Gharwali Ismat Chughtai

گھروالی عصمت چغتائی

جس دن دی مرزا دی نویں نوکرانی لاجو گھر آئی سی، سارے محلے وچ کھلبلی جہی مچی ہوئی سی۔ جماندار جہڑا مسیں دو جھاڑو ماردا تے نسّ جاندا سی، ہن زمین نوں دیر تک کھرچی جاندا؛ دودھی جہڑا پانی نوں دودھ دا تڑکا لا کے مڑھ جاندا سی، ہن گھروں کڑھیا ہویا دودھ لیاؤن لگّ پیا—اینا گاڑھا کہ ربڑی دا بھلیکھا پین لگدا۔
پتہ نہیں کس ارمان بھری نے لاجو ناں رکھیا ہووےگا اسدا!...لاج تے شرم دے لاجو دی دنیاں وچ کوئی ارتھ نہیں سن۔ پتہ نہیں کتھے تے کس دے ڈھڈوں نکلی، سڑکاں 'تے رل-کھل کے پلی، تیرے-میرے ٹکڑ کھا کے اس لایق ہوئی کہ کھوہ-کھاہ کے ڈھڈّ بھر سکے۔ جدوں سیانی ہو گئی تاں اسدا سریر اسدی اکو-اک پونجی ثابت ہویا۔ چھیتی ہی ہان-پروان دے آوارہ منڈیاں دی صحبت وچ زندگی دے اچھوتے-بھید جان گئی تے بے لغام گھوڑی بن گئی۔
ملّ-بھاء کرن دی اسنوں بالکل وی عادت نہیں سی—جے کجھ ہتھ لگّ گیا تاں کی کہنے۔ نقد نہ صحیح، ادھار ہی صحیح؛ جے اگلے وچ ادھار دی گنجائش وی نہ ہندی تاں پونّ کھات ہی سی۔
“کیوں نیں تینوں شرم نہیں آؤندی؟” لوک اسنوں پچھدے۔
“آؤندی اے۔” اوہ ڈھیٹھاں وانگ جواب دیندی۔
“اک دن کھٹا کھائینگی، کھٹا۔”
لاجو نوں کدوں پرواہ سی؟ اوہ تاں کھٹا-مٹھا سبھو کجھ اکو ہلے ڈکار جان دی عادی سی۔ صورتَ بڑی بھولی-بھالی سی، اکھاں ہرنی وانگ چنچل، چھوٹے-چھوٹے دند، مشکی رنگ، ملوملی دھیان کھچّ لین والی تور کہ دیکھن والے دی زبان رک جاندی تے اکھاں بکواس کرن لگّ پیندیاں۔
مرزا کوارے سن۔ ہتھیں روٹیاں پکاؤندے-پکاؤندے بھبو بنے ہوئے سن۔ چھوٹی جہی بساتی دی دوکان سی، جسنوں اوہ جنرل سٹور کہندے ہندے سن۔ پنڈ جا کے شادی کرا آؤن دی وہل نہیں سی ملدی۔ کدی وپار اینا مندا ہندا کہ دوالہ نکلن والا ہو جاندا، کدی اینی گاہکی پیندی سر کھرکن دی وہل نہ ملدی؛ سہرا بنھواؤنن دی گلّ تاں دور دی سی۔
بخشی نوں لاجو اک بسّ سٹاپ اتے ملی سی۔ پتنی پورے دناں 'تے سی، نوکرانی دی لوڑ سی۔ جدوں بچہ ہو گیا، اسنوں دھکے مار کے کڈھ دتا گیا۔ لاجو مار کھان تے کڈھے جان دی عادی سی، پر بخشی نوں اسدی عادت جہی پے گئی سی۔ پر ہن اسنوں سمندر پار اک وڈھی نوکری مل گئی سی، اس لئی اسنے سوچیا کہ لاجو نوں مرزے کول چھڈّ جائے—کنجریاں کولوں مٹی پلیت کراؤندا پھردا اے؛ ذرا ایہہ مفت دا مال وی چکھ لویگا۔
“لاحول ولا کوتّ۔ میں نیچ عورتاں نوں گھرے نہیں وڑن دیندا۔” مرزا بھڑک گئے۔
“او میاں، چھڈو وی، سارا کم کاج کریگی سو مفت دے کھاتے وچ۔” بخشی نے سمجھایا۔
“نہیں بئی، ایہہ لعنت کیوں میرے سر مڑھی جا رہے او، اپنے نال ای کیوں نہیں لے جاندے؟”
“میری اکلے دی ٹکٹ آئی اے، سارے ٹبر دی نہیں...۔”
اینے وچ لاجو رسوئی اتے دھاوا بول چکی سی۔ لہنگے نوں لنگوٹ وانگ کسی، اک لماں بانس جس دے سرے تے جھاڑو وجھیا سی، چکی سارے گھر وچ گھماؤندی پھر رہی سی۔ بخشی نے جدوں اسنوں مرزا دے فیصلے بارے دسیا تاں اسنے بالکل نوٹس نہ لیا۔ اسنوں پتیلی ٹانڈ اتے رکھ آؤن لئی کیہا تے آپ نلکے توں پانی بھرن چلی گئی۔
“جے توں کہیں تاں واپس گھر چھڈّ آواں...”
