گناہ گار لیو تالستائے
1881 دسمبر دا مہینہ۔ تیز ٹھنڈھی ہوا۔ پالے دی پوری مارو-مارو۔ میں ماسکو دے جھگی-جھونپڑی والے لوکاں دے کھتروپھ بازار ولّ تر پیا۔ شام دے 4 کو وجے ہونگے۔ کم-قاضی دن ہون کارن سڑک ‘تے کافی رونق سی۔ اجے میں تھوڑھی ہی دور گیا ساں کہ کافی لوک دسے جنہاں بہت انوکھے کپڑے پائے ہوئے سن۔ صاف جاپ رہا سی کہ ایہہ کپڑے اوہناں دے اپنے ناپ دے نہیں سن۔ جتیاں تاں ہور وی انوکھیاں۔ بیماراں ورگے پیلے چہرے اتے چال-ڈھال وی بے فقری جہی، مانو اپنے آلے-دوآلے توں اوہناں دا کوئی مطلب نہ ہووے۔
تدے میں دیکھیا کہ اک بندہ بڑے انوکھے تے بے ڈھنگے جہے کپڑے پائی بے فقرہ جیہا تریا آ رہا ہے۔ اس نوں کوئی چنتا نہیں کہ اوہ کارٹون وانگ جاپ رہا ہے۔ اجیہے ہور وی کئی سن۔ اوہ سارے اکو پاسے جا رہے سن۔ میں اس راہوں انجان ساں، پر سوچیا، دیکھاں تاں صحیح کہڑے موج-میلے ‘چ جا رہے نے۔ بنا پچھیاں ہی میں مگرے-مگر تر پیا اتے کھتروپھ بازار پجّ گیا۔
کی دیکھداں، تیویاں وی مرداں وانگ رنگ-برنگیاں ٹوپیاں، جیکٹاں، جتیاں پائی، اوہ وی ساریاں اپنے بیڈھنگ پہراوے ‘چ بے فکر۔ کئی سامان ویچ رہیاں سن، کئی خرید وی رہیاں سن۔ کئی انج وی تر پھر رہیاں سن، اک دوجی نوں گالھاں کڈھدیاں، ننددیاں۔
شاید میلہ ختم ہون والا سی، کیونکہ چلو-چلی تیز ہو گئی سی۔ بہتے لوک اودھروں ہندے پہاڑی ولّ جا رہے سن۔ میں وی پہاڑی ولّ رخ کر لیا۔ تریا جاندا دیکھی جاواں، سارے لوک اک پاسے جا رہے ہن۔ جد میں پہاڑیوں اتر کے سڑک ‘تے پہنچیا تاں اگے جا رہیاں دو تیویاں ملیاں-اک بڈھی، اک مٹیار۔ دوہاں نے بھورے رنگ دے پاٹے کپڑے پائے ہوئے۔ گلاں کردیاں جاندیاں سن۔ وچ-وچ بے تکا وی بولدیاں اتے اشلیل شبد وی ورتدیاں۔ دوویں نشے وچ تاں نہیں سن، پر گلاں ‘چ انیاں مست کہ آلے-دوآلے توں بے پرواہ۔ آؤندا-جاندا کوئی وی اوہناں ولّ دھیان نہیں سی دندا۔ جاپدا سی، اس پاسے ایہہ گلاں عامَ ہن۔
سڑک دے کھبے کئی سراواں سن۔ کجھ لوک اوہناں اندر وڑ گئے۔ کجھ اگانھ تردے گئے۔ تھوڑھے چر پچھوں اسیں وڈے مکان کول پہنچے۔ جنہاں نال میں تر رہا ساں، اوہناں وچوں بہتے اتھے ہی ٹھہر گئے۔
