گتی گربچن سنگھ بھلر
ماں دی گتی نہیں سی ہوئی۔
جاگدے نوں ماں دی یاد ہی آؤندی پر ستیاں اوہ آپ آ جاندی۔ سفنہ بن کے آؤندی اتے پانی منگدی۔ اوہدا دودھ-چٹا بانا چند دی چاننی وانگ جگ رہا ہندا۔ اوہ کدی وی کوئی ہور گلّ نہ کردی، بس سکے ہوئے بلھاں اتے جیبھ پھیردی اتے نربل آواز وچ آکھدی، "آ گئیں چھوٹیا، پتر پانی دے!"
میری نیند ٹٹ جاندی۔ ماں دا چاننا وجود ہنیرے وچ گھل جاندا۔ میرا تن پسینے نال گلہ ہویا ہندا پر منہ سکیا پیا ہندا۔ بلھ جویں پاٹے ہوئے ہون اتے جیبھ جویں کاٹھ دی بنی ہوئی ہووے۔ ماں دی تیہ میرے سکے سنگھ وچ کنڈیاں وانگ چبھ رہی ہندی۔ میں پانی پیندا۔ میری تیہ تاں کجھ بجھ جاندی پر ماں دی تیہ مٹھی نہیں سی پیندی۔ اگلی رات اوہ پھیر سکے ہوئے بلھاں اتے جیبھ پھیردیاں آ پانی منگدی،
"پتر، پانی دے!"
ماں دے سفنے نال بےحال ہو کے جاگیا میں پاسے پرتدا ہویا سون دا یتن کردا پر نیند اس پچھوں اکھاں نال رسّ بیٹھدی۔
لوک آکھدے، مرن لگی ماں دی سرت تیرے ولّ لگی ہوئی سی، اسے کرکے اوہ تیرے سفنیاں وچ آؤندی ہے۔ جدوں اوہدی جند نے اڈاری لائی، اوہ تیتھوں ہی پانی منگ رہی سی، "چھوٹیا، پتر پانی دے!"
بھین-بھراواں وچوں سبھ توں چھوٹا ہون کرکے ماں ناں لین دی تھاں چھوٹا ہی آکھدی۔ جے کدی اوہ ناں لے کے بلاؤندی، مینوں وی عجیب لگدا۔ جویں کسے کارن وتھّ اتے کھلو کے گلّ کر رہی ہووے۔ اوہدے مونہوں نکلدے 'چھوٹیا' وچوں اسیم ممتا چھلکدی، اتھاہ موہ ڈلھ-ڈلھ پیندا۔
بھین-بھرا میرے نال مٹھی ایرکھا کردے اتے ماں نوں مٹھی ٹچر کردے، "ماں، اسیں سارے تاں دانیاں وٹے وٹائے ہوئے ہاں، تیری ککھوں تاں ایہو جمیا ہے!"
ماں آکھدی، "پیارے تاں سارے ہی بتھیرے ہو، پر ایہہ میری بچی-کھچی پونجی دی خرید اے میرا پیٹ-گھروڑی دا لاڈلا!" اوہناں نوں اسے لہجے وچ چڑاؤندی، "سچ گلّ اے، تھوڈے نالوں تھوڑا جیہا ودھ پیارا۔" اپنی انگل دے پوٹے نوں گوٹھے نال چھوہ کے ہسّ پیندی، "بسّ ایویں اینا کو ودھ پیارا!" نال ہی اسیں سارے وی ہسّ پیندے۔
اسے کرکے جدوں ماں نے پانی منگیا، میرا ناں لے کے ہی منگیا، "چھوٹیا، پتر پانی دے۔"
وڈے بھائی نے پانی دا چمچہ بلھاں نوں چھہایا تاں اوہنے ادھ-سرتی نوں اکاگر کرن دا اتے اکھاں کھولن دا یتن کیتا۔ اوہ اپنے چپھیرے پسری دھند وچوں اوہدا چہرہ پچھان گئی لگدی سی۔ ڈبدے بولاں وچ پچھیا، "آیا نہیں چھوٹا اجے؟"
بھائی بولیا، "آؤندا ہے چھوٹا وی ماں، لے توں پانی پی۔ اوہنے پانی دا چمچہ ماں دے کھلے بلھاں وچ پا دتا۔ سارا پانی کھاکھ وچوں باہر ڈلھ گیا اتے ماں دا سر اک پاسے نوں ڈگّ پیا۔ کھیڈ ختم ہو گئی۔ ماں تہائی ہی لمے پندھ اتے تر گئی۔