“چل دفعہ ہو! توں میرا خصم لگدیں جہڑا مینوں پیکے چھڈّ آوینگا۔ جاہ اپنا رستہ پھڑھ، میں ایتھے آپے نبڑ لوانگی۔”
بخشی نے موٹی جہی گالھ کڈھی کہ چغل آکڑدی کس گلّ 'تے ہے۔ لاجو نے اس نالوں وی تکڑی گالھ کڈھی کہ بخشی ورگے لفنگے نوں وی پسینے آؤن لگّ پئے۔
بخشی دے جان پچھوں مرزا دے ہوش کجھ اس طرحاں گمّ ہوئے کہ اوہ یکدم مسجد ولّ بھجّ ترے۔ اتھے بیٹھ کے سوچن لگے ایویں خرچہ ودھیگا، چوری وکھری کریگی، کیہی بلا سر آن پئی اے۔ مغرب دی نماز توں پچھوں گھر آئے تاں حیران ہی رہِ گئے۔ جویں بی-اماں مرحوم واپس تشریف لے آئی ہووے! گھر چندن وانگ چمک رہا سی۔ پانی پین والا کورا توڑا تے اس اتے مانجیا ہویا کٹورا جھلملا رہا سی، لالٹینن صاف ستھری جگمگا رہی سی۔
“میاں کھانا لیاواں؟” لاجو نے گھاٹ-گھاٹ دا پانی پیتا سی۔
“کھانا؟”
“سبزی تیار اے، گرما-گرم پھلکے لاہ دینیں آں۔ بس تسیں بیٹھو۔” بناں جواب اڈیکے اوہ رسوئی وچ چلی گئی۔
آلو پالک دی سبزی، دھوتی مونگی دی دال، جیرے تے پیاز دا تڑکا...بس اماں جی دے ہتھوں کھادھی سی، منہ وچ برکی رک گئی۔
“پیسے کتھوں لیائی؟” اوہناں پچھیا۔
“بانیئیں توں سامان ادھار لے آندا سی۔”
“میں تینوں واپسی دا کرایہ دے دیاںگا۔”
“واپسی؟”
“ہاں میری...حیثیت نہیں، تنخواہ دین دی۔”
“تنخواہ، منگی کس کم بخت نے اے؟”
“پر...؟”
“مرچاں زیادہ تاں نہیں...” لاجو نے پھلکا رکابی وچ رکھدیاں پچھیا۔ جویں گلّ ختم کیتی ہووے۔ جی 'چ آیا کہہ دئے، نیک بندی، سر توں پیراں تیک مرچاں ہی مرچاں نے، پر لاجو پھٹاپھٹ تازے پھلکے لیاؤن وچ لگی ہوئی سی، جویں رسوئی وچ بیٹھا کوئی ہور پکا-پکا کے پھڑا رہا ہووے۔
'خیر سویرے دیکھی جائیگی۔' مرزا ایہہ سوچ کے اپنے کمرے وچ چلے گئے۔ ساری عمر وچ پہلی واری اک عورت نے گھرے سونا سی، پتہ نہیں کویں لگّ رہا سی۔ تھکے ہوئے سن، سوں گئے۔
“نہ میاں میں نہیں جانا کتے وی۔” سویرے جدوں اوہناں اسدے جان بارے گلّ چھیڑی تاں لاجو نے الٹیمیٹم دے دتا۔
“پر...”
“کی میرے ہتھ دا کھانا پسند نہیں آیا؟”
“ایہہ گلّ نہیں۔”
“گھر دی صفائی چنگی نہیں کیتی؟”
“اوہ تاں سبھ ٹھیک اے پر...”
“تاں پھیر کاہدی سجا ہوئی؟” لاجو گرم ہو گئی۔
پہلی نظر وچ ہی لاجو دل دے بیٹھی سی مرزے ہراں نوں نہیں، گھر نوں۔ بغیر مالکن دا گھر اپنا ہی ہویا نہ۔ گھر، مرد دا تھوڑھا ای ہندا اے، اوہ تاں مہمان ہندا اے۔ بخشی مویا تاں کیڑیاں بھریا کباب سی۔ الگ کوٹھڑی وچ سٹّ رکھیا سی تے کوٹھڑی وی کی سی، نندی کمار دی مجھّ والا چھپر۔ مجھّ تاں کدے دی ربّ نوں پیاری ہو چکی سی...پر اجیہی بو چھڈّ گئی سی کہ لاجو دی نس-نس وچ رچ گئی سی تے اپروں آکڑ وکھاؤندا سی، سو وکھری۔ اتھے گھر دی رانی تاں اوہی سی۔
مرزا نرے بھوندو سن—لاجو نے دیکھدیاں ای ایہہ تاڑ لیا سی۔ واقعی مہمانا وانگ آؤندے—چپ چاپ۔ جو اگے رکھ دیندی، کھا لیندے۔ پیسے دے جاندے، دو چار واری حساب پچھیا، پھیر تسلی ہو گئی کہ لٹدی نہیں۔ سویر دے نکلے شام نوں گھر آؤندے۔
لاجو سارا دن گھر دی صاف-صفائی وچ رجھی رہندی۔ ویہڑے وچ نہاؤندی۔ کدی جی 'چ آؤندا تاں گوانڈھ وچ رامو دی دادی کول جا بیٹھدی۔ رامو مرزا دے سٹور وچ کم کردا سی۔ لاجو اتے فوراً ڈلھ گیا۔ تیراں چوداں سال دا ہوئےگا۔ منہ اتے مہاسے ہی مہاسے۔ بری سنگت وچ مٹی ہو رہا سی۔ اسے نے دسیا کہ مرزا اکثر کنجریاں کول وی جاندے نے۔
لاجو نوں بڑا برا لگیا۔ وادھو دا خرچہ۔ لٹیریاں ہندیاں نے ایہہ کنجریاں وی، آخر اوہ خود کس مرض دی دعا سی؟ اج تک جتھے رہی، ساریاں سیواواں کھڑے متھے سمبھالیاں۔ لاجو نوں آیاں ہفتہ ہو گیا سی۔ اجیہی بے قدری اسدی کتے وی نہیں سی ہوئی۔ مرد تے عورت دے رشتے نوں اسنے ہمیشہ کھلھے دل نال دیکھیا سی۔ پیار ہی اس لئی سبھ توں حسین تجربا سی۔ کچی عمر توں ہی اسنوں اس پیار وچ دلچسپی ہو گئی سی۔ نہ ماں ملی نہ دادی نانی جہڑی اوچ-نیچ سمجھاؤندی۔ اس معاملے وچ لاجو بالکل گواڑ دی بلی سی، جہڑی ہریک بلے اپر اپنا حق سمجھدی سی۔
ادھروں اودھروں کئی اشارے وی مل رہے سن پر اوہ مرزے دی نوکرانی سی، اسنے ساریاں نوں ٹال دتا کہ لوک ہسنگے مرزے اتے۔
