گونج منشی پریمچند
بھانو چودھری پنڈ دا سرپنچ سی۔ ہر کوئی اس دا عزت مان کردا سی۔ تھانیدار اس نوں بیٹھن لئی موڑھا پیش کردا سی۔ سرپنچ ہوراں دی پنڈ وچّ انی دھانک سی کہ اس دی مرضی توں بناں پنڈ وچّ پتہ نہیں سی ہلّ سکدا۔ کوئی گھٹنا چاہے اوہ نونہہ، سسّ دا جھگڑا ہووے جاں کسے دی زمین جائداد دی ونڈ ونڈائی دی گلّ، سرپنچ دے چمچے جھٹّ ساری خبر اوہناں تکّ پہنچا دندے۔ سرپنچ ہوریں جھٹّ دینی موقعے 'تے پچھ پڑتال کردے۔ ثبوتاں تے گواہاں 'تے وچار کر کے سرپنچ دے دربار وچّ فیصلہ ہو جاندا۔ ہاں، اس ساری دوڑ بھجّ لئی سرپنچ سابھ اپنی پوری فیس وصول کردے۔
سرپنچ ہوراں دے تنّ پتر سن۔ سبھ توں وڈا 'بتان چودھری' پڑھیا لکھیا، تجربیکار نیتیوان سی۔ قانون دے مصلے اس دے ہتھ وچّ سن۔ وچلا پتر 'شان چودھری' کھیتی باڑی وبھاگ وچّ افسر لگا ہویا سی۔ بے شکّ اس دا دماغ کھنڈھا سی، پر سریرک طور 'تے اوہ بہت محنتی سی۔ تیجا منڈا 'گمان چودھری' بڑا رسیا اتے بے فکر، اجڈّ قسم دا بندہ سی۔ اوہ خنجری (اک ساز) وجا کے مٹھی سر وچّ راگ 'کھیال' گاؤندا تاں رنگ بجھّ جاندا۔ کتے اکھاڑا لگنا ہندا تاں اوہ میلاں دی پرواہ نہ کردا تے پیدل چل پیندا۔ پیو تے بھراواں نے اس نوں خردماغ سمجھ رکھیا سی، کیونکہ اس اتے جھڑک، دھمکی، اپدیش، پیار جاں بینتی دا کوئی اثر نہیں سی ہندا۔ اوہ ویہلیاں کھان گجھّ گیا سی۔ ہاں، بھابیاں اجے تکّ اس ولوں نراش نہیں سن ہوئیاں۔ اجیہا کوئی وچلا دن ہندا سی جدوں اس نوں بھابیاں دے زہریلے سلوک نہ سننے پئے ہون۔ ایہہ زہریلے بان کدے-کدے اس دے پتھر دل وچّ کھبھّ جاندے، پر اوہ پھٹّ رات توں ودھ نہ رہندا۔ اس نوں ٹھیک رستے لیاؤن لئی کی-کی یتن نہیں کیتے گئے؟ پتا سمجھاؤندا، 'پتر، ایسی راہ چل جتھوں تینوں چار پیسے ملن اتے ٹبر دا گزارا سوکھا ہون لگے۔ بھراواں دے آسرے کدوں تکّ رہیں گا؟ میں تاں پکا ہویا امب ہاں، پتہ نہیں کدوں ٹپک جاواں۔ پھر تیرا گزارا کویں ہووےگا؟'
گمان کھڑا-کھڑا پتا دی گلّ سندا، پر اوہ تاں پتھر دا دیوتا سی، اس اتے کوئی اثر نہ ہندا۔ مودھے گھڑے 'تے پئے پانی وانگوں پتا دی ساری سکھیا بے اثر رہندی۔ اس بھدر پرش دی بے فقری دی مار اس دی گھر والی نوں جھلنی پیندی۔ گھر وچّ محنت دا سارا کم اس نوں دے دتا جاندا، جس نوں کردیاں اس نوں رات پے جاندی۔ اوہ تنوں منوں دکھی ہو جاندی۔ پھر اک دن اوہ دکھی ہوئی پتی نال جھگڑ پئی تے بولنا چھڈّ دتا۔ پھر گمان نوں ہوش آئی تے مجازی ٹکانے ہویا۔ پھر اوہ پتا نوں جا کے کہن لگا، 'مینوں کوئی دوکان لے دیو۔' بھانو چودھری نے پیسے خرچ کے کپڑے دی دوکان کھولھ دتی۔ دوکان نے گمان دے دن پھیر دتے۔ اس نے ودھیا-ودھیا پھلاں، رنگاں تے چوناں والے کپڑے اتے ودھیا ہلکے رنگاں دے کڑتے تے صافے لیا کے دوکان وچّ رکھے، جو خوب وک رہے سن۔ اس نوں لابھ ہون لگا تاں دوکان کجھ وہلڑ دوستاں لئی چرس دا سوٹا مارن اتے کھیالاں دی تان چھیڑن دا اڈا بن گئی۔
'چل جھپٹ ری، جمنا تٹّ ری، کھڑو نٹکھٹ ری' اس طرحاں پنج ستّ مہینے چین نال بیتے سن کہ پھر گھر وچّ بھنگ بھجن لگّ پئی، تپڑ رل گئے۔ بڈھا چودھری نراش ہویا کھوہ وچّ چھال مارن تر پیا۔ نونہاں نے بہت حال-پاہریا کیتی، چودھری مڑ پیا، پر گمان 'تے کوئی اثر نہ ہویا۔ اس دا رنگ ڈھنگ نہ بدلیا۔ اوہ پھر پرانی چال چلن لگا۔ قنوندان بھرا، گمان دے ایہہ چالے دیکھ-دیکھ سڑدا، 'میں سارا دن پسینہ وہاؤندا ہاں، مینوں نینسکھ دا کڑتا نصیب نہیں۔ ایہہ وہلڑ سارا دن منجا توڑے تے بن پھبّ کے نکلدا۔' شان چودھری دے من وچوں وی کجھ اجیہے ہی وچار نکلدے سن۔ جدوں وچاراں دی اگّ بھڑک پئی تاں بتان دی گھر والی نے غصے وچّ آ کے گمان دے سارے کپڑے چکّ لیاندے تے ویہڑے وچّ رکھ کے تیلی لا دتی۔ گمان رون لگا۔ وڈے بھرا کھڑے تماشہ دیکھدے رہے۔
بڈھے پیو نے ایہہ درش دیکھیا تاں سر پٹن لگا۔ ایہہ اگّ تاں تھوڑھی دیر 'چ شانت ہو جاؤ، پر دل وچّ جو بھامبڑ بلدا سی، اوہ اسے طرحاں دہک رہا سی۔ آخر بڈھے چودھری نے سارے ٹبر نوں اک تھاں بٹھایا تے بتان نوں کیہا، 'بیٹا توں اج دیکھ لیا کہ گلاں-گلاں وچّ سینکڑے روپئے مٹی ہو گئے۔ توں سمجھدار ہیں، ایسا راہ کڈھ، جس نال گھر اجڑن توں بچ جائے۔' پتا دی گلّ سن کے بتان کجھ سوچن لگّ پیا۔ اس توں پہلاں کہ اوہ کجھ بولدا، بتان دی گھر والی پتا ولّ دیکھدی بول پئی، 'پتا جی! ہن سمجھن سمجھاؤن نال گلّ نہیں بننی۔ انہونی سہندے-سہندے میں تاں اکّ گئی۔ میں منہ 'تے گلّ کردی ہاں، گمان نوں تیری کمائی 'تے پورا حق ہے، پر ساڈے وچّ نہ انی ہمت ہے تے نہ انا وڈا دل کہ اس چنگے بھلے نوں اپنی کمائی کھوآئی جائیے جاں اپنی کلی وکھ بنا لئیے۔ جو ساڈے حصے دا ہے، اوہ سانوں ملنا چاہیدا ہے۔ سارا چل اچلّ سمپتی تہاڈے جؤندے جی سوکھی ونڈی جا سکدا ہے۔' ہن گھٹّ سوچ والے شان چودھری دی واری آئی تاں اوہ وچارا کسان اس گوڑھ وشے 'تے کی منہ کھولھدا؟ اس دی گھر والی نے جٹھانی دے پیر چنھاں 'تے چلدیاں ایہہ اوکھا کم مکایا۔ اس نے کیہا، 'وڈے بھین جی نے جو کیہا ہے، اس توں بناں ہور کوئی چارہ نہیں۔' شان چودھری نے وی چپّ رہِ کے اس تجویز 'تے اپنی موہر لا دتی تاں بھانو چودھری نے گمان نوں پچھیا، 'کیوں بیٹا! تینوں تجویز منظور ہے؟ ڈلہے بیراں دا اجے کجھ نہیں وگڑیا۔ سبھ نوں کم ہی پیارا ہندا ہے، چمّ نہیں۔ بول کی چاہندا ہیں؟' گمان وچّ دھیرج دی کمی نہیں سی، پر بھراواں دی اس رنّ-مریدی اتے اس نوں غصہ آ گیا۔ اوہ بولیا، 'بھراواں دی جو اچھا ہے، اوہی میرے من وچّ ہے، میں وی اس جنجال توں پچھا چھڈاؤنا چاہندا ہاں۔ میں کسے نوں وی کم کرن نوں نہیں کہندا، تسیں سارے میرے پچھے کیوں پئے ہو؟ اپنی فکر کرو، مینوں ادھ سیر آٹے دا گھاٹا نہیں۔'
اس طرحاں دیاں بیٹھکاں کئی وار ہو چکیاں سن، پر اس دیش دیاں راجنیتک اتے سماجک بیٹھکاں وانگوں اس بیٹھک نال وی کوئی مصلیٰ حلّ نہیں سی ہو سکیا۔ دو تنّ دن گمان نے گھر روٹی نہ کھادھی۔ آخر بڈھا پیو اس نوں منا کے لیایا۔ پنڈتاں دے گھراں دے چوہیاں وانگوں چودھری دے نیانے وی سیانے سن۔ اوہناں لئی گھڑے، مٹی دے گھڑے سن تے کشتیاں، کاغذ دیاں کشتیاں۔ پھلاں بارے اوہناں دا گیان حدوں پرھے سی۔ گولر اتے جنگلی بیر توں سوائے کوئی ایسا پھل نہیں سی، جس نوں اوہ بیماری دا گھر نہ سمجھدے ہون، پر گردین دی چھابڑی وچّ اجیہی شکتی شالی کھچّ سی کہ اس دی آواز سندے ہی گھوک ستے نیانے وی اٹھ پیندے۔ گردین پنڈاں وچّ ہفتہ واری پھیری لاؤندا سی۔ بھاویں اوہ بڈھا جیہا تے میلی کچیلی دکھ والا آدمی سی، پر آلے دوآلے وچّ اس دا نام شرارتی منڈیاں لئی ہنومان منتر توں گھٹّ نہیں سی۔ جتھے بندیاں لئی اس کول مٹھیائیاں سن، اتھے بچیاں اتے بیبیاں لئی مٹھیائی دے نال مٹھیآں گلاں دا پرشاد سی۔ ماں بچے نوں کنا وی منع کردی، پیسے نہ ہون دا بہانہ کردی، پر گردین ہر بچے دے ہتھ اتے کجھ نہ کجھ رکھ ہی دندا اتے بڑے پیار نال کہندا، 'بہو جی، پیسے دی کوئی چنتا نہ کرو، پھر مل جانگے، کتے دوڑے تھوڑھی جاندے ہن؟'