برف نال ڈھکے اس مکان دے سجے ولّ سینکڑے تیویاں دی لمی پنگتی اتے کھبے پاسے مرد۔ سارے اپنی واری اڈیک رہے سن۔ میں دوہاں پنگتیاں وچالؤں ہندا اخیر تکّ پہنچیا۔ لوک جس مکان دے باہر کھلوتے سن، اوہ ‘لیاپن اناتھ آشرم’ سی جتھے ایہہ راتیں (بنا کسے بھاڑے دے) سوندے سن۔
اناتھ آشرم دے بوہے اجے بند سن۔ لوک اتھے آ کے جمع ہو رہے سن۔ میں اتھے آ کے کھڑو گیا، جتھے آدمیاں دی قطار ختم ہندی سی۔ جہڑے میرے بالکل نیڑے کھلوتے سن، اوہ میرے ولّ اداں دیکھن لگے کہ میں کسے اوپری دنیاں دا ہوواں۔ مانو اوہناں دیاں اکھاں پچھ رہیاں ہون، ‘توں کی کرن آئییں اتھے؟ ساڈی دردشا دا موجو اڈاؤن؟ جاں ساڈے ‘تے دئیا کرن آئییں، جہڑے اس دنیاں ‘چ جہے آئے جہے نہ آئے۔’ ہر چہرے ‘تے ایہی سوال سی۔
اوہناں میرے ولّ دیکھیا، اکھاں ملدیاں ہی منہ پھیر لئے۔ میں اوہناں نال گل بات کرنی چاہندا سی، پر کافی سماں جگرا نہ پیا۔ انج اسیں چپّ رہندیاں وی اک دوجے دے نیڑے ساں۔ دو-تنّ وار نظراں ملن پچھوں محسوس ہویا کہ زندگی ‘چ بھاویں دوری کنی ودھ گئی ہے، پر حقیقت وچ اسیں اکو پریوار-بھائی چارا ہی تاں ہاں۔ ہولی-ہولی بے بھروسگی دور ہندی گئی۔
میرے کول کوئی کسان کھلوتا سی۔ لال داڑھی اتے چہرہ سجیا ہویا۔ پاٹیا-پرانا کوٹ۔ جتیاں وی کی، چھتر کہو! اس گھڑی انتاں دی ٹھنڈھ پے رہی سی۔ ساڈیاں نظراں کئی وار ملیاں۔ میں اس نوں اپنے دل دے نیڑے بیٹھا محسوس کیتا۔ ہمت کر کے میں پچھیا، “تسیں کتھوں آئے ہو؟”
“میں سالینسکوں توں آیاں۔ سوچیا، ماسکو جاواں... کم دا کوئی جگاڑ بنیں۔” اس کیہا تے گلاں چل پئیاں۔ اوہ آس وند سی کہ اپنا ڈھڈّ بھر کے پریوار لئی وی بچائیگا اتے لین-دین وی اتار دیویگا۔ سانوں گلاں کردیاں دیکھ ہور لوک وی نیڑے آؤندے گئے۔
اس کسان نے دسیا کہ بڑے دھکے کھادھے، پر کتے لتّ نہ اڑی۔ جو کجھ پلے سی، اوہ وی پولیس والیاں نے کھوہ-کھسّ لیا۔ ربّ جاندے، میں سچّ-منہ ہاں (ایہہ گلّ ادوں دی ہے جدوں بے انت سپاہی گھٹّ تنخواہاں ‘تے بھرتی ہو جاندے سن)۔ اس ایہہ پول ڈردیاں-ڈردیاں کھولھی اتے مسکراؤن دی کوشش وی کیتی۔
نیڑے ہی کوئی بڈھا سپاہی ماکھیو اتے مصالے توں بنیا گرم قہوہ ویچ رہا سی۔ میں اس نوں انگل نال سینت کیتی، ‘کاہوے دا گلاس۔’ کسان نے گھٹّ بھرن توں پہلاں گلاس نوں پلوسدیاں گھٹدیاں اپنے ہتھ سیکے۔ اوہ کاہوے دی بھورا تپش وی مان لینی چاہندا سی۔