مرزا اپرو برف دا تودا بنے بیٹھے سن، اندر وچاریاں دے جوالا مکھی رجھّ رہے سن۔ جان-بجھ گھروں لامبھے-پاسے رہندے۔ دل دا حالَ عجیب سی۔ کجھ محلے دے من چلیاں دا وی ہوا دین وچ ہتھ سی۔ جدھر دوکھو، لاجو دے چرچے—اج اسنے دودھ والے دا منہ ولوندھر سٹیا، کلھ پنواڑی دے تھپڑ جڑ دتا۔ جدھر جاندی لوک ہتھیلی اتے دل رکھ کے دوڑ پیندے سن۔ سکول دے ماسٹر جی گلی وچ مل جاندے تاں اسنوں سکھیا دین وچ رجھّ جاندے۔ مسجد 'چوں نکلدے ہوئے ملا جی وی اسدے کڑیاں دی آواز سن کے آئتے الکرسی پڑھن لگدے۔ مرزا کجھ ہرکھے جہے گھرے آئے، لاجو ادوں ہی نہا کے باہر نکلی سی۔ گلے وال موڈھیاں اتے جھول رہے سن۔ چلھا بالن دی کھیچل کرکے گلھاں بھخ رہیاں سن، اکھاں چھلک رہیاں سن، میاں نوں بے-موقعے آؤندیاں دیکھ کے دند کڈھ وکھائی۔ مرزا بوندل گئے، ڈگدے-ڈگدے مساں بچے۔
چپ چاپ روٹی کھادھی پھیر اٹھ کے مسجد وچ جا بیٹھے۔ پر دل گھرے پیا سی۔ پتہ نہیں بیٹھے-بیٹھے گھر کیوں یکدم یاد آؤن لگّ پیا سی۔ مڑے تاں لاجو بوہے وچ کھڑی کسے نال جھگڑ رہی سی، مرزا نوں دیکھ کے اندر چلی گئی۔
“کون سی؟” اوہناں شکی پتی وانگ پچھیا۔
“رگھوآ۔”
“رگھوآ؟” مرزا کئی سالاں توں دودھ لے رہے سن پر دودھی دا ناں وی نہیں سی پتہ۔
“دودھ والا۔ حقہ تازہ کراں میاں۔” لاجو ٹلن لگی۔
“نہیں...کی کہہ رہا سی؟”
“پچھدا سی کناں پاواں؟”
“پھیر توں کی کیہا؟”
“میں کیہا، مویا تیری ارتھی اٹھے...جناں دودھ روز پاؤندا ایں پا دے۔”
“پھیر؟” مرزا دا اندر باہر بھخن لگا۔
“پھیر میں کیہا حرامیاں اپنی ماں-بھین دے پا...”
“الو دا پٹھا۔ بڑا حرامی ایں رگھوآ۔ بند کر دیو دودھ۔ میں سٹور توں آؤندا ہویا لے آیا کراں گا۔”
رات دا کھانا کھان پچھوں مرزے ہراں بڑی شان نال کالے رنگ دا کڑتا پایا، عطر دا پھمبا کنّ وچ ٹنگیا تے کھنڈی چکّ کے کھنگھورے ماردے ہوئے باہر ولّ تر پئے۔ لاجو مچّ سڑ کے کولے ہو گئی، کسے پتی ورتا وانگ ہی گمسمّ بیٹھی دیکھدی رہی تے من ہی من اس کم بخت نوں برا بھلا کہندی رہی۔ اوہ مرزا نوں پسند نہیں، اجیہا تاں کجھ وی نہیں لگدا۔
کنجری اپنے دوجے گاہک نوں نپٹا رہی سی۔ مرزا ہرکھ کے لالے دی دوکان 'تے جا بیٹھے۔ مہنگائی تے سیاسی الٹ پھیر اتے سر کھپا کے ہرکھے ہوئے واپس پرتے تاں گیاراں وجع چکے سن۔ پانی والی صراحی سرہانے ولّ رکھی ہوئی سی پر دھیان نہ گیا۔ رسوئی گھر وچ اک پاسے توڑا پیا ہویا سی۔ گٹاگٹ ٹھنڈا پانی پیتا پر اندرلی اگّ ہور بھڑک پئی۔
لاجو دیاں کولیاں سنہری لتاں دروازے دی اوٹ وچوں جھاک رہیاں سن۔ بے ڈھنگی کروٹ لین کارن اسدے کڑے کھنکے تے ٹنگا ہور پسر گئیاں۔ مرزا نے اک گلاس پانی ہور اندر سٹیا تے لاحول پڑھدے ہوئے پلنگھ اتے ڈھے پئے۔
پاسے پرط-پرط کے پنڈا چھلیا گیا۔ پانی پی-پی ڈھڈّ ڈھول بن گیا۔ دروازے پچھوں ٹنگاں کجھ ہور وی اڑنگے ماردیاں لگیاں۔ انجان بھے چھاتی اتے آ سوار ہویا۔ بڑا رولا پائیگی نہ-مراد۔ پر شیطان نے پٹھّ تھاپڑنی شروع کر دتی۔ اپنے پلنگھ توں اس منجے تک پتہ نہیں کنے میل دا چکر کٹّ چکے سن، ہن ہمت نہیں سی رہی۔
پھیر اک بڑا ہی بھولا-بھالا جیہا خیال اوہناں دے من وچ سر چکن لگا جے لاجو دیاں لتاں اینیاں ننگیاں نہ ہندیاں تاں اوہناں نوں اینی پیاس نہ لگدی۔ اس خیال نے جویں ہی فن چکیا اوہناں دی ہمت ودھ گئی۔ نامراد جاگ پئی تاں پتہ نہیں کی سمجھیگی۔ پر اپنے بچاء خاطر، خطرہ ملّ لینا ہی پیندا ہے۔
بوٹ پلنگھ کول چھڈے تے دبویں پیریں، ساہ روک کے اوہ اگے ودھے۔ جویں تویں لہنگے دا گوٹا پھڑھ کے ہیٹھاں کھچّ دتا۔ دوجے پل اوہناں نوں پچھتاوا وی ہون لگیا کہ شاید غریب نوں گرمی لگّ رہی ہووے۔ کجھ چر دوچتی جہی وچ کھڑے کمبدے رہے۔ پھیر دل اتے پتھر رکھ کے واپس مڑے۔
اجے اوہناں دے تھڑکدے قدم دیہلیز تک نہیں سی پہنچے کہ قیامت آ گئی جاپی۔ اک دم پاسہ پرط کے اکو چھال وچ لاجو نے اوہناں نوں جا دبوچیا سی۔ مرزا دی گھگی وجھّ گئی سی۔ مرزا نال ساری زندگی وچ اجیہی کدی نہیں ہوئی سی۔ اوہ ہیں-ہیں کردے رہِ گئے تے لاجو نے اوہناں دی لاج لٹّ لئی۔
سویرے مرزا لاجو توں انج شرما رہے سن، جویں نویں ویاہی دلہن۔ لاجو سینہ زور جیتو وانگ گنگنا رہی سی تے پرونٹھیاں اپر گھیؤ لپّ رہی سی۔ اسدیاں اکھاں وچ رات دی گلّ دا کوئی عکس نہیں سی۔ اوویں ہی ہر روز وانگ دیہلیز اتے بیٹھی مکھیاں اڈاؤندی رہی۔ مرزا ڈر رہے سن ہن انگل پھڑھدیاں ہی پنجہ پھڑھیگی۔
