گرہن راجندر سنگھ بیدی
روپو، شبو، کتھو تے مناں-ہولی نے اساڑی دے کائستھاں نوں چار بچے دتے سن تے پنجواں کجھ مہینیاں وچ ہی جمن والی سی۔ اسدیاں اکھاں دوآلے گوڑھے–کالے گھیرے پے گئے سن، گلھاں دیاں ہڈیاں ابھر آئیاں سن تے ماس اوہناں وچ پچک گیا سی۔ اوہ ہولی، جسنوں پہلوں–پہل مئیا پیار نال چاندنی کہہ کے بلاؤندی سی تے رسیلا جسدی صحتَ تے روپ دا 'ویری' سی، جھڑے ہوئے پتے وانگ پیلی تے مرجھائی ہوئی سی۔
اج راتیں چند گرہن لگنا سی۔ شام ہندیاں ہی چند گرہن دا لگن شروع ہو جانا ہے، ہولی نوں حکم نہیں کہ اوہ کوئی کپڑا پاڑے-پیٹے وچلے بچے دا نکّ–کنّ پاٹ جاویگا؛ اوہ سیوں نہیں سی سکدی-منہ سیونتا بچہ پیدا ہووےگا۔ اپنے پیکے خط نہیں سی لکھ سکدی-اسدی دے ٹیڈھے–میڈھے اکھر بچے چہرے 'تے جھریٹے جانگے-تے اپنے پیکیاں نوں خط لکھن دا اسنوں بڑا چاء سی۔
پیکیاں دی یاد آؤندیاں ہی اسدی ساری دیہہ اک انجان جذبے نال کمبن لگّ پیندی۔ اوہ پیکے ہندی سی تاں اسنوں سہریاں دا کنا چاء ہندا سی۔ پر ہن سہریاں توں اینی 'نہال' ہو چکی سی اوہ کہ اتھوں بھجّ جانا چاہندی سی۔ انج کرن دی اسنے کئی واری کوشش وی کیتی، پر ہر ویر اسپھل رہی۔ اسدا پیکا پنڈ، اساڑی پنڈ توں کوئی پنجاہ کو میل دے فاصلے 'تے سی۔ سمندر کنارے ہرپھول بندرگاہ توں شام ویلے سٹیمر لانچ مل جاندی سی تے کنارے دے نال نال ڈیڈھ دو گھنٹیاں دے سفر پچھوں اسدے پیکے–پنڈ دے وڈے مندر دے جر–کھادھے کلس دکھائی دین لگّ پیندے سی۔
اج شام ہون توں پہلاں روٹی–ٹکّ تے چونکے–چلھے دی صفائی توں وہلیاں ہونا سی۔ مئیا کہندی سی گرہن توں پہلاں روٹی وغیرہ کھا لینی چاہیدی ہے ورنہ ہر حرکت ڈھڈّ دی ڈڈّ دے سریر اتے قسمت 'تے پیندی ہے۔ جویں اس بڈروپ، چوڑیاں ناساں والی، اڑیئل مئیا نے اپنی نونہہ حمیدا بانو دے ڈھڈوں کسے اکبر عظیم دی آس لائی ہوئی ہووے۔ چار بچیاں، تنّ آدمیاں،دو تیویناں، چار مجھاں والا ایہہ وڈا ٹبر تے اکلی ہولی-دوپہر تائیں تاں ہولی بھانڈیاں دا ڈھیر مانجدی رہی۔ پھیر جانوراں لئی وڑیویں، کھل تے چھولے بھیونن چلی گئی۔ اتھوں تائیں کہ اسدا لکّ پیڑ نال ٹٹن لگّ پیا تے بغاوت پسند بچہ پیٹ وچ اپنے حق-پر ہولی نوں تڑپھا دین والیاں حرکتاں-نال ورودھ پردرشن کرن لگّ پیا۔ ہولی ہار منّ کے پھٹی اتے بیٹھ گئی پر دیر تائیں پھٹی جاں فرش اتے بیٹھن دے قابیل نہیں سی اوہ...نالے مئیا دے خیال انوسار چوڑی پھٹی اتے دیر تائیں بیٹھن نال بچے دا سر چپٹا ہو جاندا ہے۔ موڑھا ہووے تاں ٹھیک ہے۔ کدی کدی ہولی مئیا تے کائستھاں دی اکھ بچا کے منجی اتے سدھی لیٹ جاندی تے سون والی کتی وانگ لتاں پسار کے بھرپور انگڑائی لیندی تے پھیر ادوں ہی کمبدے ہوئے ہتھاں نال اپنے ننھے جہے نرک نوں پلوسن لگّ پیندی۔
ایہہ خیال آؤندیاں ہی کہ اوہ سیتل دی دھی ہے، اوہ اپنے آپ نوں روک نہ سکدی-سیتل سارنگدیو پنڈ دا اک مالدار ساہوکار سی تے سارنگدیو پنڈ دے چارے پاسے وسدے ویہہ پنڈاں دے کسان استوں ویاجو رقم لیندے ہندے سن؛ اسدے باو جود اسنوں کائستھاں دے اتھے جلیل کیتا جاندا سی۔ ہولی نال کتیاں نالوں وی ماڑا سلوک ہندا سی۔ کائستھاں نوں تاں بچے چاہیدے نے، ہولی پوے ڈھٹھے خوہ 'چ۔ کی سارے گجرات وچ ایہہ کئستھ ہی کلبدھو دا صحیح مطلب سمجھدے سی!