مینوں گھروں گیاں اس وار تنّ دن ہو گئے سن۔ میرے ضلعے دے اک ہلکے توں ودھان سبھا لئی اپ-چون ہو رہی سی۔ پچھلیاں چوناں ویلے اتھوں جتیا ودھائک اس پچھوں ہوئیاں لوک سبھا چوناں وچ ایم پی بن گیا سی۔ اپنے اخبار دا ضلع پتر پریرک ہون کرکے میں انہیں دنیں بہتا دھیان اسے چون ولّ دے رہا سی۔ اک پارٹی دے وڈے آگوُ نے سالا امیدوار بنایا سی اتے دوجی دے وڈے آگوُ نے بھنوئیا۔ اس سنگ-پھسویں مقابلے وچ باقی سبھ خبراں پچھے رہِ گئیاں سن۔ میں سویرے سوکھتے گھروں نکلدا اتے شام نوں، کدی کدی تاں رات پئی توں پرتدا۔
سمپادک دا سجھاء سی کہ میں مکھ امیدواراں دا پورے دن دا رجھیواں لکھ بھیجاں۔ اوہناں دا دسدا حالَ اتے جتھوں تکّ ہو سکے، اوہناں دے پردے پچھلے کارنامے۔ مایہ دے گپھے تے نشیاں دا پرشاد۔ منتاں تے دھمکیاں۔ پارٹیاں دے غنڈے پگاں سراں اتے بنھن دی تھاں موڈھیاں اتے رکھیں پھردے سن۔ تکڑے دے پیراں اتے رکھن وچ اوہناں نوں کوئی شرم نہیں سی تے ماڑے دے گل وچ پاؤن توں اوہناں نوں کوئی سنکوچ نہیں سی۔ سویر توں ڈونگھی رات تکّ سالے اتے بھنوئیے دے ونسونے رنگ دیکھدیاں اس وار میں اکٹھے تنّ دن گھروں باہر رہا۔ چوتھے دن گھر پرتیا تاں ماں دی ارتھی چکن دی تیاری ہو رہی سی۔ امرت ویلے اوہدے پران-پنکھیرو اڈاری لا گئے سن۔ ادھر-ادھر میری بھال ہندی رہی۔ آخر ویلے سر میرے مڑن دی آس مکا کے اوہ مٹی سمیٹن لگے سن۔
میں پرتیا تاں سبھ دا دھیان میرے ولّ ہونا سبھاوک سی۔ اکھاں پونجھدے اوہ اکو گلّ دسّ رہے سن، تیتھوں پانی منگدی تر گئی ماں!
میں پچھتاؤندا، جے گھر ہندا، ماں دے منہ وچ پانی تاں پا دندا۔ بھاویں میرا پانی بھائی دے پانی نالوں ودھ کارگر نہیں سی ہونا، ماں دی انتم اچھا تاں پوری ہو جاندی۔ پھیر اوہنوں میرے سفنیاں وچ ایوں تہائی نہ بھٹکنا پیندا۔
ایہہ اجیہا پچھتاوا سی جس دا نہ کوئی اپاء سی تے نہ انت۔ روز سویرے میں پاپ-بودھ نال اٹھدا۔ اس وچ بھاویں میرا کوئی دوش نہیں سی، ماں دی روح بھٹک تاں میرے کارن ہی رہی سی۔ جدوں پھلّ جل وچ پرواہے گئے سن، لوک ماں دی سنسار-یاترا دا انت ہو گیا آکھدے سن۔ پھلّ پاؤن دا اک منورتھ جیوندیاں نوں ایہہ احساس کراؤنا ہندا ہے کہ جان والے دی ودائگی ہو گئی۔ پریوار نالوں، سنسار نالوں اس دے ناطے دی آخری تند ٹٹّ گئی۔ پھلّ تارن پچھوں وی پر میرے من وچ تاں ایہہ بھاونا پیدا نہ ہی ہوئی۔ نہ ہی انتم رسماں سمیں سبھ ولوں مل کے پرماتما اگے کیتی گئی ارداس پروان ہوئی لگدی سی۔ کتھے ملی جیوندیاں نوں بھانا منن دی شکتی! مینوں تاں ملی ہی نہیں سی۔ نہ مرن والی نوں اوہنے اپنے چرناں وچ نواس دتا لگدا سی۔ نہیں تاں ماں میرے سفنیاں وچ مڑ-مڑ کیوں آؤندی؟ 'جن کی ارداس' برتھی ہی چلی گئی سی!