دوپیہرے جدوں اوہ اوہناں لئی کھانا لے کے دوکان اتے آئی تاں اسدی چال وچ عجیب جیہا ٹھمکا سی۔ لاجو نوں دیکھ کے لوک ایویں ہی چیزاں دا بھاء پچھن آ جاندے سن۔ شرمو-شرمیں پھسیاں نوں کجھ کھریدنا وی پیندا۔ بغیر کہے لاجو فوراً سامان ناپ تول کے دین لگدی۔ ہر چیز نال ڈھیر ساریاں مسکراہٹاں تے نخرے وی بنھ دیندی۔ اینی کو دیر وچ اوہ اینی وکری کر جاندی کہ مرزا توں سویر توں شام تیک نہ ہندی۔ اج اوہناں نوں ایہہ گلّ بڑی بھیڑی لگّ رہی سی۔
پر ہن تاں جو نور مرزا اتے سی کسے راجے 'تے نہیں سی۔ صحتَ بن گئی سی، رنگ نکھر آیا سی۔ لوک کارن جاندے سن تے مچدے سڑدے رہندے سن۔ مرزا دی بوکھلاہٹ وی دن بدن ودھدی جا رہی سی۔ جنی اوہ، اوہناں دی سیوا-ٹہل کردی رہی اونے ہی ایہہ اسدے دیوانے ہندے گئے۔ اوہناں دے دل وچ دنیاں دا ڈر ودھدا گیا۔ اوہناں نوں لاجو دی کھلھدلی دا مدہوش کر دین والا تجربا سی—پرلے سرے دی بے حیا سی۔ کھانا لیاؤندی تاں بازار وچ بھوچال آ جاندا۔ کسے نوں چونڈھی وڈھدی، کسنے نوں ٹھوسا دکھاؤندی، تھرکدی، لکّ مٹکاؤندی، گالھاں کڈھدی ہوئی آؤندی تاں مرزا دا خون ابالے کھان لگّ پیندا۔
“توں کھانا لے کے نہ آیا کر۔”
“کیوں جی...؟” لاجو دا منہ لتھّ گیا۔ سارا دن اکلی بیٹھی کملی ہو جاندی سی۔ بازار وچ ذرا رنگ وجھدا سی...ہاسہ-ٹھٹھا، من-پرچاوا ہو جاندا سی۔
جدوں اس کھانا لے کے آؤنا چھڈّ دتا تاں مرزا دے دل وچ کئی طرحاں دے شنکے اٹھن لگے۔ پتہ نہیں کی گل کھلا رہی ہوویگی...مردار۔ اوہ موقعے-بے موقعے جاسوسی کرن آ وڑدے۔ اوہ فوراً اوہناں دی تھکان اتارن لئی ططپر ہو جاندی۔ اجیہی دھاکڑ تیویں توں بھے نہیں آئیگا؟ اک دن جدوں انج یکدم گھر پہنچے تاں دیکھیا لاجو ردی والے نوں سلوتاں سنا رہی ہے تے ردی والا دندیاں کڈھدا شربت ورگیاں گھٹاں بھر رہا ہے۔ مرزا نوں دیکھیا تاں کھسکن لگیا، مرزا نے اہل کے دھونو جا پھڑیا تے کھچّ کے دو-چار چپیڑاں لا دتیاں تے اتوں ماری اک لتّ۔
“کی قصہ سنا رہی سی؟” مرزا دیاں ناساں پھلن لگیاں۔
“موتڑی ماریا دس آنے سیر دے، دے رہا سی۔ میں کیہا اپنی ماں نوں دے جا کے حرام زادیا۔” ردی دا بھاء اٹھ آنے سیر سی۔
“تینوں کس نے کیہا سی، ردی ویچن لئی؟” مرزا بڑبڑائے تے پیر اپر کرکے فیتے کھوہلن لگّ پئے۔
پر اس دن تاں اوہناں دے صبر دی حد ہی نہیں سی رہی جدوں اوہناں لاجو نوں گلی دے منڈیاں نال کبڈی کھیڈدیاں دیکھیا سی۔ اسدا لہنگا ہوا وچ قلابازیاں لا رہا سی۔ بچے تاں کبڈی کھیڈ رہے سن بچیاں دے پیو لہنگے دیاں اڈاریاں دا مزہ لے رہے سن۔ اوہ سارے ہی واری واری اسنوں چوبارا دواؤن دی پیش کش کر چکے سن۔ جسنوں لاجو ٹھکرا چکی سی۔ مرزا بڑی نموشی نال سر جھکائی لنگھ رہے سن۔ لوک اوہناں اتے ہسّ رہے سن...میاں جی دا غصہ تاں دیکھو جویں اوہ اوہناں دی ویاہتا ہووے۔
لاجو اوہناں دی جان نوں روگ وانگ چمبڑ گئی سی۔ اسدی جدائی دے خیال نال ہی تریلیاں آؤن لگّ پیندیاں سن۔ سٹور 'تے اوہناں دا بالکل جی نہ لگدا۔ ہر ویلے لاجو دا خیال ستاؤندا رہندا، پتہ نہیں کد کسے موٹی پیش کش اپر نامراد دی لال ڈگّ پئے۔
“میاں نکاح کیوں نہیں پڑھوا لیندے۔” اوہناں میرن میاں اگے دکھڑا رویا تاں اوہناں صلاحَ دتی۔
“لاحول ولا کوتّ!” نکاح ورگی پوتر چیز نوں اس مشٹنڈی نال کنج جوڑیا جا سکدا ہے؟ سارے جہان وچ لعنتاں اچھال کے ہن اوہ اوہناں دی دلہن کنج بن سکدی ہے؟ پر شام نوں جدوں اوہ واپس آئے تے لاجو نہ دسی تاں اوہناں دے پیراں ہیٹھوں زمین کھسک گئی۔ لالا کم بخت بڑے دناں دا سنگھ رہا سی...کوئی ڈھکی-چھپی گلّ نہیں۔ اسنے شریام سبھ دے ساہمنے کیہا سی کہ 'کمرہ نہیں، اوہ کہے تاں بنگلا لے دیاںگا۔' میرن میاں وڈھے دوست بنے پھردے سن، پر اندر کھاتے اوہناں نے وی اپنی حیثیت مطابق نذرانہ پیش کیتا سی۔
مرزا بوندلے ہوئے بیٹھے سن کہ لاجو واپس آ گئی۔ اوہ رامو دی دادی دی پٹھّ ملن گئی سی۔ اس دن مرزا نے فیصلہ کر لیا کہ خاندان دی نکّ کٹی جاوے بھاویں سلامت رہے لاجو نوں نکاح وچ بننا پویگا۔
“کیوں میاں کیوں؟”' جدوں مرزا نے اپنی گلّ رکھی تاں لاجو بولی۔
“کیوں؟ کی کتے ہور دیدے لڑاؤن دا ارادہ اے؟” مرزا ہرکھ گئے۔
“تھوہ...میں کیوں لڑاواں دیدے...”