اس اپنی داستان سنائی۔ بھوکھڑے دے ستائے ایہناں ساریاں دیاں اکو جہیاں کتھاواں ہندیاں ہن۔ اس دسیا، “پہلاں مینوں تھوڑھا جیہا کم ملیا۔ اس پچھوں کئی دن سکے لنگھ گئے۔ انت اتھے شرن لین آیاں، اتھے رہن نوں مفت تھاں مل جاندی ہے۔ میرا بٹوآ جس ‘چ میرا پاسپورٹ تے بچے-کھچے پیسے سن، اسے اناتھ آشرم وچ چوری ہو گئے۔ ہن پنڈ جانا وی اوکھا ہو گیئے۔ دنے کاہوے دیاں دوکاناں موہرے سیک لیندا ہاں۔ جو کوئی جوٹھ دندے، کھا کے دن-کٹی کر لینداں۔ پاسپورٹ گمّ ہے۔ پولیس آ گئی تاں شامت آ جاؤ میری۔ پولیس-پہرے ‘چ پیدل ہی گھر جانا پؤُ۔ پتہ لگئ کہ بدھوار نوں پولیس گشت لائیگی۔ بسّ، اوہی دن اڈیک رہاں۔”
صاف ظاہر ہے کہ جیل توں گھر تکّ دی پیدل یاترا سورگ ورگی جاپدی سی۔ بھیڑ ‘چوں ہور کئیاں وی اس دی حامی بھری تے دسیا کہ اوہ وی اسے مصیبت وچ تڑپھ رہے ہن۔
اسے ویلے لمے نکّ والا ماڑچو جیہا نوجوان جس نے صرف پاٹی ہوئی قمیض پائی ہوئی سی، سر ‘تے ٹوپی اپرلا حصہ غائب سی، لوکاں نوں پچھانہ دھکدا میرے تکّ پہنچیا۔ اوہ ٹھنڈھ نال کمب رہا سی۔ پھر وی اوہ کسان دیاں گلاں نپھرتی ہاسے ‘چ سندا رہا۔ میرے ولّ نظراں گڈّ کے دیکھن لگا۔ شاید اس نے ایہہ سوچیا ہونا کہ اجیہی کوشش ‘تے میں اس ولّ وی جھک سکداں۔
میں کاہوے دا گلاس اس لئی وی منگوایا۔ گلاس پھڑدیاں اس وی اپنے ہتھ سیکے، پر جیوں ہی اوہ کجھ کہن لگا، اک ہور لمّ-سلما کالا-دھوت، طوطے ورگے مڑویں نکّ والا بندہ اس نوں دھکہ مار کے اگے لنگھ گیا۔ اس چھینٹ دا قمیض اتے جاکٹ پائی ہوئی سی۔ سروں ننگا۔ اس نے وی کاہوے دا گلاس منگیا۔
اس دے پچھے ٹلی ہویا، نوکدار داڑھی والا لما بزرگ آیا۔ اس اوورکوٹ پایا ہویا سی۔ لکّ نال ڈوری بنہی ہوئی۔ پیریں کپڑے دے بوٹ۔ اس پچھے اک منڈا وی آیا۔ منہ سجیا ہویا، سمدیاں اکھاں۔ بھورے رنگ دی جاکٹ پائی ہوئی۔ پاٹی پینٹ وچوں اس دے ننگے گوڈے دس رہے سن۔ سخت ٹھنڈھ نال اس دے گوڈے بھڑ-بھڑ جاندے۔ اوہ انا کمب رہا سی کہ کاہوے دا گلاس وی اس اپنے اپر سٹّ لیا۔ دوجے گالھاں کڈھن لگے، پر اوہ مہر دی بھیکھ منگدا مسکرایا تے کھڑھا-کھڑھا کمبدا رہا۔
