ਪੰਕਜ ਦੀ ਉਮਰ ਅੱਠਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ । ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਆਣਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੌੜਾ ਤਾਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਦਾ । ਜਦ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਬੜੀ ਸਿਆਣੀ ਤੇ ਮਧੁਰ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਮਿਸਤਰੀ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਊਂ ਮਕਾਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੱਕਾ ਹੀ ਸੀ । ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਮਕਾਨ ਬਣੇ ਨੂੰ ਪਰ ਪਲੱਸਤਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇੱਕ ਹੀ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਦੋ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਰਾਂਡਾ ਪਲੱਸਤਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹੁਣ ਮਿਸਤਰੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਪੰਕਜ ਸਕੂਲੋਂ ਆ ਕੇ ਮਿਸਤਰੀਆਂ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠਾ । ਉਹ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਪਲੱਸਤਰ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਿਸਤਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਧ 'ਤੇ ਕਰੰਡੀ ਨਾਲ ਮਸਾਲਾ ਚੇਪ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਕੜੀ ਦਾ ਚਾਰ ਕੁ ਫੁੱਟਾ ਗ਼ਜ ਫੇਰ ਮਸਾਲੇ ਨੂੰ ਪੱਧਰ ਕਰਦਾ । ਫਿਰ ਹੋਰ ਪੱਧਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਗੁਰਮਾਲਾ ਫੇਰਦਾ ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਗੁਰਮਾਲਾ ਫੇਰ ਕੇ ਕੰਧ ਇੱਕਦਮ ਚਿਕਨੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਪੰਕਜ ਬੈਠਾ ਮਿਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਭ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਦੁਪਹਿਰੇ ਮਿਸਤਰੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਚਲੇ ਗਏ । ਪੰਕਜ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਖੇਡਦਿਆਂ-ਖੇਡਦਿਆਂ ਪੰਕਜ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੰਧ ਕੋਲ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਰਹੀ ਇੱਕ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਵੱਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਬੜੀ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਹ ਕੰਧ ਦੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੰਕਜ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖੇਡਣ ਵੱਲੋਂ ਹਟ ਕੇ ਗਲ਼ਹਿਰੀ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੀਆਂ ਬੇਚੈਨ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਸ ਨੁੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਕੰਧ ਦੀ ਇੱਕ ਤਰੇੜ ਵਿੱਚ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਨ । ਉਹ ਦਰਜ਼ (ਮੋਰੀ) ਪਲੱਸਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਬੱਚੇ ਮੋਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ । ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਰੋਜ਼ ਵੇਖਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਕਈ ਗਲ਼ਹਿਰੀਆਂ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਕਦੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਉੱਗੇ ਤੂਤ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਕਦੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰੇ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਧ 'ਚ ਬਣੀਆਂ ਦਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪਦੀਆ-ਨਿਲਕਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਪਲੱਸਤਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਖੋੜਾਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਲ਼ਹਿਰੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸਨ । ਉੱਪਰ ਛੱਤ ਦੇ ਲੈਂਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹ ਮੋਰੀ ਪਲੱਸਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, 'ਜੇ ਪਲੱਸਤਰ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚੇ ਹੀ ਦਮ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ । ' ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਵਿਊਂਤ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਛੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ਸੀ । ਪੰਕਜ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ । ਮੋਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਉਸ ਲਈ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਿਸਤਰੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੋਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਵਾ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਮਿਸਤਰੀ- ਮਜ਼ਦੂਰ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਅੰਕਲ ਜੀ,ਉੱਥੇ ਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ! ਪਲੱਸਤਰ ਨਾਲ ਮੋਰੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । "

"……ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰੀਏ ?ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਹਨ ,ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ !" ਮਿਸਤਰੀ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਕਟਦਿਆਂ ਰੁੱਖੇ ਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ । ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੀ ਹਿੜ੍ਹ-ਹਿੜ੍ਹ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਪੰਕਜ ਰੋਣਹਾਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਾ ਚੱਲਦੀ ਵੇਖ ਉਹ ਦੁਖੀ ਮਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ,ਹੁਣ ਉਹੀ ਭੈੜੇ-ਭੈੜੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਜਿਹੇ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਉਸ ਦੇ ਪਾਪਾ ਅਖਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ,
"ਪਾਪਾ ਜੀ!"

"ਦੱਸ ਪੁੱਤਰ ?" ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਅਖਬਾਰ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਲਿਆ । ਪਿਓ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਬੋਲਾਂ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵਰਗੇ ਹੱਥ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਬਖਸ਼ਿਆ । ਉਹ ਬੋਲਿਆ, "ਪਾਪਾ ਜੀ, ਉੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਟੋ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮਿਸਤਰੀ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਵਿੱਚੇ ਹੀ ਹਨ ,ਵਿਚਾਰੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ !" ਪਾਪਾ ਪੰਕਜ ਦੀ ਗੱਲ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਸਮਝ ਗਏ । ਬੋਲੇ, "ਚੱਲ ਪੁੱਤਰ,ਹੁਣੇ ਹੀ ਆਪਾਂ ਕਢਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ…ਚੱਲ, ਚੱਲ ……!" ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਾਪਾ ਉੱਠ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ । ਪੰਕਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ । ਪਾਪਾ ਨੇ ਕੋਲ ਪਈ ਲੱਕੜ ਦੀ ਪੌੜੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ । ਮਿਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਪਲੱਸਤਰ ਝੜਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਫਿਰ ਇੱਕ ਡੱਕੇ ਨਾਲ ਦਰਜ਼ ਖੁਰਚ ਕੇ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਗਿੱਲਾ ਮਸਾਲਾ ਵੀ ਕਢਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਮੋਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗਲ਼ਹਿਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬਾਹਰ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਗਏ । ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਹੋਈ ਫਿਰਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਜਾ ਰਲੇ । ਮਿਸਤਰੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜ੍ਹੇ ਪੰਕਜ ਜੀ ਦਿਆਲਤਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ । ਮਿਸਤਰੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਨ ਹੋ ਕੇ ਪੰਕਜ ਦੇ ਪਾਪਾ ਬੋਲੇ, "ਮਿਸਤਰੀ ਸਾਬ੍ਹ ,ਉੱਪਰ ਦੁਬਾਰਾ ਪਲੱਸਤਰ ਮਾਰ ਦੇਵੀਂ !" "ਜੀ!" ਕਹਿ ਕੇ ਮਿਸਤਰੀ ਬੱਠਲ ਵਿਚਲੇ ਮਸਾਲੇ ਵਿੱਚ ਕਰੰਡੀ ਫੇਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਪੰਕਜ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਕਿਸੇ ਜੇਤੂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ । ਉਸ ਦਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਚਿਹਰਾ ਕਿਸੇ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਖਿੜੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।