میرا کم ہی اجیہا سی، پتہ نہیں کدوں کتھے جانا پے جاوے۔ ایہہ وی پتہ نہیں سی، کنا چر گھروں باہر بیت جاوے۔ یونیورسٹی وچ پڑھدیاں میں سماجک سمسیاواں بارے، لوکاں دیاں مشکلاں بارے لکھن لگّ پیا سی۔ مینوں دوہری تسلی ہندی۔ سادھارن جیون نوں میں حاکماں تے پاٹھکاں دی نظر وچ لیا رہا سی اتے عامَ ودیارتھیاں دے الٹ میری پچھان بندی جا رہی سی۔ پڑھائی ختم ہون مگروں بھاویں میرے ساہمنے کئی راہ سن، پر لکھن دی اپنی چاہ اتے قلم دے پربھاو توں پریرت ہو کے میں پترکاری وچ داخلہ لے لیا۔
سببّ اجیہا بنیا کہ ادھر میرا کورس پورا ہویا، ادھر 'جنمنچ' اخبار دا ساڈے ضلعے دا پتر پریرک کم توں ہٹا دتا گیا۔ دوش سی کہ اوہنے اپنی قلم نوں پیسے ہونجھن دا وسیلہ بنایا ہویا سی۔ کسے دی جیب اوہ ورودھ وچ نہ لکھن دے اقرار نال جھاڑ لیندا سی اتے کسے دے پکھ وچ لکھ کے اوہدی تسلی دا ملّ منگ لیندا۔ نواں پتر پریرک رکھن سمیں پترکاری دی ڈگری دے نال نال میریاں اخباری لکھتاں دی فائیل وی بہت کم آئی۔
گھر والے میرے کم نوں چووی گھنٹے دا جھنجٹ آکھدے۔ مینوں پر پترکاری دی دھن وچ ویلے-کویلے کدھرے وی جانا اوکھا نہیں سی لگدا۔ ادھی رات کتے کجھ ہو جاندا، میں سکوٹر کڈھ لیندا۔ کوئی گھٹنا، کوئی درگھٹنا، کوئی لڑائی-جھگڑا، کجھ وی، کتے وی، کدے وی واپر سکدا سی۔ اوہدی تہہ تکّ جانا میرے لئی اخباری فرض ہی نہیں سی ہندا، سماجک ذمہ واری وی ہندی۔
ماں دے چلانے نال ضرور پہلی وار ایہہ احساس ہویا کہ اتے-پتے توں بناں گھروں باہر رہنا کدی کدی کنا دکھدائی وی ہو سکدا ہے۔ کوئی اک ٹکانا دسے بناں گھروں گئے بندے نوں لبھن والے لبھن تاں کتھے لبھن!
مگروں جیبی فون دا جگّ آیا۔ دیکھدیاں ہی دیکھدیاں اوہدا پرویش ساڈے علاقے دے پنڈاں تکّ ہو گیا۔ میرا پچھتاوا تاں ودھنا ہی ہویا۔ جے جیبی فون دی سہولت کجھ سماں پہلاں میرے ورگیاں تکّ پجدی ہو جاندی، میں کتے وی ہندا، ماں دے منہ وچ پانی پاؤن لئی پہنچ گیا ہندا۔ ماں بردھ تاں ہو ہی چکی سی۔ سریر ڈوبے-سوکے رہندا۔ تاں وی میرے جان سمیں اجیہا کوئی سنسا نہیں سی کہ اوہ اچانک ڈھلی ہو کے کسے اوہڑ-پوہڑ توں پہلاں ہی تر جاوے گی۔ میری اڈیک دا موقع وی اوہنوں نہ ملیا۔ جدوں ماں نے آکھیا سی، "چھوٹیا، پتر پانی دے"، میں حاضر ہندا تاں ماں دی روح ترپت ہو جاندی۔ مرن پچھوں اوہنوں ایوں بھٹکنا نہ پیندا۔ تیہ نال بےحال اوہ میرے سفنیاں وچ آ آ کے پانی نہ منگدی۔
کئی لوک آکھدے، جے کدی سفنے وچ تیرے ہتھوں ماں دے منہ وچ پانی پے جاوے، اوہدی تیہ ترپت ہو جاوے۔ بھٹک رہی اوہدی آتما دی گتی ہو جاوے تاں اوہ تیرے سفنیاں وچ آؤنوں ہٹ جاوے۔ پر میرا سفنہ تاں سکے بلھاں اتے جیبھ پھیردی ماں دے ٹٹدے بولاں، "چھوٹیا پتر پانی دے" نال ہی ٹٹّ جاندا۔ سفنے نوں ہور لما کر لینا اتے ماں دے بولاں نال جاگن دی تھاں ستا رہِ کے تہائی ماں نوں پانی پیا دینا میرے وسّ وچ تاں نہیں سی۔ ماں دے پانی منگن نال ہی نیند ٹٹّ جاندی اتے سفنہ مکّ جاندا۔ ماں نوں پانی پیاؤن دا موقع کتھوں ملدا!