ہر سال، ڈیڈھ سال بعد اوہ اک نواں کیڑا گھرے رینگھدا ہویا دیکھ کے خوش ہندے سن تے بچے کرکے کھادھا پیتا ہولی دے جسم نوں نہیں سی لگدا۔ شاید اسنوں روٹی وی اسے لئی دتی جاندی سی کہ ڈھڈّ وچ بچہ منگدا ہے تے اسے لئی اسنوں حمل دے مڈھلے دناں وچ چاٹ تے ہن پھل کھلھے دل نال دتے جاندے سن۔
'دیور اے تاں اوہ اڈّ کٹّ لیندے۔' ہولی سوچدی سی-'تے سسّ دے مہنے، کٹمار توں کتے ودھ بھیڑے ہندے اے تے وڈے کائستھ جدوں جھاڑ پاؤن لگدے اے تاں پیراں ہیٹھلی زمین ہلن لگّ پیندی اے۔ اوہناں ساریاں نوں بھلا میری جان لین دا کی حق...؟ رسیلے دی گلّ ہور اے۔ شاستراں نے اسنوں پرماتما دا درجہ دتا ہوئٔے۔ اوہ جس چھری نال مارے، اسے چھری دا بھلا!...پر کی شاستر کسے عورت نے بنائے اے؟ تے مانتا دی گلّ ہی وکھری اے۔ شاستر کسے عورت نے لکھے ہندے تاں اپنی جاتی اتے اس نالوں وی ودھ پابندیاں لا دیندی...'
...راہو اپنے نویں بھیس وچ بیٹھا موج نال امرت پی رہا سی۔ چند تے سورج نے وشنوں مہاراج نوں اسدی شکایت کر دتی تے بھگوان نے سدرشن چکر نال راہو دے دو ٹکڑے کر دتے۔ اسدا سر تے دھڑ دوویں آسمان وچ جا کے رہو تے کیتو بن گئے۔ سورج تے چند دوواں نے اوہدا قرضہ دینا ہے۔ ہن اوہ ہر سال دو واری چند تے سورج توں بدلہ لیندے نے-تے ہولی سوچدی سی، 'بھگوان دے کھیڈ وی نیارے اے...تے راہو دی شکل کیڈی عجیب اے! اک کالا جیہا راکشس، شیر اتے چڑھیا ہویا، دیکھ کے کنا ڈر لگدی! رسیلا وی تاں شکل پکھوں رہو ای تاں لگدے۔ منے دے جمن پچھوں اجے چالھیواں وی نہیں سی نہاتی کہ آ ڈھایا سی؛ میں وی تاں اسدا قرضہ ای دینے...؟
اسے ویلے ہولی دے کناں وچ ماں–پتر دے آؤن دی بڑک پئی۔ ہولی نے دوواں ہتھاں نال پیٹ سمبھالیا دے اٹھ کھڑی ہوئی۔ تے کاہل نال طوا، بل رہی، مٹھی مٹھی اگّ اتے رکھ دتا۔ ہن اس وچ جھکن دی ہمت وی نہیں سی رہی کہ پھوکنی نال پھوک مار کے اگّ بال لوے۔ اسنے کوشش وی کیتی پر اسدیاں اکھاں فٹّ کے باہر آؤن والیاں ہو گئیاں۔
رسیلا اک نواں مرمت کیتا ہویا چھجّ ہتھ وچ پھڑھی اندر وڑیا۔ اسنے جلدی جلدی ہتھ دھوتے تے منہ وچ کجھ بڑبڑ کرن لگا۔ اسدے پچھے مئیا آئی تے آؤندی ہی بولی-“بہو...اناج کڈھ کے رکھئ نہ؟”
ہولی ڈردی ڈردی بولی-“ہاں، ہاں رکھئ-نہیں رکھیا...یاد نہیں رہا، بھلّ گئی سی مئیا...”
