری وچھی ہوئی سی۔ اس اتے چٹیاں چادراں تے اک سندر غلیچہ۔ محلے دا کوئی ہی اجیہا پرش ہووےگا جہڑا مجرا دیکھن نہ آیا ہووے۔ دو نازک جہیاں ناچیاں مزے نال پان چبّ رہیاں سن۔ گلّ گلّ 'تے ہوا وانگ ول کھا جان والیاں، مسکاناں نال درشکاں دے دلاں وچ دھڑکن پیدا کر دین والیاں اتے ایہناں دے پچھے بیٹھے سی استاد جی، سارنگی پھڑی اتے طبلچی تے ہارمونیئم ماسٹر گلّ گلّ 'تے 'جی حضور' کہہ کے جھک جان والے؛ گلّ گلّ 'تے ہاسہ مخول کرن والے؛ خوش مجاز، تے درشک بتّ بنے بیٹھے سن۔ پریاں ورگیاں ایہناں ناچیاں جنہاں دی شرم بناؤٹی سی، جنہاں دی مسکان شوخ سی اتے جنہاں دیاں اکھاں بجلی وانگ چنچل سن، نوں دیکھن وچ لوک کھبھے ہوئے سن۔
گیس دوآلے بہت سارے بھمکڑ اکٹھے ہو گئے سن۔ میں اپنے گھر دے بنیرے 'تے، جہڑا ہن دومنزلا بن گیا ہے، بیٹھا ایہناں نوں دیکھن وچ مگن سی۔ میں کئی وار یتن کیتا کہ اوہ سندر جہی حسینہ میرے ولّ وی دیکھے پر میرے یتن اسفل رہے۔ اس لئی مینوں اس نال گھرنا ہو گئی۔ میں بھمکڑاں ولّ دیکھن لگّ پیا۔ مینوں یاد ہے، اس ویلے وی میرے دل وچ خیال آؤندا ہے کہ اوہناں تماشبیناں اتے بھمکڑاں وچ کی انتر ہے؟ دوویں قربان ہو رہے سن، اوہناں 'تے جنہاں نوں ایہناں دی قربانی دا کوئی احساس ہی نہیں سی۔
چھنن چھنا چھن چھنن
اس خاص طرحاں دی آواز نے میرا دھیان کھچّ لیا۔ میں نگاہ اپر کیتی۔ اوہ سندری پتلی وانگ دری 'تے تھرک رہی سی۔ پتلی ورگی، نازک جہی، سندر جہی۔ اج وی جد اس گھٹنا نوں کئی سال بیت گئے ہن، میرے ساہمنے اس دی صورتَ اسے طرحاں تھرک رہی ہے۔ اسے طرحاں اپنیاں نازک اداواں نال اپنے درشکاں نوں گھائل کر رہی ہے۔
ایہہ بہت دیر تک ہندا رہا، اس دی منموہنی آواز کئی وار واتاورن وچ گونجی۔ اس نے گایا وی، پر مینوں نہیں پتہ اس نے کی گایا۔ کوئی اس سمیں دا حرمن پیارا گیت ہووےگا۔ اج 'مجرا' ہندا تاں 'یا اﷲ مٹ جائے دردے دل' ورگی کوئی غزل گائی ہندی پر پتہ نہیں اس سمیں کہڑی غزل مشہور سی اتے کہڑی گائی سی۔ اینا کو یاد ہے کہ اس دی آواز بہت سریلی سی۔ بہت ہی منموہنی، نیند جہی لیا دین والی۔ مینوں کئی واری نیند دا ڈھونکا جیہا آ گیا پر جدوں اکھ کھلھی، اوہنوں گاؤندیاں، نچدیاں تے مسکراؤندیاں دیکھیا۔ استاد نوں اس دے نازک ہتھوں دو پیسے لے کے ستار دے منہ وچ پاؤندے دیکھیا۔ پھر پتہ نہیں کدوں نیند آؤن لگی۔ جدوں اٹھیا تاں اپنے بسترے 'تے پیا سی۔ سر درد کر رہا سی پر اس دی بناں پرواہ کیتیاں بھجّ کے بنیرے 'تے گیا۔ نہ اوہ روشنی سی تے نہ اوہ محفل۔ شامیانہ اجے سی۔ شاید رات دے سندر سپنے دی یاد وچ اکھاں بند کر کے ستا پیا سی۔ ناچیاں جا رہیاں سن اتے سازی وی جان دیاں تیاریاں وچ رجھے ہوئے سن۔ میریاں اکھاں ساہمنے رات دا درش گھم رہا سی۔ اک وار اس ناچی دی صورتَ وی اکھاں ساہمنے آئی، پر اس دے نال اک ہور صورتَ وی سی۔ اک ادھ کھڑ عمر دے آدمی دی صورتَ جس دے گل وچ ودھیا ململ دا کڑتا سی۔ لکّ 'تے پتلی سندر دھوتی سی۔ کڑتے اتے قیمتی جاکٹ اتے سر اتے لکھنوری ٹوپی سی، جہڑا ناچی دی اک اک ادا 'تے روپئے لٹائی جا رہا سی۔ ایہہ دولو سی۔ اس نے ایہہ 'مجرا' اپنے پوتے دے جنم دن 'تے کروایا سی۔
ہاں، ایہی دولو سی۔ جات دا سنیار۔ اس کول دھن بہت سی۔ پوتے دے جنم دن دی خوشی اس نے منائی سی جس دا چرچہ اج وی گھر گھر ہے۔ اس نے اس مجرے 'تے خرچہ بھاویں بہتا نہ کیتا ہووے پر ناچیاں اس دیاں آسامیاں ہون کارن، اس توں کدے کدے روپیہ قرض لین کر کے پوتے دیاں ودھائیاں دین بناں بلائے ہی آ گئیاں سن۔ پھر وی اینا لے گئیاں سی کہ سودا کرن 'تے وی اینا نہ ملدا۔
سندے ہاں، اس وچ عیب وی سن۔ اوہ کھان پین والا آدمی سی۔ 'کھان پین والا'، ایہہ شبد کجھ برے جہے لگدے ہن، پر میرے خیال وچ کھا پی جان والے پرش زندگی دا سواد لئے بناں مر جان والے پرشاں نالوں کتے چنگے ہندے ہن پر شاید ایہناں دے لئی بڈھاپا دوجے پرشاں نالوں بہتا دکھدائی ثابت ہندا ہے۔ سداچاری نوں کسے طرحاں دی بری عادت نہیں ہندی۔ کھان پین دی چاٹ وی نہیں ہندی۔ اوہ کسے نہ کسے طرحاں رو پٹّ کے اپنی زندگی دے دن کٹّ لیندا ہے۔ پرسوں دی گلّ ہے، سویرے کوئی نوں وجے ہونگے۔ میں نہا دھو کے وہلا ہو کے پستک پڑھن بیٹھیا سی کہ میرے کناں وچ مدھم جہی آواز سنائی دتی، "بابو، بابو!" میں نظر چکی۔ ساہمنے اک ہتھ وچ بھانڈا تے دوجے وچ سوٹی لئی دولو کھڑھا سی۔
"کی گلّ اے بابا جی؟"
"بابو! تھوڑھی جہی لسی تاں لیا دے۔"
میں بھجّ کے اپر گیا تے لسی دا جگّ بھر کے اس دے گھر دے آیا۔
سارا دن میں کم نہ کر سکیا۔ اس دے لڑکے دے اس وہار نال میرا دل سڑ گیا۔ کی اس توں ایہہ وی نہیں ہندا کہ اوہ اپنے ماپیاں نوں اینا کو سکھ دے سکے؟ کی اپنے ماپیاں واسطے ایہناں دے گھڑے وچ دو گھٹّ پانی وی نہیں پا سکدے؟ ساہمنے منجے 'تے بڈھی لچھمی بیٹھی سی۔ پتر دی پراپتی لئی اس نے کی کی نہیں کیتا؟ کہڑا جادو سی جو اس نے نہ جگایا ہووے؟ کہڑا منتر نہیں پھوکیا؟ مینوں یاد اے، میری پڑدادی اس نوں اپنے گھر نہیں آؤن دندی سی۔ بچیاں والیاں استریاں اس دا پرچھاواں نہیں پین دندیاں سن۔ اس نے کھوہ سکا دتے سن۔ ساڈے گھر دے نال لسوڑے دا رکھ سی جس کارن ساڈی دادی لسوڑے والی کہاؤندی سی۔ کسے ٹونے ٹامنے کرن والی دے کہن 'تے ایہہ اس دے تھلے نہاتی۔ رکھ سکّ گیا۔ اس نال ساڈی پڑدادی نے سارے محلے وچلیاں استریاں نوں اس دے ڈراؤنے اثر توں سچیت کر دتا۔ اوہ کہندی، "ایہدی کہڑی گلّ ہے، پرماتما اس توں بچاوے۔ پنجاں پیراں دے کھوہ وچ اتر کے نہاتی سی، اوہ کھوہ سکّ گیا۔ لعلاں والے دی باؤلی اس کلمونہیں دی بھیٹ چڑھ گئی۔ ہن اتھے دیکھن نوں بوند جنا پانی وی نہیں؛ میرا لسوڑے دا رکھ سکا دتا۔ ایہہ جس گھر جاوے گی، اگّ لاویگی۔"