“اوہ راؤ جی بنگلا دواؤن لئی کہندا ہے۔”
“میں تھکدی وی نہیں اسدے بنگلے 'تے۔ جتی مار دتی سی میں اسدے بوتھڑ اتے۔”
“تاں پھیر؟”
پر لاجو دی سمجھ وچ نہیں سی آیا کہ ویاہ کرن دی لوڑ کی ہے؟ اوہ تاں جنماں-جنماں توں اوہناں دی ہے، تے اوہناں دی ہی رہیگی۔ پھیر اجیہی کہڑی بھلّ ہو گئی کہ مرزا نوں نکاح دی لوڑ محسوس ہوئی؟ پر اجیہا مالک تاں پتہ نہیں کنے جنم بھوگن پچھوں ملدا ہے۔ لاجو نے بڑیاں ٹھوکراں کھادھیاں سن۔ مرزا اسنوں فرشتے لگدے سن۔ اسدے سارے مالک اسدے عاشق بن جاندے سن۔ پھیر اسنوں چٹچٹّ کے، کٹمار کرکے دوڑا دیندے سن۔
مرزا نے کدی اسنوں پھلاں دی چھڑی نال وی نہیں سی ماریا تے پیار وی دل کھولھ کے کیتا سی۔ دو جوڑے بنوائے گئے تے سونے دیاں مندریاں دوائیاں...کھرے سونے دا زیور تاں اسدیاں ستّ پیڑھیاں 'چ وی کسے نہیں پایا ہونا۔
اوہناں نے رامو دی دادی نوں کیہا، اوہ وی حیران رہِ گئی۔
“اوئِ میاں کیوں گلے 'چ گھنٹی بنن لگے او؟ جے سہوری نخرے کردی اے تاں چاڑھ دیو کٹاپا چڑیل نوں، سدھی ہو جائیگی۔ جتھے جتی پھیریاں کم ہو-جے—اتھے نکاح کرن دی کی لوڑ پئی اے۔”
پر مرزا نوں تاں اکو رٹ لگی ہوئی سی، 'جے میری ہے تاں میرے نال نکاح کر لئے۔'
“کیوں نیں، تینوں جاں تیرے دھرم نوں کوئی چھل پیندے؟”
“نہ مائی، ایسی کوئی گلّ نہیں۔ میں تاں اوہناں نوں اپنا مندی آں۔” لاجو بڑی مٹھے سبھاء دی سی۔ اوہ تاں دو گھڑیاں دے گاہک نوں وی پل بھر لئی اپنا پتی منّ کے اسدی پوری سیوا-ٹہل کردی سی...اسنے کدی اپنے کسے عاشق نال کنجوسی نہیں سی ورتی۔ دھن نصیب نہیں ہویا، تن تے من اسنے کدی سانبھ کے نہیں رکھیا—جسنوں وی دتا جی کھولھ کے دتا، جی بھر کے لیا۔ تے پھیر مرزا دی گلّ ہی نرالی سی، اوہناں نوں دین تے اوہناں توں کھوہن وچ جہڑا مزہ آؤندا سی اوہ کوئی لاجو دے دل توں پچھے۔ اوہناں ساہمنے باقی سارے ڈھیٹھ کتے لگے سن۔ اوہ اپنی اصلیت جاندی سی۔ شادی ویاہ تاں کواریاں دے ہندے نے تے اپنی سرت وچ اوہ کدی کوآری نہیں سی۔ اوہ کسے دی لاڑی بنن لایق نہیں۔
اسنے بڑے ہتھ پیر جوڑے منتاں کیتیاں پر مرزا اتے نکاح دا بھوت سوار سی۔ نیک سینت دیکھ کے اک دن اشا دی نماز پچھوں نکاح ہو گیا۔ سارے محلے ٹولے وچ ادھم مچّ گیا۔ کڑیاں کتریاں ڈھولکی اتے سہاگ گاؤن لگیاں۔ کوئی لاڑی والے پاسے دی بن گئی، کوئی لاڑے والے پاسیوں تے مرزا نے کھڑے-متھے لاگ دتا۔ لاجو عرف کنیز فاطمہ دا نکاح، مرزا عرفان بیغ نال ہو گیا۔
نکاح ہندیاں ہی مرزا نے لہنگے اتے پابندی لا دتی تے بھیڑی موہری دا پاجاما کڑتا بنوا دتا۔ کنیز فاطمہ نوں لتاں دے ہیٹھلے پاسے کھلھے دی عادت سی۔ دو وکھ-وکھ پہنچے جہناں وچکار دو لتاں وچالے کپڑا آ جائے نرا جھنجٹ ہے۔ اوہ واری-واری اس وادھو دی رکاوٹ نوں کھچی جاندی۔ پہلی فرصت وچ اسنے پاجاما لاہ کے ٹنگنی اتے ٹنگ دتا تے لہنگا چکّ کے سر ولوں پایا ہی سی کہ مرزا آ گئے۔ اسنے لہنگا لکّ اپر روکن دے بجائے چھڈّ دتا۔
“لاحول ولا کوتّ...” مرزا دہاڑن لگے تے چادر چکّ کے اس اتے سٹّ دتی۔ پتہ نہیں مرزا نے کی بھاشن دتا، اسدے کجھ پلے نہیں سی پیا کہ اسنے کی غلطی کیتی ہے؟ اسدی اس حرکت اتے تاں کدی مرزا جان چھڑکدے ہندے سن۔ مرزا نے چنگا بھلا لہنگا سچ مچّ چکّ کے چلھے وچ سٹّ دتا۔
مرزا بڑبڑ کردے باہر چلے گئے۔ اوہ چور جہی بنی تھاویں کھڑی رہِ گئی۔ چادر پرھاں سٹّ کے اسنے اپنے جسم دا مئینا کیتا کہ کتے کوئی کوہڑ تاں نہیں فٹّ پیا۔ نلکے ہیٹھ نہاؤندی ہوئی اوہ واری-واری ہنجھو پونجھدی رہی۔ سرکیاں والیاں دا منڈا مٹھوآ پتنگ اڈاؤن دے بہانے، نال والی چھت، اپروں اسنوں نہاؤندیاں دیکھدا ہندا سی۔ اج اوہ اینی اداس سی کہ نہ اسنوں انگوٹھا دکھایا نہ اسنوں جتی وکھا کے ڈرایا، نہ دوڑدی ہوئی کوٹھڑی اندر گئی بلکہ چادر لپیٹ لئی۔
دل اتے پتھر رکھ کے اسنے شیطان دی آندر جڈیاں موہریاں چڑھائیاں، مویا کمربند الٹ گیا۔ چیک-چیک کے گلا پکّ گیا تاں کتے جا کے بھوآ آئی تے کمربند ٹھیک کیتا۔ ایہہ بندوق دا غلاف پتہ نہیں کس عقل دے انھے نے بنایا ہوئےگا...جنی واری ٹٹی پیشاب جاؤ، کھوہلو-بنھوں۔