“توں بیٹھی کردی کی رہی نیں، نوابزادیئے؟”
ہولی نے سہمیاں جہیاں اکھاں نال رسیلے ولّ دیکھیا تے بولی، “جی میتھوں اناج دی بوری ہلائی جاندی اے بھلاں؟”
مئیاں نوں کوئی جواب نہ آیا۔ تے انج وی اسنوں ہولی دی بجائے اسدے ڈھڈّ وچلے بچے دی ودھیرے فکر سی۔ شاید اسے لئی ہولی دیاں اکھاں وچ اکھاں پا کے بولی، “توں سرمہ کیوں پایا ہوئٔے نیں رنڈیئے؟-جاندی نہیں اج گرہن لگنے...جے بچہ اننھا ہو گیا تاں تیرے ورگی رنڈی اسنوں پال لؤ...؟”
ہولی چپّ رہی تے نظراں زمین اتے گڈی رکھیاں۔...پھیر منہ وچ بڑبڑ کرن لگی۔ ہور کجھ وی ہو جائے پر رنڈی دی گالھ اس توں برداشت نہیں سی ہندی۔ اسنوں بڑبڑ کردیاں دیکھ کے مئیا ہور بھڑک گئی تے بکدی جھکدی ہوئی چابیاں والا گچھا لبھن لگّ پئی۔ اک میلے جہے لیمپ کول سرمہ رگڑن والی کھرل رکھی ہوئی سی۔ اس ہیٹھوں چابیاں والا گچھا کڈھ کے اوہ دانیاں والے کوٹھے ولّ تر گئی۔ رسیلے نے اک واری ہوس بھریاں اکھاں نال ہولی ولّ تکیا، اس ویلے ہولی اکلی سی۔ رسیلے نے ہولی جہی پلے نوں چھوہیا۔ ہولی نے ڈردیاں ڈردیاں ہتھ جھٹک دتا تے اپنے دیور نوں آواز ماری، جویں دوجے آدمی دی موزودگی چاہندی ہووے۔ اس حالت وچ مرد نوں ٹھکراء دینا معمولی گلّ نہیں ہندی۔ رسیلا شبداں نوں چتھّ–چتھّ کے بولیا-
“میں پچھداں، بھلا، اینی جلدی کاہدی سی؟”
“جلدی کہڑی؟”
رسیلا اسدے پیٹ ولّ اشارہ کردا ہویا بولیا، “ایہی...توں وی تاں کتی ایں، کتی؟”
ہولی نے بناں وچارے رسیلے نوں وحشی، بدچلن، کامینا-سبھو کجھ آکھ دتا۔ وار تھاویں لگیا۔ رسیلے کول اس گلّ دا کوئی جواب نہیں سی۔ جواب وہونے آدمی دا جواب تھپڑ ہندا ہے تے دوجے پل انگلاں دے نشان ہولی دی گلھ اتے دکھائی دین لگے۔ ادوں ہی مئیا ماش (پشواں دے دانے والی ٹوکری) چکی بھنڈار گھر وچوں باہر آئی تے بہو نال بدسلوکی کرن کرکے پتر نوں تاڑن لگی۔ ہولی نوں رسیلے اتے تاں غصہ نہیں سی آیا-ہاں، مئیا دی اس عادت اتے بل–بجھی سی اوہ-'رنڈی آپ مارے تاں اس توں وی ودھ، جے پتّ کش کہے تاں ہمدردیاں دکھاؤندی آ، وڈی آئی...'
ہولی سوچن لگی کہ 'کل رسیلے نے اس لئی ماریا سی کہ میں اسدی گلّ دا جواب نہیں سی دتا تے اج اس لئی ماریا کہ میں گلّ دا جواب دتا اے-میں جاندی ہاں اوہ میرے نال کیوں ناراض اے، کیوں گالھاں کڈھدا رہندا اے۔ میرے پکاؤن-کھان، اٹھن، بیٹھن وچ کیوں اسنوں نقص نظر آؤندے اے...تے میری ایہہ حالت اے کہ نکّ وچ دم آ جاندا اے تے مرد، عورت نوں مصیبت وچ دھریک کے آپ پاسے ہو جاندے اے؛ ایہہ مرد...!'