محلے دیاں استریاں اک بڈھی دے مونہوں اجہیاں گلاں سن کے اپنے بچیاں نوں گودی وچ لکو کے گھراں نوں بھجّ جاندیاں، کتے لچھمی دی نگاہ ایہناں اتے نہ پے جاوے۔ لچھمی دے بچے نہ ہون والی گلّ نہیں سی۔ ہندے تاں سن پر مر جاندے سن۔ کوئی بچدا نہیں سی۔ ایہو جہی کہڑی تھاں ہے، جتھے کسے نے دسیا تے ایہہ نہ گئی ہووے۔ اچھا کنڈ ایہہ گئی، پورن دے کھوہ 'تے نہاتی۔ تد جا کے کتے ایہہ پتر ملیا۔ گورو ارجن دیوَ جی دے گردوارے جان توں پچھوں پیدا ہویا سی۔ گراں دتا ناں رکھ دتا گیا۔ اک گجری دی سہائتا لئی گئی۔ ڈر دے ماریاں کوئی خوشی نہیں منائی تاں کہ کتے موت نوں ایہہ خوشی بری نہ لگّ جاوے۔ دولو جدوں اپنے پوتے دے جنم دن دی خوشی منا رہا سی تاں کون جاندا سی کہ اوہ اپنے پتر دے جنم دی خوشی دا چاء پورا کر رہا سی!
اوہی دولو اتے اوہی لچھمی اسے لڑکے دے ہتھوں اج جؤندے جی موت دے منہ وچ دھکے جا رہے سن۔
دولو دا قصور کی سی؟ ایہی نہ کہ اس نے اپنے خون نال پالے اپنے پتر نوں اپنے جؤندے جی گھر دا مختیار بنا دتا سی۔ اس نوں بھروسہ سی کہ اس دا پتر جس نوں اس نے سبھ کجھ سونپ دتا سی، اس دے بڈھاپے وچ جد اس زندگی دی کھچّ دھوہ توں تھکیا ہویا تے سریرک آرام لئی آسرا لوڑیگا تاں اس نوں سکھ دیویگا۔ اس دا خیال کنا کھوکھلا سی، بے ارتھ سی؛ اس دا اس نوں چھیتی ہی پتہ لگّ گیا۔
امر کور اس دی نونہہ دا ناں سی۔ گراں دتا دی پہلی پتنی وچاری چنگی سی۔ سندر سی، پڑھی لکھی سی، سلیقے والی پر سندے ہاں کہ پرماتما نوں چنگے مرد عورتاں دی لوڑ ہے۔ بھلے لوک چھیتی مر جاندے ہن۔ دوجا ویاہ ہویا تاں سری متی امر کور آ گئی۔ چہرہ سندر، منہ دی مٹھی، من دی کوڑی۔ منہ وچ رام رام بغل وچ چھری۔ اوہ اجیہی بنی کہ سسّ-سہرے دے من موہ لئے۔ گلاں گلاں وچ سبھ کجھ پتی دے ناں کروا لیا۔ پھر کی سی؟ اصل رنگ اگھڑن لگیا۔ سسّ نونہہ وچ جھگڑا رہن لگیا۔ ہولی ہولی لچھمی ہتھوں سبھ کجھ جاندا رہا۔ جو مالک سی، بھکھاری نالوں وی بھیڑا ہو گیا۔ دولو بیمار رہن لگّ پیا۔ دوکان کرن دی وی ہمت نہ رہی۔ گھر وچ بیٹھا رہندا اتے اپنی بے عزتی توں دل وچ سڑدا رہندا۔ جدوں سہن دی حد پار ہو جاندی ہے تاں دل دا غصہ اکھاں راہیں نکل جاندا۔ اس توں ودھ کوئی بڈھا کر وی کی سکدا سی!