جدوں مرزا دوکان توں واپس آئے تاں پھیر کمربند ڈھلک گیا۔ اوہ اک ہتھ نال واری-واری اتانہ کردی رہی۔ مرزا نوں اس اتے پیار آؤن لگا۔ پچکار کے کلاوے وچ بھر لیا۔ بڑے تکڑماں نال کمربند ہتھ آیا، تد اسنوں پاجامے نال اینی شکایت نہ رہی۔
پھیر اک مصیبت ہور کھڑی ہو گئی۔ پہلاں لاجو دیاں جہڑیاں شرارتاں چنگیاں لگدیاں سن—اوہ مرزا نوں گھبوالی دیاں برائییاں لگن لگّ پئیاں۔ ایہہ بازارو عورتاں والیاں اداواں شریف جادیاں نوں نہیں سوبھدیاں۔ اوہ اوہناں دے سپنیاں والی روائتی بیوی (پتنی) نہیں بن سکی کہ مرزا پیار دی بھیکھ منگن، ایہہ شرمائے۔ اوہ ضدّ کرن، ایہہ ناراض ہو جائے۔ اوہ مناؤن، ایہہ رسّ-رسّ بیٹھے۔ لاجو تاں سڑک دا پتھر سی، سیج دا پھلّ بنن دے گر نہیں سی جاندی۔ جھاڑ-پھٹکار کے مرزا نے لگام پائی، اخیر باندری نوں سدھاء ہی لیا۔
مرزا ہن بڑے نشچنت ہو گئے سن کہ اوہناں لاجو نوں شریفزادی بنا کے ہی چھڈیا۔ ایہہ ہور گلّ ہے کہ ہن اوہناں نوں گھر جان دی زیادہ جلدی نہیں سی ہندی۔ عامَ پتیاں وانگ ہی یار-دوستاں وچ وی اٹھ بیٹھ لیندے کہ لوک تیویں دا غلام نہ کہن۔ معشوقہ دے نخرے جھلنا ہور گلّ ہندی ہے پر پتنی دی دھونس مرد برداشت نہیں کر سکدا۔
اپنی غیر حاضری نوں پورن لئی اوہناں اک نوکرانی رکھ لین دی گلّ کیتی تاں لاجو دیاں اکھاں وچ لہو اتر آیا۔ اوہ جاندی سی کہ میاں کنجریاں کول جان لگے نے۔ سارے محلے دے میاں ہی جاندے سن، پر گھر وچ اوہ کسے دا داخلہ برداشت نہیں سی کر سکدی۔ کوئی اسدے جھلمل کردے بھانڈیاں نوں ہتھ لائے، اسدی رسوئی وچ پیر رکھے تاں اسدیاں لتاں توڑ کے رکھ دئیگی۔ مرزا وچ سانجھ برداشت کر سکدی سی، پر گھر دی اوہی اکلی مالکن سی۔
پھیر مرزا ہریں لاجو نوں گھر بٹھاء کے جویں بھلّ گئے ہون۔ ہفتیاں بدھی ہوں-ہاں توں اگے گلّ نہ تردی۔ جدوں تک اوہ نوکرانی سی، سارے اکھاں سیکدے سن۔ جدوں کسے شریف دے گھر بیٹھ گئی تاں محلے ٹولے دے اصولاں انوسار ماں، بھین تے بیٹی بن گئی۔ کوئی بھلّ کے ٹاٹ دے پردے دے اندر جھات مارن دا کشٹ نہ کردا، سوائے مٹھوئے سرکیاں والیاں دے منڈے دے۔ اوہ ہن وی وفا نبھا رہا سی۔ اوہ ہن وی کوٹھے 'تے پتنگ اڈاؤندا۔ جدوں مرزا چلے جاندے تے لاجو کم-دھندے توں وہلی ہو کے ٹوٹی ہیٹھ نہاؤن بیٹھدی۔ پردے دے خیال نال ہی گھرے نلکا لگوایا سی۔ لاجو نے کوٹھے ولّ دیکھنا چھڈّ دتا سی۔ پر اس رات مرزا یار دوستاں نال دسہرے دے جشن مناؤندے گھروں غائب رہے۔ سویرے سنگدے شرماؤندے جہے پرتے تے جلدی جلدی نہا دھو کے سٹور چلے گئے۔ لاجو چڑھی بیٹھی سی۔ ادوں ہی اسدی نظر کوٹھے ولّ گئی جاں شاید اس دن مٹھوئے دیاں نظراں وچوں برچھے نکل رہے سن جہڑے اسدے گلے جسم وچ پور گئے سن تے منڈے دی بڑے دناں بعد اس دن پتنگ کٹی گئی سی۔ ڈور ٹٹی تاں لاجو دی پٹھّ اتے گھسڑا ماردی گئی۔ لاجو نے سسکاری جہی لئی تے جانے جاں انجانے وچ بغیر چادر اتے لئے اٹھ کے کوٹھڑی وچ چلی گئی۔ اک بجلی جہی لشکی تے ساہمنے والے کوٹھے اتے ڈگی۔ پھیر اسنوں خیال آیا کہ ٹوٹی تاں چلدی ہی چھڈّ آئی سی۔ سو واپس اونیں پیریں دوڑی۔
اس توں پچھوں جدوں وی لاجو حلوائی دیوں کجھ منگواؤن لئی ٹاٹ دا پردہ سرکاؤندی—مٹھوآ اسنوں نیڑے-تیڑے پھردا ہویا نظر آؤندا۔
“اوئِ مٹھوئے، سارا دن مٹی دا مادھو بنیا بیٹھا رہنے، جاہ ذرا دو کچوریاں تاں لیا دے، چٹنی وچ خوب ساریاں مرچاں پوا لئیں۔”
پھیر مٹھوآ ہور وی کھلھ گیا۔ جے غلطی نال نہاؤن ویلے کوٹھے 'تے نہ نظر آؤندا تاں پھڑپھڑا کے جاگ اٹھدا۔ جہڑا پیار اوہ ساری عمر دوواں ہتھاں نال لٹاندی آئی سی، مٹھوئے لئی وی حاضر سی۔ مرزا دے کسے ڈنگ کھانا نہ کھاندے تاں اوہ سٹّ تھوڑے ہی دیندی سی...کسے غریب، لوڑمند نوں دے دیندی سی تے مٹھوئے نالوں ودھ لوڑمند اسدی مہر نظر وچ ہور کون ہو سکدا سی...