مئیا نے کجھ باسمتی، دالاں تے لون رسوئیں وچ ڈھیری کر دتا تے پھیر اک بھجی ہوئی تکڑی وچ اسنوں تولن لگی۔ تکڑی گلی سی، ایہہ مئیا وی دیکھ رہی سی تے جدوں باسمتی چول پالڑے نال چپک گئے تاں-بہو موئی کڈر ہو گئی-تے آپ اینی سگھڑ کہ نویں دپٹے نال پالڑا صاف کرن لگّ پئی۔ جدوں خاصہ میلا ہو گیا تاں دپٹے نوں سر توں لاہ کے ہولی ولّ سٹّ دتا تے بولی، “لے دھو دیء۔”
ہن وچاری ہولی ایہہ نہیں جاندی کہ اوہ پہلاں روٹیاں پکائے جاں دپٹہ دھووے-بولے جاں نہ بولے، ہلے جاں نہ ہلے-اوہ کتی ہے جاں نوابزادی۔ اسنے دپٹہ دھون وچ ہی بھلائی سمجھی۔ اس سمیں چند گرہن شروع ہون والا ہووےگا۔ جے بچہ دھوتے ہوئے کپڑے وانگ وٹو–وٹّ پیدا ہویا تے مہینے دو مہینے پچھوں بچے دا وٹیایا ہویا چہرہ دیکھ کے اوہنوں نیہنیاں جان لگا تاں اس وچ ہولی دا کی قصور ہووےگا؟...پر قصور تے بے قصور دی تاں گلّ ہی وکھری ہے کیونکہ ایہہ کوئی سنن لئی تیار ہی نہیں کہ اس وچ ہولی دا قصور کنا ہے؛ سارا قصور ہولی دا ہی ہووےگا۔
اس سمیں ہولی نوں سارنگدیو پنڈ چیتے آیا-کس طرحاں اوہ اسو دے شروع وچ ہور عورتاں نال گربا نچدی ہندی سی تے بھابی دے سر اتے رکھے ہوئے گھڑے دے سراخاں وچوں روشنی چھن چھن کے دالان دے چارے کھنجیاں نوں رشناء دیندی ہندی سی۔ ادوں ساریاں عورتاں اپنے مینہدی رنگے ہتھاں نال تاڑیاں وجاؤندیاں سن تے گاؤندیاں ہندیاں سن-
مینہدی تاں آودا ای مال وے
ایہہ نے رنگ دتا گجرات اے
مینہدی رنگ لیائی اے
ادوں اوہ اک نچن–کدن والی الڑھ کڑی ہندی سی؛ اک بحر تے قافیئے توں آزاد نظم۔ جو چاہندی سی، پورا ہو جاندا سی-گھر وچ ساریاں نالوں چھوٹی جو سی۔ نوابزادی تاں نہیں سی تے اسدیاں سہیلیاں-اوہ وی آپو اپنے قرضے لاہن جا چکیاں ہونگیاں۔
...سارنگدیو پنڈ وچ گرہن دے موقعے جی کھولھ کے دان پونّ کیتا جاندا ہے۔ عورتاں اکٹھیاں ہو کے ترویدی گھاٹ 'تے اشنان لئی چلیاں جاندیاں نے، پھلّ، ناریئل، پتاسے سمندر وچ تاردیاں نے-پانی دی اک چھلّ منہ اڈی آؤندی ہے تے سارے تل پھلّ قبول کر لیندی ہے۔ اس سمیں دے اشنان نال سارے مرد–عورتاں دے پاپ دھوتے جاندے نے-اوہ سبھ پاپا جہڑے لوک پچھلے سال کردے رہے نے؛ دھوتے جاندے نے۔ تن تے آتماں پوتر ہو جاندی ہے۔ سمندر دیاں لہراں سارے پاپاں نوں روڑھ کے، بڑی دور -اک اگیات، پہنچ توں پرھے، اتھاہ ڈنگھائی وچ لے جاندیاں-اک سال بعد پھیر لوکاں دے تن من–پاپاں نال لبڑ جاندے نے، پھیر اپوتر ہو جاندے نے...پھیر دیا دی اک لہر آؤندی ہے تے پھیر سبھے پاک تے پوتر۔