اک دن نونہہ-سسّ وچکار جھگڑا ہو گیا۔ گھر وچ کھیر بنی سی پر ایہناں لئی نہیں آئی۔ بڈھیاں دا چتّ بچیاں ورگا ہو جاندا ہے۔ ایہناں دیاں اچھاواں وی بچیاں ورگیاں ہو جاندیاں۔ لچھمی دے مونہوں نکل گیا، "توں روٹی دنی ایں کہ ایویں ٹالدی ایں۔" بسّ سری متی امر کور نے اسمان سر 'تے چکّ لیا، "میتھوں روز روز پرشاد اتے کھیر نہیں بنائی جاندی۔ نیت تاں دیکھو کنی ہوچھی ہو گئی اے۔ بچیاں وانگ مچلدے نے۔ بچے روندے سی، رتا کھیر بنا'تی پر ایہہ پتہ نہیں سی کہ ستر سالا بچے وی مچل جانگے۔" گراں دتا اپنی پتنی دے اشاریاں 'تے نچدا سی۔ اسے دن توں ماں باپ لئی پندراں روپئے مہینہ لا دتا گیا۔ لچھمی اپنے کمبدے ہتھاں اتے انھیاں جہیاں اکھاں نال چلھا بالدی اتے سڑیاں-پھکیاں روٹیاں پکاؤندی۔ دولو کھاندا اتے پرماتما دا شکر کردا۔
ہولی ہولی ایہہ رقم گھٹ کے دس 'تے آ گئی پر امر کور نوں ایہہ دس روپئے وی رڑکدے سن۔ اک دن بہانہ بنایا گیا، "لوک پھٹکاراں پاؤندے نے، اس توں بڈھے سسّ-سہرے نوں روٹی وی نہیں کھوائی جاندی۔ میں ہن ایہناں نوں اپنے ہتھاں نال روٹی کھواوانگی۔" اس دن توں دس روپئے وی بند کر دتے گئے۔ امر کور آپ روٹی پکاویگی۔ گھر وچ کی بنیا ہے، کی نہیں؛ اس گلّ دا اوہناں نوں پتہ نہ لگّ جاوے، اس لئی ایہناں نوں تیزی منزل دی تھاں وچکارلی منزل وچ رہن لئی تھاں دتی گئی۔ رسوئی سبھ توں اپرلی منزل 'تے سی۔ اتھوں گنتی وچ پھلکے اتے منی-تلی دال سبزی آؤن لگی۔ جس دن دال سبزی رتا سواد ہندی، اس دن پھر گھر وچ لڑائی ہندی۔ اوہ ہور روٹی منگدے تاں امر کور کہندی، "میتھوں ہن دبارے روٹیاں نہیں پکائیاں جاندیاں۔ ایہہ تاں چاہندے نے کہ سارا دن روٹیاں ہی پکاؤندی رہاں۔ ایہہ میتھوں نہیں ہونی۔ ایہناں دے ڈھڈّ اے کہ کھوہ۔ دس دس روٹیاں کھا جاندے نے، پھر وی صبر نہیں ہندا۔" روز دی اس کھچ کھچ توں چھٹکارا پاؤن لئی گراں دتا نے پھر روپئے نیت کر دتے پر ہن گنتی اٹھ سی۔ ایہناں دے رہن لئی تھاں وی ہیٹھلی منزل 'تے دو ہنیریاں کوٹھڑیاں وچ کر دتی گئی۔ پھر دوویں پتی-پتنی گرمیاں وچ باہر گلی وچ سون لگّ پئے۔
—
میں اپنے بھرا لئی دوائی لین حکیم نبی بخش دی دوکان نوں جا رہا سی کہ نال دی گلی وچ کجھ رولا جیہا کنیں پیا۔ کجھ عورتاں جھگڑ رہیاں سن۔ میرا راہ وی ادھروں ہی سی۔ دیکھیا تاں بڈھی بیمار لچھمی ایہناں دے وچکار کھڑی سی اتے کجھ عورتاں نے اوہنوں گھیریا ہویا سی۔ دھرتی 'تے کپڑا وچھیا ہویا سی جس اتے کجھ آٹا پیا سی۔ مینوں سمجھدیاں دیر نہیں لگی۔ شاید ایہناں نوں آخر بھیڑی قسمت نے بالکل بے آسرا کر دتا سی۔ دو تنّ دن دے بھکھے سن۔ امر کور نے ایہناں نوں کھان لئی کجھ نہیں دتا سی۔ پیسے وی نہیں۔ بھکھ بے چین کر دندی ہے، پر پیراں دی بیڑی بن جاندی ہے۔ آخر جدوں دیوی جی کسے طرحاں وی نہ پنگھری تاں لچھمی جس دے پیراں وچ کدے لچھمی کھیڈدی سی، ڈھڈّ دی اگّ بجھاؤن لئی گھروں نکلی۔ اوہ اس محلے وچ اپنے بھائیچارے کول آئی، پر بھائی چارا ہووے جاں کوئی ہور؛ بے-سہاریاں دی سار کون لیندا ہے؟ اوہناں نے اس دا مخول اڈایا۔ اک نے کپڑا وچھا دتا اتے اک عزت دار دی عزت توں پردہ چکیا جان لگیا۔ خدغرض دنیاں! کسے دی پت لہہ جاوے، ایہنوں اسے وچ ہی سواد آؤندا ہے۔
اک گھر دی کندھ نال لگی ہوئی سی لچھمی۔ اوہدے در 'تے وی ویہہ واری بھائی چارا آیا سی۔ اج اسے بھائیچارے ہتھوں ایوں بے عزت ہو رہی سی۔ استریاں دے مہنیاں نال اس دا کالجا چھلنی ہو رہا سی۔ اس دیاں اکھاں اگے ہنیرا چھا گیا سی۔ اس نوں سپنے وچ وی ایہہ تماشہ دیکھن دی آس نہیں سی۔ اوہ چپ چاپ کھڑی اپنی بے عزتی ہندی دیکھ رہی سی۔ دیکھ کتھے رہی سی، اس دیاں اکھاں تاں بند سن، کیول دو وڈے وڈے ہنجھو اس دیاں پچکیاں ہوئیاں گلاں 'تے ڈھلک آئے سی۔ اوہ دنیاں دے اس ظلم نوں بھجیاں اکھاں نال دیکھ رہی سی۔
اک عورت جہڑی رشتے وچ کجھ لگدی سی، نے قاروں دی قبر 'تے لتّ ماردیاں چھوٹی جہی کٹوری وچ آٹا لیا کے وچھے ہوئے کپڑے 'تے پا دتا سی اتے منہ چڑا کے بولی، "بے شرم نوں شرم وی نہیں آؤندی، گھاٹ کنارے آ لگی ہے، پر من دی لالسا نہیں گئی۔ اس طرحاں اپنی تے اپنے پتر دی مٹی پلیت کرواؤن نالوں تاں چنگا سی کہ کجھ کھا کے سوں رہندی۔"
لچھمی توں ہور سہیا نہ گیا۔ تنّ دن دی بھکھی، بہت کمزور بڈھا سریر، اوہ کمبی اتے دھرتی 'تے دھڑنم کر کے ڈگّ پئی۔ میں بھجّ کے گیا۔ اوہنوں اٹھایا، کپڑے دی جھلّ ماری۔ چنگی قسمت نوں لالا نہال چند وی اتھے آ گئے۔ اوہ وی اسے محلے وچ رہندے ہن۔ اوہناں دی کھلھدلی دی دھانک شہر وچ جمی ہوئی ہے۔ اوہناں نوں سمجھدیاں دیر نہیں لگی۔ اپنی عزت دا کجھ وی خیال نہ کردیاں اوہ میرے کول آ بیٹھے۔ لچھمی نوں ہوش آ گیا۔ پھر اوہ اس دی سوٹی پھڑ کے اس دے گھر چھڈّ آئے اتے آٹے دی بوری تے دال پہنچا دین لئی کیہا۔
سنمے دی تصویر وانگ ایہہ سبھ درش میریاں اکھاں اگے گھم گئے۔ میری پتنی نے میرے موڈھے نوں چھوہیا۔ اوہ گاں دا دودھ چوء کے اپر جان لئی تیار سی۔ بچہ رو رہا سی۔ اس نے دودھ والا بھانڈا فرش 'تے رکھ کے بچے نوں میرے ہتھاں وچوں کھوہ لیا، "روز تہانوں کوئی کسے کم نوں کہے!" اس نے کجھ غصے والے لہجے وچ کیہا۔ اوہ بچے نوں چھاتی لا رہی سی تے میں سوچدا سی، "ایہہ سبھ پیار، ایہہ موہ کس لئی!"
(انوواد: سرجیت سنگھ پنچھی)