مرزا نے لاجو دے پیراں وچ ویاہ دی بیڑی پا کے سوچ لیا کہ ہن بن گئی اوہ قبیلدار۔ اپنیاں اکھاں نال نہ دیکھدے تاں یقین وی نہ کردے۔ لاجو نے جدوں اوہناں نوں انج بے وقت چوکھٹ تے کھڑے دیکھیا تاں بے مہارے ہی اسدی ہاسی نکل گئی۔ اسنے سپنے وچ وی نہیں سی سوچیا کہ مرزا اینا برا منّ جانگے، پر مٹھوآ تاڑ گیا تے تمبی چکّ کے انج نسیا کہ تنّ پنڈ پار کرکے ہی ساہ لیا۔
مرزا نے لاجو نوں اینا کٹاپا چاڑھیا کہ جے اسنے دنیاں دیاں گرم-سرد ہواواں نہ جھلیاں ہندیاں تاں اوہ اﷲ نوں پیاری ہو گئی ہندی۔ اسے ویلے ایہہ خبر سارے محلے وچ اگّ وانگ فیل گئی کہ مرزا نے اپنی گھروالی نوں مٹھوئے نال پھڑھ لیا تے دوواں نوں مار مکایا ہے۔ مرزا دا منہ کالا ہو گیا۔ خاندان دی نکّ کٹی گئی۔ لوک تماشہ دیکھن لئی اکٹھے ہو گئے، پر ایہہ دیکھ کے اوہناں نوں بڑا افسوس ہویا کہ مٹھوآ چھالیں ہو چکیا سی تے گھروالی ٹٹی-فٹی پئی ہے۔ پر اندردی خبر لیائی رامو دی دادی۔ کوئی سوچیگا کہ اینیاں جتیاں کھا کے لاجو نوں مرزا دی صورتَ نال وی نفرت ہو گئی ہوئےگی۔ طوبیٰ کرو، جتی-پھیری نال تاں اصل بندھن مضبوط ہویا جہڑا نکاح نال نہیں سی ہویا۔ ہوش وچ آؤندی ہی مرزا بارے پچھن لگی۔ اسدے سارے آقا دیر سویر اسدے عاشق بن بیٹھدے سن۔ اس مہربانی توں بعد تنخواہ دا سوال ختم ہو جاندا۔ مفت دی رگڑائی، اپروں چار چوٹ دی مار...مرزا نے اج تک اسنوں پھلاں دی چھڑی نہیں چھہائی سی۔ دوسرے آقا اسنوں یاراں دوستاں نوں وی پیش کر دیندے سن، مرزا نے اج تک اسنوں اپنی چیز سمجھیا، اس اتے اپنا حق دکھایا۔ ایہہ اسدی عزت ودھائی ہی سی۔ حالانکہ استعمال وچ رہندی سی، پھیر وی اوہناں نوں اینی پیاری سی کہ اپنی پیڑاں اتے مرزا دی پیڑ بھارو ہو گئی۔ ساریاں نے اسنوں سمجھایا جان دی خیر چاہندی ایں تاں بھجّ جاہ، پر اوہ نہیں منی۔
میرن میاں نے مرزا نوں روکیا ہویا سی نہیں تاں نکّ گتّ کٹّ کے قتل کیتے بغیر چھٹکارا نہیں سی۔ اوہناں دی نکّ کٹی گئی سی؛ لاجو جیوندی بچ گئی سی۔ ہن اوہ دنیاں نوں کنج منہ دکھاؤنگے۔
“اوئِ اک تیویں خاطر پھانسی چڑھ جائینگا...”