اس منڈے توں پچھوں چیتھڑیاں وچ بدصورت کروپ سریر والا بندہ سی۔ اس ننگے پیراں ‘تے لیراں بنھیاں ہوئیاں سن۔ پھر تاں جویں دکھیاریاں دا ہڑ ہی آ گیا ہووے! اک-اک کردیاں میں کئیاں دے گھیرے ‘چ آ گیا ساں۔ کسے نے افسراں ورگے کپڑے پائے ہوئے سن، کسے پادریاں ورگے۔ کئیاں دا نکّ ہی اڈیا ہویا سی، کسے دی صورتَ ہی انوکھی سی؛ پر سن اوہ سارے بھکھے-ننگے، ٹھنڈھ دے مارے، ضدی اتے کمزور-لتاڑے۔ سارے کاہوے نوں ٹٹّ کے پے گئے۔ اک بوند وی نہ بچی۔ سارے پتیلے صاف۔
تد اک بندے نے میتھوں کجھ پیسے منگے، میں دے وی دتے۔ پھر دوجے، تیجے نے وی۔ پھر تاں بھیڑ دی بھیڑ ہی میرے ‘تے ٹٹّ پئی۔ سارے آپس وچ دھکہ-مکی کرن لگے۔ انے نوں نال دے گھروں چوکیدار نکلیا۔ اس سبھ نوں جھڑکدیاں کیہا، “میرے گھر اگیوں سارے پرھاں ہو جاؤ۔”
سارے چپ چاپ پرھاں ہٹ گئے۔ بھیڑ وچوں کجھ والنٹیئر بن کے میری راکھی لئی تعینات ہو گئے۔ اوہ مینوں بھگدڑ وچوں باہر لجانا چاہندے سن، پر پچھوں ہور کول آئی گئے۔ دھکم-دھکہ ہندے میرے چترفیں اکٹھے ہو گئے۔ سارے میرے ولّ دیکھ-دیکھ کجھ منگن لگے۔ سارے اک-دوجے توں ودھ ستائے اتے دکھیارے۔ میرے کول ویہہ کو روبل سن، سارے ونڈ دتے۔ بھیڑ نال میں وی اناتھ آشرم ولّ جا وڑیا۔
کافی وڈی عمارت سی۔ چار حصیاں والی۔ اپرلے حصے ‘چ مرد، ہیٹھلے وچ تیویاں۔ اک بڑا وڈا کمرہ سی۔ اس وچ تیجے درجے دے ریل مسافراں وانگ سون کمرے جہے اپر-ہیٹھاں دو قطاراں وچ پھٹے لائے ہوئے سن۔ چیتھڑیاں والے کنگال لوک بڈھیاں اتے مٹیاراں نے آ کے آپو-اپنے تختے ملّ لئے۔ کجھ اپر چڑھ گئیاں، کجھ ہیٹھاں رہیاں۔ کجھ بڈھیاں نے ہتھ جوڑ اناتھ آشرم بناؤن والیاں لئی ربّ نوں ارداس کیتی۔ کجھ عورتاں ہاسے-ٹھٹھے وچ رجھ گئیاں۔ گالھ-دپا وی ہندا رہا۔
میں اپرلے کمرے وچ وی چکر لایا۔ اتھے وی مرد آپو-اپنی تھاں ملّ رہے سن۔ اوہناں وچ اک اوہ وی سی، جس نوں میں پیسے دتے سن۔ اس نوں دیکھ کے کھورے مینوں بڑی شرم محسوس ہوئی۔ ایوں جاپیا، جویں میں کوئی جرم کر بیٹھاں ہوواں۔ چھیتی میں اتھوں کھسکن دی کیتی۔
اپنے گھر دیاں سجیاں-سنوریاں پوڑیاں چڑھدا میں قیمتی غلیچے نال سجے اپنے کمرے وچ آن بیٹھا۔ اوورکوٹ لاہ کے ٹنگیا۔ شاہی بھوجن کرن لگا۔ چٹے دستانے پائی وردی دھاری بہریاں دا بنایا 36 پرکار دا بھوجن۔ روٹی نبیڑ کے جد میں اپنے مخملی بسترے ‘تے لیٹیا تاں تیہہ سال پہلاں دی گھٹنا میرے دماغ اندر وڑن لگی۔