جدوں گرہن شروع ہندا ہے تے چند دی نورانی عصمت اتے داغ لگّ جاندا ہے تاں کجھ پلاں لئی چارے پاسے چپّ تے پھیر رام نام دا جاپ شروع ہو جاندا ہے-پھیر گھنٹے، تاشے، سنکھ یکدم وجن لگّ پیندے نے۔ اس شور تے گنگان وچکار اشنان دے بعد سارے مرد عورتاں جلوس دی شکل وچ گاؤندے وجاؤندے ہوئے پنڈ واپس پرتدے نے۔
گرہن دوران غریب لوک بازاراں تے گلیاں محلیاں وچ دوڑے پھردے نے۔ لنگڑے بساخیاں گھماؤندے ہوئے آپو اپنیاں جھولیاں تے بغلیاں چکی، پلیگ دے چوہیاں وانگ اک دوجے اتے ڈگدے ڈھیندے، بھجے ترے جاندے نے کیونکہ رہو تے کیتو نے خوبصورت چند نوں اپنی پکڑ وچ پوری طرحاں جکڑ لیا ہے۔ نرم دل ہندو دان دیندا ہے تانکِ غریب چند نوں چھڈ دتا جائے تے دان لین لئی بھجن–دوڑن والے بھکھاری-'چھڈّ دیو، چھڈّ دیو-دان دا ویلا اے۔' دا رولا پاؤندے ہوئے میلاں دا پندھ کچھّ لیندے نے۔
چند گرہن دی لپیٹ وچ آؤن والا سی۔ ہولی نے بچیاں نوں وڈے کائستھ کول چھڈیا۔ اک میلی کچیلی دھوتی بنہی تے عورتاں نال ہرپھول بندر ولّ اشنان لئی تر پئی۔
ہن مئیا، رسیلا، وڈا منڈا شبو تے ہولی سارے سمندر ولّ جا رہے سن۔ اوہناں دے ہتھاں وچ پھلّ سن، گجرے سن تے امب دے پتے سن تے وڈی اماں دے ہتھ وچ ردراکش دی مالا دے علاوہ مشک–کافور سی، جسنوں بال کے اوہ پانی دیاں لہراں وچ وہاء دینا چاہندی سی تانکِ مرن پچھوں سفر وچ اسدے رستے وچ چانن ہو جاوے۔ تے ہولی ڈردی سی کہ کی اسدے پاپ سمندر دے پانی نال دھوتے جانگے!
سمندر دے کنارے، گھاٹ توں پونا کو میل دے فاصلے اپر اک لانچ کھڑی سی۔ اوہ جگہ ہرپھول بندر دا اک حصہ سی، بندر دے چھوٹے جہے اگڑ–دگڑے کنارے تے اک سیمت جہے ڈاک اپر کجھ ٹینٹ ڈبدے ہوئے سورج دے چانن تے ہنیرے دی اک کشمکش دے ورودھ نکے نکے انگھڑ خاکے جہے بنا رہے سن تے لانچ دے کسے کیبن 'چوں اک مدھم جہی ٹمٹماؤندی ہوئی روشنی پارے وانگ تھرکدی پانی دیاں لہراں 'تے نچّ رہی سی۔ اس توں اگے اک چرخی جہی گھمدی ہوئی دکھائی دتی۔ کجھ دھندلے جہے پرچھاویں اک اجگر ورگے رسے نوں کھچن لگے-اٹھے وجیے سٹیمر لانچ دی آخری سیٹی وجیگی، پھیر اوہ سارنگدیو پنڈ ولّ روانہ ہووویگا۔ جے ہولی اس وچ سوار ہو جاوے تاں ڈیڈھ دو گھنٹیاں وچ ہی اوہنوں چاننی وچ نہاؤندے ہوئے، بھاویں صدیاں پرانے ہی صحیح، کلش دکھائی دین لگّ پینگے...تے پھیر اوہی اماں، کواراپن تے گربا ناچ!