“کوئی پرواہ نہیں۔”
“میاں طلاق دے دیو سالی نوں۔” میرن میاں نے سمجھایا۔ کوئی شریفزادی ہندی تاں ہور گلّ سی۔
مرزا نے اسے ویلے طلاق دے دتا۔ مبلگ 32 روپئے مہر تے اسدے کپڑے لیڑے رامو دی دادی دے گھر بھیج دتے۔
جدوں لاجو نوں طلاق دی خبر ملی تاں اسدی جان وچ جان آ گئی۔ جویں سر توں مناں مونہیں بھار لتھّ گیا ہووے۔ نکاح ویسے وی اسنوں راس نہیں سی آیا۔ ایہہ سبھ اسے کرکے ہویا، چلو پاپ کٹیا گیا۔
“میاں تاں ناراض نہیں؟” اسنے رامو دی دادی نوں پچھیا۔
“تیری شکل نہیں دیکھنی چاہندے، کہے کہ اتھوں منہ کالا کر جا۔”
مرزا دی طلاق دی خبر سارے محلے وچ جھٹپٹ پھیل گئی۔ فوراً لالے نے پیغام بھجوایا، “بنگلا تیار ہے۔”
“اس وچ اپنی ماں نوں بٹھاء دے...” لاجو نے کہہ دتا۔ مبلگ 32 روپئے وچوں دس اسنے روٹی پانی دے رامو دی ماں نوں دے دتے ۔ تنگ پاجامے شکورے دی بہو دے ہتھ اؤنے-پونے ویچ لئے۔ پندراں دناں وچ لٹپٹ جان پچھوں کھڑی ہو گئی۔ کمبخت دی جویں دھوڑ، جھڑ گئی ہووے۔ جتیاں کھا کے ہور نکھر آئی۔ لکّ سو-سو ول کھان لگا۔ پان دا بیڑا لین لئی جاں کچوریاں لین حلوائی دی دوکان تیک جاندی تاں گلی دی چہل-پہل ودھ جاندی۔
مرزا دے دل اتے آرے چلدے۔ اک دن پنواڑی دے کھڑی لیچی دے دانیاں لئی جھگڑ رہی سی۔ اوہ مزے لے رہا سی۔ مرزا اکھ بچاء کے پاسے دی نکل گئے۔
“اوئِ بئی تیری تاں متّ ماری گئی اے۔ ہن تیری بلا نال اوہ کجھ کردی پھرے۔ توں تاں طلاق دے دتا اے۔ تیرا ہن اس نال کی واسطہ؟”
“میری گھروالی سی، میں کنج برداشت کر سکداں؟” مرزا ہرکھ گئے۔
“پھیر کی ہویا، ہن تاں تیری بیوی نہیں۔ جے سچ پچھنے تاں اوہ تیری ہے ای نہیں سی۔”
“تے نکاح جہڑا ہویا سی؟”
“بالکل ناجائز...”
“یعنی کہ...”
“ہویا ای نہیں برادر۔ پتہ نہیں اوہ کس دی ناجائز اولاد ہوئےگی۔ ناجائز نال نکاح حرام ہندے۔'' میرن میاں نے گلّ میلی۔
“تاں نکاح ہویا ہی نہیں؟”
“قطعی نہیں۔” بعد وچ ملا جی نے وی صاف کر دتا کہ حرامی اولاد نال نکاح جائز نہیں۔”
“تاں مطلب ایہہ کہ نکّ نہیں کٹی گئی ساڈی۔” مرزا دے سروں بوجھ لتھّ گیا۔
“بالکل نہیں۔”
“بئی کمال اے، تاں تے پھیر طلاق وی نہیں ہویا؟”
“بھرا میریا نکاحی ہی نہیں ہویا تاں پھیر طلاق کویں ہو سکدا اے؟”
“مبلگ بتی روپئے مہر دے مفت وچ گئے۔” مرزا نوں دکھ ہون لگا۔
فوراً ایہہ خبر سارے محلے وچ چھلانگاں مارن لگی کہ مرزا دا اوہناں دی گھروالی نال نکاح ہی نہیں ہویا، نہ طلاق ہوئی—ہلانکِ مبلگ دے بتی روپئے ضرور ڈبّ گئے۔
لاجو نے ایہہ کھشکھبری سنی تاں نچّ اٹھی، سینے توں بھار لتھّ گیا۔ نکاح تے طلاق اک بھیانک سپنا سی، جہڑا ٹٹّ گیا تے جان چھٹی۔
سبھ توں ودھ خوشی سی تاں اس گلّ دی سی کہ میاں دی نکّ نہیں سی کٹی گئی۔ اسنوں میاں دی عزت جان دا بڑا دکھ سی۔ حرامی ہونا کنے موقعے 'تے کم آیا۔ ربّ نہ کرے جے اوہ کسے دی جائز اولاد ہندی تاں چھٹی ہو جاندی۔ رامو دی دادی دے گھر وچ اسدا دم گھٹ رہا سی۔ زندگی وچ کدی انج گھر دی مالکن بن کے بیٹھن دا موقع نہیں سی ملیا۔ اسنوں گھر دی فکر لگی ہوئی سی۔ چوری چکاری دے ڈر نال میاں نے اینے دناں دی جھاڑو وی نہیں دوائی سی...کوڑے دے ڈھیر لگّ گئے ہونگے۔ اوہ سٹور جا رہے سن۔ لاجو نے رستہ روک لیا:
“پھیر میاں کل توں کم 'تے آ جاواں...؟” اوہ ٹھنکی۔
“لاحول ولا کوتّ۔” میاں سر جھکا کے لمیاں-لمیاں پلانگھاں پٹدے نکل گئے۔ دل وچ سوچیا اس دے من وچ کوئی گلّ ضرور ہے، بدکار ہی سی، پر پچھلے معاملے تاں سارے نبڑ ہی گئی نے۔
لاجو نے کلھ دی اڈیک نہیں کیتی۔ چھتو چھت ہندی ہوئی ویہڑے وچ جا چھال ماری۔ لہنگے دا لنگوٹ بنایا تے جٹ گئی۔
شامیں مرزا واپس آئے تاں لگیا جویں موئی ہوئی اماں بی واپس آ ہوئے۔ گھر صاف سی، چندن وانگ۔ دھوپھ دی نمی نمی خوشبو، کورے مٹکے اتے لشلش کردا مانجیا ہویا کٹورا؛ گچّ بھر آیا۔ چپ چاپ بھنیاں ہویا میٹ تے گرما-گرم روٹیاں کھاندے رہے۔ لاجو اپنی حیثیت مطابق دیہلیز اتے بیٹھی پکھا جھلدی رہی۔
راتیں جدوں رسوئی وچوں واپس آئی تے دو ٹاٹ جوڑ کے لیٹ گئی تاں مرزا نوں پھیر ڈاڈھی پیاس دا دورہ پے گیا۔ من مار کے پئے اسدے کڑیاں دی جھنکار سندے تے پاسے پرتدے رہے۔ دل وچ ڈر سی کہ بڑی بے قدری کیتی سی اوہناں اسدی۔
“لاحول ولا کوتّ...” اچانک اس بڑبڑاؤندے ہوئے اٹھے تے ٹاٹ 'تے پئی گھروالی نوں سمیٹ لیا۔
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)