کئی لوک صلاحَ دندے، توں پہوئے جا کے ماں دی گتی کروا آ۔ مینوں پر اجیہا سبھ کچھ اندھوشواس اتے ترکہین لگدا۔ موت مگروں کوئی آتما سریر وچوں اڈاری نہیں لاوندی جو اترپتی دی حالت وچ بھٹکدی رہے اتے ترپتی دی صورتَ وچ شانت ہو جاوے۔ میں سمجھدا، آخری سمیں ماں دے منہ وچ پانی نہ پا سکن دا پچھتاوا سفنہ بن کے پرگٹ ہندا ہے۔ اس وچ گتی-بیگتی کتھوں آ گئی۔ تاں وی کئی وار میں دبدھا وچ پے جاندا۔ میرے سفنیاں وچ ہی صحیح، ماں آخر بھٹک تاں رہی سی۔ جے بھلا کسے حیلے اوہدی بھٹکن مکّ سکے! جے بھلا کسے ریت-رسم دے منووگیانک پربھاو صدقہ مینوں ایہہ سفنہ آؤنا بند ہو جاوے!
پر ماں دی گتی دا اوہ جو ڈھنگ دسدے، اوہ مینوں ہاسوہینا لگدا۔ اس اتے وشواس کرنا تاں دور دی گلّ سی۔ میں اپنی نظر نوں آپ ہی مورکھ لگنا سی۔
گھروں سفر دی پوری تیاری کر کے ماں دے سوے کول آکھنا ہووےگا، ماں چل اٹھ، آپاں پہوئے چلیئے۔ سکوٹر دی پچھلی سیٹ جھاڑ-پونجھ کے کہنا ہووے، بیٹھ ماں ٹھیک ہو کے۔ ٹبر نے اپنے اپنے رشتے انوسار سمبودھن کردیاں اوہنوں پرلوک والے ٹکانے پہنچن لئی وداع کرنا ہووےگا۔ سٹیشن کول سکوٹر کھڑھا کر کے ماں نوں اترن لئی کہنا ہووےگا۔ پلیٹ فارم اتے اوہنوں کسے اجیہی نویکلی تھاں بٹھاؤنا ہووےگا جس نوں خالی سمجھ کے کسے ہور دے آ بیٹھن دی سمبھاونا نہ ہووے۔ ٹکٹاں دو لینیاں ہونگیاں، اک اپنی اتے دوجی ماں دی۔ گڈی آئی توں آواز دینی ہوویگی، آ ماں، چڑھیئے، گڈی آ گئی۔
اوہ دسدے، گڈی وچ سیٹ جے خالی نہ وی ہووے، کوئی مشکل نہیں آویگی۔ جدوں کہینگا، میں ماں نوں لے کے پہوئے چلیا ہاں، کوئی نہ کوئی جھٹّ کھڑھا ہو جاویگا۔ اس ریت بارے سبھ جاندے ہن۔ لوک گتی لئی جان والیاں واسطے سیٹ وہلی کرن نوں پنّ سمجھدے ہن۔ گڈی توں اتر کے اوہنوں ایوں ہی نال نال توردیاں سٹیشن توں پہوئے تکّ لجانا ہووےگا۔ اتھے پنڈت آپے پوجاپاٹھ کر دینگے۔ پوجا دی سماپتی مگروں ماں سبھے رشتے توڑ کے اتھے رہِ جاوے گی، توں اکلا پنڈ آ جاویں۔
پنڈت گوپال داس نوں پتہ لگیا تاں اوہنے کیہا، "جے توں ماں دی پکی گتی کرواؤنی ہے تاں تھوڑا چر ہور ٹھہر جا۔ چیتر دی چودس نوں پہوئے دے پھلگو تیرتھ جائیں! بڑا مہاتم ہے پھلگو تیرتھ دا۔ گتی لئی پراتن کال توں گیا جی نوں پوتر ستھان منیا جاندا سی۔ اتھوں دے ہی سن پھلگو جی رشی۔ سیتا ماتا نے وی سری رام جی دی آگیا نال پتا جنک دی گتی گیا جی پہنچ کے ہی کروائی سی۔ پھلگو رشی پہوئے ویاہے ہوئے سن۔ اک وار پہوئے دے لوکاں نے اوہناں نوں گیا جی پہنچن وچ آؤندیاں دشواریاں بارے دسیا۔ لمے-بکھڑے پندھ تے شیر-بگھیریاں والے جنگل-بیلے۔ پھلگو رشی کچھ پل دھیان وچ گئے تے پھیر اکھاں کھولھ کے بچن کیتا، ٹھیک ہے، میں ہر وار چیتر دی چودس نوں پہوئے آپ آیا کراں گا تے اتھوں دی گتی دا گیا جی جنا ہی مہاتم ہووےگا۔ پہوئے دا پھلگو تیرتھ اوہناں نمت ہی ہے۔ ویسے تاں اتھے کروائی گتی سارا سال ہی سمپورن منی جاندی ہے، پر چیتر دی چودس نوں ہوئی گتی مگروں پرانی نوں سورگ دے دوار کھلھے ملدے ہن۔ توں چیتر دی چودس نوں ہی جائیں!
چتّ وچ آیا، پنڈت جی نوں پچھاں، سورگ دے دوار تاں اوہناں لوکاں نوں وی کھلھے ملدے دسدے ہن جو امرت ویلے پورے ہندے ہن۔ ماں دی جیون-لیلہ وی امرت ویلے سماپت ہوئی۔ تاں پھیر اوہنوں سورگ دے دوار کھلھے کیوں نہ ملے؟ اوہنوں گتی دی لوڑ کیوں دسی جاندی ہے؟ پر ماں نوں لے کے میں کسے بہسبازی وچ پینا نہیں سی چاہندا۔ میں چپّ رہنا ہی ٹھیک سمجھیا۔
چیتر دی چودس اجے دور سی۔ پر جدوں اوہ آئی وی، پتہ نہیں پریشانی دے باو جود اپنے من نوں اتھے جان لئی منا وی سکانگا کہ نہیں۔
اک دن اچانک نیڑے دے قصبے وچ جھگڑا ہو گیا۔ کوئی مسلمان اﷲ نوں پیارا ہو گیا سی۔ اوہنوں پرانے قبرستان وچ دفناؤن دی تیاری ہون لگی تاں غیر-مسلماناں نے اڑکا ڈاہ دتا۔ اوہناں دا کہنا سی، ایہہ تھاں پرانے ویلیاں توں گؤشالا دی سمپتی ہے جس نوں قبراں لئی ہتھیا لیا گیا۔ اوہناں دا دو-ٹکّ فرمان سی، اگے توں گٔو ماتا دی پوتر بھومی اتے اوہ اک وی مردہ دفناؤن نہیں دینگے۔
دیس وچ دھرماں وچکار پاڑا ودھ رہا سی۔ فرقو ماحول دی تنا-تنی سنگھنی ہندی جاندی سی۔ دھرماں وچکار کھائی ڈونگھی ہندے جان نال کئی شکتیاں نوں لابھ پجدا سی۔ 'دھارمک سدبھاو' دے ناں اتے مسلماناں نوں مردہ نیڑلے شہر دے قبرستان وچ دفناؤن دی صلاحَ دتی جا رہی سی۔ کرودھ وچ آئے مسلماناں نے اپنا حق جتاؤنا چاہیا پر چھیتی ہی حالات نے کرودھ نوں بے بسی وچ بدل دتا۔ اوہناں نوں سبق سکھاؤن لئی رات نوں حملہ ہون دیاں صلاحاں دی افواہ پھیلی تاں مسلمان مردہ لے کے ہی شہر نہ گئے سگوں گھراں نوں جندے لا کے بیویاں-بچیاں نوں وی نال ہی لے گئے۔ جنہاں دا اتھے کوئی اپنا نہیں سی، اوہناں نے شہر دی مسیت وچ پناہ لے لئی۔