منگل دا شبھ دن سی۔ بچے بے چینی وچّ اپنے گھراں دے بوہیاں وچّ بیٹھے گردین دی اڈیک کر رہے سن۔ سورج بھگوان اپنا وجود لے کے پورب توں پچھم ولّ جا پہنچیا سی۔ جدوں اوہناں نوں گردین آؤندا دسیا، منڈیاں نے دوڑ کے اس نوں جھرمٹ پا لیا تے اس نال کھچّ دھوہ کرن لگے۔ سبھ توں پہلاں بھانو چودھری دا مکان سی۔ گردین نے اپنی چھابڑی سر توں لاہ کے اس دے دراں اگے رکھی تاں مٹھیائیاں دی لٹّ شروع ہو گئی۔ بتان دی گھر والی اپنے تنّ منڈیاں نال تے شان دی گھر والی اپنے دوواں منڈیاں نال آ پہنچیاں۔ گردین اوہناں توں پیسے لے کے سامبھدا ہویا دھیلے دی مٹھیائی دندا تے دھیلے دی اشیرواد دندا ہویا اوہناں نال مٹھیآں-مٹھیآں گلاں کرن لگدا۔ پنڈ وچّ جے کوئی منڈا سی، جس نے گردین دی ادارتا دا بھرپور لابھ لیا سی تاں اوہ سی گمان دا منڈا دھان۔
دھان اپنے بھین بھراواں نوں مٹھیائی کھاندیاں دیکھ کے للچاؤندا ہویا اپنی ماں دا دپٹہ کھچدا چھابڑی ولّ لیاؤن لگا۔ اوہ دکھی ابلا عورت کی کرے؟ اوہ اپنے پتی دے نکھٹوپنے 'تے کڑھدی زندگی لنگھا رہی سی۔ اپنا آدمی اجیہا نکما نہ ہندا تاں کیوں دوجیاں دے منہ ولّ دیکھنا پیندا۔ اوہ بچے نوں کچھڑ چکّ کے پیار نال ورچاؤن لگی۔ 'نہ رو پتّ، گردین جدوں پھر آئیگا تاں میں تینوں بہت ساری مٹھیائی لے کے دیانگی۔' ایہہ کہندیاں اس دیاں اکھاں چھلک آئیاں۔ آہ! ایہہ منحوس منگلوار تاں پھر آئیگا، اس نوں پھر ایہو بہانے کرنے پینگے۔ اوہ وچاری اسے فکر وچّ ڈبی ہوئی سی، پر منڈا کسے طرحاں منّ نہیں سی رہا، اوہ روندا ہویا مٹی وچّ لٹدا ماں دا دپٹہ پاڑن دی کوشش کرن لگا۔ ایہہ دیکھ کے ماں نوں غصہ آ گیا تے اس نے دو تنّ تھپڑ منڈے دیاں گلاں 'تے جڑ دتے۔ 'چپّ ہو جا ماڑے کرماں والیا، تیرا منہ ہی مٹھیائی کھان والا نہیں۔ اپنے کرماں نوں نہیں روندا، چلیا مٹھیائی کھان۔'
گمان اپنی کوٹھڑی دے بوہے وچّ بیٹھا ایہہ کوتک بڑے دھیان نال دیکھ سن رہا سی۔ اوہ بچے نوں بہت پیار کردا سی۔ بچے دی گلّ 'تے لگے تھپڑ اس دے سینے وچّ چبھ گئے۔ شاید ماں ولوں تھپڑ مارن دا مقصد وی ایہو سی۔ گمان دیاں اکھاں ہنجھوآں نال بھر گئیاں۔ اوہ سچیت ہو گیا تے اٹھ کے بچے نوں اپنے کلاوے وچّ لیندیاں پتنی نوں کہن لگا، 'اس وچارے 'تے غصہ کیوں کردی ہیں؟ تیرا دوشی تاں میں ہاں، مینوں جو چاہے سزا دے دے۔ ربّ نے چاہیا تاں کل نوں اس گھر وچّ سارے میرا اتے میرے پروار دا آدر کرنگے۔ توں اج مینوں سدا واسطے جگا دتا ہے۔ بچے دے ماریاں تیریاں چپیڑاں دی گونج نے میرے کناں وچّ سنکھ پوجن ورگی گونج پیدا کرکے مینوں سچے من نال کرت کرن دا اپدیش دے دتا ہے۔'
(پنجابی روپ: بھپندر استاد)