ہولی نے اک نظر شبو ولّ تکیا۔ شبو حیران سی اسدی ماں نے اینی بھیڑ وچ جھکے کے اسدا منہ کیوں چمیاں سی تے اک گرم گرم تپکا کتھوں اسدی گلھ اتے آ ڈگیا سی! اسنے اگے ودھ کے رسیلے دی انگل پھڑھ لئی۔ ہن گھاٹ آ چکیا سی جتھوں مرد تے عورتاں وکھ ہندے سن-ہمیشہ لئی نہیں صرف کجھ گھنٹیاں لئی...اسے پانی دی گواہی نال اوہ اپنے مرداں نال بنھ دتیاں گئیاں سن۔ پانی وچ کیڈی رہسمئی کھچّ تے طاقت ہے-تے دوروں لانچ دی ٹمٹماؤندی ہوئی روشنی ہولی تائیں پہنچ رہی سی۔
ہولی نے بھجّ کے جانا چاہیا، پر اوہ بھجّ نہیں سی سکدی۔ اسنے اپنی ڈھلکی ہوئی دھوتی نوں کس کے بنھاں-دھوتی ہیٹھاں ولّ ڈھلکدی جا رہی سی...ادھے گھنٹے وچ اوہ لانچ دے ساہمنے کھڑی سی۔ لانچ دے ساہمنے نہیں سارنگدیو پنڈ دے ساہمنے...اوہ کلش، مندر دے گھنٹے، لانچ دی سیٹی تے ہولی نوں یاد آیا کہ اس کول تاں ٹکٹ لئی وی پیسے نہیں...۔
اوہ کجھ چر لئی لانچ دے اک کھونجے وچ بوندلی جہی بیٹھی رہی۔ پونے اٹھ وجے دے لگبھگ اک ٹینڈل آیا تے ہولی توں ٹکٹ منگن لگا۔ ٹکٹ نہ ملن تے اوہ چپ چاپ اتھوں چلا گیا۔ کجھ چر پچھوں ملازماں دی کاناپھوسی سنائی دین لگی...پھیر ہنیرے وچ گجھا–گجھا ہسن تے گلاں کرن دیاں آوازاں آؤن لگیاں۔ کوئی کوئی شبد ہولی دے کنیں وی پے جاندا...'مرغی اے'...'ٹنگ دے'...'چابیاں میرے کول آ'...'پانی زیادہ ہوئےگا'...۔
اس پچھوں کجھ وحشی جہے ٹھہاکے گونجے تے کجھ دیر بعد تنّ چار آدمی ہولی نوں لانچ دے اک ہنیرے کونے ولّ دھریکن لگے اسے ویلے نہری وبھاگ دا اک سپائی لانچ وچ وڑ آیا، این اسے سمیں جدوں کہ دنیاں ہولی دیاں اکھاں ساہمنے دھندلی ہندی جا رہی سی، ہولی نوں امید دی اک کرن دکھائی دتی۔ اوہ سپاہی سارنگدیو پنڈ دا اک منڈا سی تے پیکیاں دے پنڈ دا ہون کرکے بھرا سی۔ چھ سال پہلاں اوہ بڑیاں امیداں–امنگاں نال پنڈوں باہر گیا سی تے سابرمتی لنگھ کے کسے انجانے دیش وچ چلا گیا سی۔ کدی کدی مصیبت سمیں آدمی دی عقل کم کر جاندی ہے۔ ہولی نے سپاہی نوں آواز توں ہی پچھان لیا تے کجھ حوصلے نال بولی-
“کتھو رام...”
کتھو رام نے وی سیتل دی کڑی دی آواز پچھان لئی۔ بچپن وچ اوہ اس نال کھیڈدا ہندا سی۔
کتھو رام بولیا-
“حولے۔”
ہولی وشواس نال بھری پر بھرڑائی آواز بولی، “کتھو بھرا...مینوں سارنگدیو پنڈ پہنچاء دے...”