کیمرہ موڈھے پا کے میں سکوٹر تور لیا۔ دھیان اس جھگڑے توں تردا ماں تکّ پجّ گیا۔ اوہ جدوں کسے دنگے-پھساد بارے سندی، سدا ایہو آکھدی، ربّ نے تاں بندے اکو سانچے وچ ڈھالے نے، ایہہ آپے ہندو، سکھ تے مسلمان بن بیٹھے۔ اوہ پڑھی-لکھی تاں بہتی نہیں سی پر گلاں گیانیاں والیاں کردی۔ آکھدی، جہڑا کوئی ہن اپنے دھرم لئی مرن-مارن نوں تیار پھردا ہے، جے دوجے دھرم والے ماپیاں دے گھر جم پیندا، اوہدے لئی مردا-ماردا پھردا۔ اوہ ہؤکا لے کے نبیڑا کردی، دھرم دا ناں لے کے ادھرم کماؤندے نے، پاپی کسے تھاں دے!
ماں دے مونہوں اجہیاں گلاں سن کے حیرانی ہندی۔ دیس دی ونڈ ویلے جو آدم-داہی بھامبڑ بلے سن، اوہناں دا سیک ماں نوں وی لگیا سی۔ نانا-نانی بھاویں بچیاں سمیت صحیح-سلامت ادھر آ گئے سن پر آئے خالی ہتھ اتے بھرے ہوئے من نال سن۔ انیک آپنیاں دی دردناک موت وی دیکھنی-سننی پئی اتے سبھ زمین-جائداد وی ادھرے چھڈنی پئی۔ اکھڑیاں-کٹیاں جڑاں 'پرائے دیس' وچ نویں سریوں لاؤنیاں اسمبھو لگدیاں سن۔ ایہہ سبھ اینا دل-چیرواں سی کہ ماں پرتویں جھات پاؤن توں سنکوچ کردی۔ جے کدی اس سمیں ولّ پرتنا پیندا، اوہ پیڑ-پیڑ ہو جاندی اتے سنن والے دا ہردا کمب جاندا۔
تاں وی ماں دیاں گلاں وچ نفرت دی کوئی بھاہ نہ دیکھ کے حیرانی ہندی۔ اوہناں نوں کیہو جہے دناں وچوں دی لنگھنا پیا سی کہ ساڈا درد اوہ دن دکھاؤن والیاں لئی نفرت وچ وٹن لگدا۔ ماں آکھدی، نفرت بندے نوں جانور بنا دندی ہے۔ اوہ سمجھاؤندی، کسے ہور لئی نفرت کسے ہور دی جھولی کاہتوں پاؤنی ہوئی، سانوں بچاؤن والے وی تاں مسلمان ہی سن، بچیو! اوہ ساڈے مناں نوں ایہہ آکھ کے سنتلت کرن دا یتن کردی، ایدھر والیاں نے وی کوئی گھٹّ نہیں سی کیتی۔ میں چپّ رہندا۔ اچیت ہی پر ماں دیاں دسیاں گلاں اکھیں دیکھیاں آتنکی گھٹناواں نال جڑن لگدیاں۔ پریشانی ودھن لگدی تاں ماں دی سوجھ اتے سوچ ہی ٹھنڈا چھڑکن دا کم کردی۔
نالو-نالو بنے مندر تے گردوارے دے ساہمنے لوک جڑے کھلوتے سن۔ میرے چیتے وچ اوہ ان-دیکھیاں بھیڑاں ابھریاں جو ماں دیاں گلاں وچ سنیاں سن۔ شبھچنتک مسلماناں دے گھیرے وچکار گھر توں ہندو-سکھ کیمپ ولّ جاندیاں راہ وچ اوہناں نوں اجہیاں ہی بھیڑاں کولوں لنگھنا پیا سی۔ بھیڑاں وچوں لوک ایہناں دے راکھے مسلماناں نوں قوم دے غدار آکھ کے چڑاؤندے سن اتے دشمناں دے رکھوالے ہون دے مہنے ماردے سن۔
مسلماناں والے پاسے سنّ ورتی پئی سی۔ اوہ اوہو جیہا اجاڑا سی جہو جیہا محلے وچوں نکلن سمیں ماں سمیت ساریاں نے نظراں پچھے موڑ کے دیکھیا سی۔
سنے مسلمان-محلے دے باہر بسّ چار کو پلسیئے ڈانگاں پھڑیں کھلوتے سن۔
مینوں دیکھ کے مسکرائے، "آ گئے جناب وی!"