اک واری میں پیرس وچ ہزاراں درشکاں دی حاضری وچ جلاداں نوں بندے دا سر لاہندیاں دیکھیا سی۔ میں جاندا ساں، اس نے خطرناک جرم کیتا ہے۔ اداں پبلک وچ سر وڈھن دے پکھ وچ ساریاں دلیلاں توں وی میں جانوں ساں۔ مینوں ایہہ وی پتہ سی کہ اجیہی سزا جان-بجھ کے خاص مقصد نال ہی دتی جاندی ہے، پر جیوں ہی اس بندے دا سر دھڑ توں وکھ ہویا تے ہیٹھاں صندوق وچ ڈگیا، میرا ساہ گھٹن لگا اتے سریر تے من نے ہی نہیں، سگوں میرے روم-روم نے محسوس کیتا موت دی سزا دے پکھ وچ جنیاں وی دلیلاں ہن، ایہہ ظالمانہ ہن۔
اس سنسار دا سبھ توں گھٹیا جرم ہتیا ہے؛ بھاویں اوہ کوئی قتل کرے، جاں اس نوں سزا دین والا ججّ جاں کوئی ہور وی کیوں نہ ہووے۔ قتل آخر قتل ہے، کیونکہ اوہ قتل میریاں ایہناں اکھیاں موہرے ہی ہویا اتے میں سنّ-وٹا ہویا دیکھدا رہا۔ اس لئی قتل دے اس دوش ‘چ میں وی شامل ساں۔
اداں ہی جد میں اناتھ آشرم دے باہر ہزاراں لوکاں دی بھکھ، کمبنی اتے ڈھہندیاں کلاں والی زندگی ویکھی تاں میرے سریر اتے من نے ہی نہیں، سگوں روم-روم نے ایہہ محسوس کیتا کہ جد میرے ورگے ہزاراں پیٹ-آپھرواں شاہی بھوجن ہڑپدے ہن، تد چاہے ساری دنیاں دے سیانے اجیہے بھوجن دی حمایت کیوں نہ کرن، ایہہ لمے سمیں تکّ چلی جانا والا جرم ہے اتے اپنی عیاشی ‘چ ڈبیا میں اس جرم نوں نہ صرف جھلّ رہاں، سگوں آپ وی جرم کرن ‘چ شامل ہو رہاں۔
مینوں پہلاں اتے اجیہے انوبھوَ وچ صرف اک ہی فرق دسدا سی کہ جنتک طور ‘تے موت دی سزا والے معاملے وچ میں ودھ توں ودھ انا کر سکدا ساں کہ سولی کول کھڑوتے قتل دی تیاری کردے جلاداں نوں چیک-چیک کے آکھدا، تسیں غلطی کر رہے ہو؛ ایہہ چنگی طرحاں جاندے ہوئے وی کہ کسے طرحاں وی ایہہ قتل رک نہیں سکدا، ہر جائز ڈھنگ ورتدیاں اس وچ رکاوٹ پاؤن دی کوشش کردا۔ پر اوہناں کنگالاں اتے منگتیاں دے معاملے وچ میری سمرتھا اتھوں تکّ ہی سمیط نہیں سی کہ اوہناں نوں قہوہ پیا دندا، جیب وچوں کڈھ کے تھوڑھے-تھوڑھے پیسے ونڈ دندا، سگوں میں اوہناں نوں اپنے سریر ‘تے پایا اوورکوٹ اتے اپنے گھر دیاں ساریاں چیزاں دے سکدا ساں، پر میں اداں نہیں کیتا۔
میں ایہہ اس ویلے محسوس کیتا، ہن وی کرداں اتے سدا کردا رہانگا کہ جد تکّ میرے کول دو کوٹ ہندیاں وی کوئی بندہ بنا کوٹ دے ہوؤُ، تد تکّ اس سنسار وچ لگاتار ہندے رہن والے ہر پاپ وچ میری سازش وی شامل ہندی رہیگی۔