کتھو رام نیڑے آیا۔ اک ٹینڈل نوں گھوردیاں ہویاں بولیا-
“سارنگدیو جانا ایں سنیاں۔” تے پھیر ساہمنے کھڑے آدمی ولّ بھوں کے بولیا، “توں اسنوں اتھے کیوں لیاندا اے بئی؟”
ٹینڈل جہڑا سبھ توں نیڑے کھڑھا سی بولیا، “وچاری کوئی دکھانماری لگدی اے۔ اس کول ٹکٹ دے پیسے وی نہیں سی۔ اسیں سوچ رہے سی، اسیں اسدی کی مدد کر سکدے ہاں جی؟”
کتھو رام نے ہولی نوں نال لیا تے لانچ توں ہیٹھاں اتر آیا۔ ڈاک 'تے پیر دھردیاں بولیا، “حولے...کی توں اساڑی توں بھجّ آئی ایں؟”
“ہاں۔”
“ایہہ شریفزادیاں دا کم ایں؟...تے جے میں کائستھاں نوں خبر کر دیاں پھیر؟”
ہولی ڈر نال کمبن لگّ پئی۔ اوہ نہ تاں نوابزادی سی تے نہ شریفزادی۔ اس جگہ تے اجیہی حالت وچ اوہ کتھو رام نوں کجھ کہہ وی تاں نہیں سی سکدی۔ اوہ اپنی کمزوری نوں محسوس کردی ہوئی چپ چاپ سمندر دیاں لہراں دے جوار بھاٹے دیاں آوازاں سنن لگی۔ پھیر اسدے ساہمنے لانچ دے رسے ڈھلے کیتے گئے۔ اک نکی جہی وسل وجی تے ہولی ہولی سارنگدیو پنڈ ہولی دیاں اکھاں توں اوہلے ہو گیا۔ اس اک واری پچھے بھوں کے دیکھیا۔ لانچ دی ہلکی جہی روشنی وچ جھگّ دی اک لمی لکیر لانچ دا پچھا کردی ہوئی دکھائی دتی سی اسنوں۔
کتھو رام بولیا-“ڈر نہ حولے، میں تیری ہر سنبھوَ مدد کراں گا۔ اتھوں کچھ دور کشتی چلدی اے۔ پہو–پھٹالے چلانگے۔ انج گھبرا نہ۔ راتیں سراں وچ آرام کر لے۔”
کتھو رام ہولی نوں سراں وچ لے گیا۔ سراں دا مالک بڑی حیرانی نال کتھو رام تے اسدی ساتھن نوں دیکھ رہا سی۔ آخر جدوں اس توں رہا نہ گیا تاں اسنے کتھو رام نوں بڑی دھیمی آواز وچ پچھیا-
“ایہہ کون ایں؟”
کتھو رام نے دھیمی آواز وچ ہی جواب دتا-
“میری پتنی ایں۔”
ہولی دیاں اکھاں پتھراؤن لگیاں۔ اک واری اسنے اپنے پیٹ نوں ٹوہیا تے کندھ دا سہارا لے کے بیٹھ گئی۔ کتھو رام نے سراں وچ اک کمرہ کرائے اتے لیا۔ ہولی نے ڈردے ڈردے اس کمرے وچ پیر دھریا۔ کجھ چر مگروں کتھو رام اندر آیا تاں اسدے منہ وچوں شراب دی بو آ رہی سی...
سمندر دی اک بڑی بھاری چھلّ آئی-سارے پھلّ، پتاسے، امب دے پتیاں تے ٹاہنیاں، گجرے تے بلدا ہویا مشک–کپور نال وہاء کے لے گئی۔ اوہناں دے نال ہی انسان دے مہانپاپ وی لے گئی-دور، بہت دور، اک اگیات، امکّ تے اتھاہ ڈونگھے سمندر وچ...جتھے ہنیرا ہی ہنیرا سی...پھیر سنکھ وجن لگے۔ اسے ویلے سراں وچوں کوئی عورت نکل کے بھجی-تیزی، اتی تیز...اوہ ڈگدی سی، اٹھدی سی تے پھیر بھجّ پیندی سی؛ ڈھڈّ پھڑھ کے بیٹھ جاندی، ہونکدی رہندی تے پھیر دوڑن لگدی...اس سمیں آسمان وچ پورا چند نکل آیا سی، راہو تے کیتو نے جی بھر کے قرضہ وصول کیتا سی...دو دھندلے جہے پرچھاویں اس عورت نوں لبھن لئی حیران پریشان ادھر ادھر دوڑ رہے سن...چارے پاسے ہنیرا ہی ہنیرا سی تے دور، اساڑی ولوں دھیمیاں دھیمیاں آوازاں آ رہیاں سن-
“دان دا ویلا اے...
چھڈّ دیو...چھڈّ دیو...چھڈّ دیو...”
ہرپھول بندر ولوں آواز آئی-
“پھڑھ لؤ...پھڑھ لؤ...پھڑھ لؤ..”
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
“چھڈّ دیو...چھڈّ دیو...دان دا ویلا اے۔”
“پھڑھ لؤ...!”، “چھڈّ دیو...!”
(انوواد: مہیندر بیدی، جیتو)