"دیکھو جی، ساڈے اخبار نوں تاں جاندے ہی ہوں، اسیں تاں ہمیشہ ٹھنڈا ہی چھڑکدے ہاں۔"
میں وی مسکراؤن دا یتن کیتا۔ "اپنیاں اکھاں نال دیکھانگے تاں لوکاں نوں دسانگے کہ کوئی وڈا جھگڑا نہیں۔ ایہہ وی لکھانگے کہ بھرم-بھلیکھے کارن شہر چلے گئے مسلمان بھراواں نوں موڑ لیاؤن دیاں صلاحاں ہو رہیاں نے تے اوہناں دے گھر-گھاٹ پولیس دی نظر ہیٹھ بالکل سورکھیت نے۔" میں داء کھیڈیا، "پولیس دا بندوبست دکھاؤن لئی پہلاں تہاڈی تصویر تاں لے لواں۔"
اوہ ڈانگاں اگے کر کے ساودھان کھلو گئے۔
ماحول ٹھیک بنیا دیکھ کے میں پچھن نالوں بہتا جویں اوہناں نوں دسیا ہووے،
"سورکھیت مسلمان گھراں دیاں کچھ تصویراں وی لے آواں۔"
بند گھراں دے بوہیاں اتے تالے لٹک رہے سن۔ گلی دا موڑ مڑ کے دیکھیا، اک گھر دا کیول کنڈا ہی بند سی۔ شاید بھجّ-بھجائی وچ کسے نوں تالا لبھن-لاؤن دا سماں نہیں سی ملیا۔ جاں ہو سکدا ہے، دور-نیڑے اکثر ہی ہندے رہندے دنگیاں دے انوبھوَ توں اوہنے سوچیا ہووے، لٹن والے آئے تاں تالے نے کہڑا اوہناں دے ہتھ پھڑ لینے نے۔
میں بوہے کول رک گیا۔ گھر چھڈدیاں اوہناں دے دل اتے اوہو بیتی ہوویگی جو ماں دے پریوار دے دل اتے گھر چھڈدیاں بیتی سی۔ کھلھے گھر وچ اوہ بھلا کی کجھ چھڈّ گئے ہونگے؟ میں ادھر-ادھر دیکھیا، کوئی نہیں سی دیکھ رہا۔ کنڈا کھولھ کے اندر لنگھدیاں میں پچھے بوہا بند کر دتا۔
کھبے پاسے والی کوٹھڑی وچوں نربل جہی آواز آئی، "آ گیا ہیں بشیریا پتر پانی دے۔"
منجی اتے اک بردھ مائی پئی سی۔ اوہنے باہرلے بوہے دی آواز اتے میری پیڑچال سن لئی سی۔
میرے مونہوں اپنے-اپنے نکلیا، "ہاں ماں، میں آ گیا!"
مائی نے سکے بلھاں اتے جیبھ پھیرن دا یتن کیتا اتے ڈبدی آواز وچ بولی، "پتر پانی دے۔"
سرھانے ولّ بیٹھدیاں اوہدا سر چکّ کے میں اپنے پٹّ اتے ٹکا لیا اتے پانی دا گلاس منہ نوں لا دتا۔ پانی اندر لنگھن دی تھاں سارے دا سارا کھاکھ وچوں باہر ڈلھ گیا۔ نرجند دھون ڈھلی پے گئی اتے سر مڑ کے میری بکل وچ ٹک گیا۔
دھر اندروں میری بھبّ نکلی، "ماں!"
میرے ہنجھوآں دیاں دھاراں اوہدے بلھاں اتے چوئن لگیاں۔
اس پچھوں مینوں کدی تہائی ماں دا سفنہ نہیں آیا!
